Кәсіпорынның қызметінің тиімділігін және іскерлік белсенділігін талдау

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.

Кәсіпорынынң іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынынң өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әртүрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражттың қаншалықты тез нақты ақшаға айналуына тікелей тәуелді болады.

Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әртүрлі айналым жылдамдығына, яғни олардың ақша қалпына көшу жылдамдығына ие боады. Қаражаттың айналымда болуының ұзақтығы ішкі және сыртқы сипаттағы бірқатар әр бағыттағы себептердің жиынтық әсерімен анықталады. Бірінші қатарға кәсіпорынның әрекет өрісін (өндірістік, делдалдық, жабдықтау-өткізу және басқа), салалығын (мысалы, кондитер фабрикасы мен станок жасау зауытының айналымдылығы әртүрлі болатындығы еш күмән тудырмайды), ауқымы (көп жағдайда шағын кәсіпорындарда, үлкендеріне қарағанда қаражат айналымдылығы айтарлықтай жоғары келеді – бұл шағын бизнестің бір артықшлығы деуге болады) және тағы басқаларын жатқызуға болады.

Қаражаттың айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі жағдайымен бірінші кезекте, оның активтерін басқару стратегиясының тиімділігімен (немесе жоқтығы) анықталатындығын айта кету керек.

Іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қарыжлық жағдайын бағалау үшін үлкен маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым жылдамдығы кәсіпорынның төлем қабілетіне тікелей әсер етеді. Оған қосымша, басқадай бірдей жағдайда қаражаттың айналым жылдамығының өсуі кәсіпорынның өндірістік-техникалық күшінің артқанын көрсетеді.

Авансталған капиталдың кезеңдегі орташа шамасының жалпы айналымдылық коэффициенті кәсіпорынынң іскерлік белсенділігі туралы жан-жақты түсінік береді. Сатудан түскен табыстың баланс валютасының (барлық капиталдың) орташа шамасына қатынасымен есептелетін ол, кәсіпорынның барлық капиталының айналым санын көрсетеді және олардың жұмылдыру көздеріне байланыссыз, барлық ресурстарды кәсіпорынның пайдалану тиімділігімен сипаттайды. Бұл көрсеткіш салаға байланысты ауытқып отырады және өндіріс процесіндегі ерекшеліктерді қамтып көрсетеді.

Түрлі кәсіпорындарға немесе бір кәсіпорынға әр жылдардағы жалпы айналымыдлық коэффициентін салыстырғанда, активтердің орташа жылдық сомасын бағалауда біркелкілі қамтамасыз етілгендігін тексеру қажет. Мысалы, егер бір кәсіпорында негізгі құралдар бірқалыпты тура сызықты шығынға жазу әдісімен есептелген амортизациясын назарға ала отырып бағаланса, екінішсіне басқа бір шапшаңдатылған амортизация әдісі пайдаланылған болса, онда екінші жағдайда айналымдылық тым жоғары болады. Одан басқа, бұл көрсеткіш бірдей жағдайда кәсіпорынның негізгі құралдары көбірек тозған сайын жоғарылай береді. Белгіленген жағдайлар, капиталдың жалпы айналымдылық коэффицентін талдау қажетті түзетулерді ескере отырып жүргізуді керек етеді.

Біздің кәсіпорын үшін капиталдың жалпы айналымдыық коэффиценті өткен жылы 0,80 ре құраса – (24392), ал есе беру жылында – 0,62 рет (23179) болды.

30512 37254
Көрсеткіш кәсіпорынның жалпы капиталын (барлық ресурстарды) пайдалану тиімділігінің төмендегенін көрсетеді. Егер өткен жылы кәсіпорында активтердің әрбір ақша бірлігі 80 тиын келтірсе, есеп беру жылында ол 18 тиынға кеміді. Нәтижесінде кәсіпорынның барлық мүмкіншіліктерін пайдаланып, өнімді сатудан түскен табыс түріндегі жалпы тиімділігі өткен жылмен салыстарғанда 6709 мың теңгеге (-0,18 37254) кеміді. Жалпы (авансталған) капиталдың орташа шамасының жыл бойы 1,22 есе (37254:30512) өсуі, өткен жылмен салыстырғанда өнім сату көлемін 5394 мың теңгеге (37554-30512)  0,80= 67470,80= 5394) арттыруға мүмкіндік береді. Осы екі факторрдың жиынтық әсері бізге сатылған өнім көлеміндегі жалпы ауытқуды береді: - 1312 – 6706+5394.

Негізгі құралдардың айналымдылығы.

Бұл көрсеткіш қор қайтарымдылғын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі негізгі өндірістік қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан түскен табысты қалдық құны бойынша кезеңдегі негізгі құралдардың орташа шамасын бөлу арқылы есептейді.

Қор қайтарымдылығы коэффицентнің артуына негізгі құралдардың үлес салмағының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің жоғарылығы есебінен қол жеткізуге болады.

Алайда, бұл жерде жалпы заңдылық былайша болады: коэффициент жоғары болған сайын, есеп беру кезіндегі шығындар азая түседі. Коэффициенттің төмен болуы өнімді сатудан түсетін табыстың жетімсіздігін не болмаса осы активтер түрлеріне тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгендігін көрседеі.

Бұл көрсеткіш төменде жан-жақты қаралады, өйткені ол көбінесе кәсіпорын қызметінің тиімділігн сипататйды.

Ол мына формула бойынша шығарылады:

K^O_C = Д^N

C_K

Мұндағы K^O_C меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті;

Д^N өнімді сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;

C_K баланс бойынша меншікті капиталдың кезеңдегі орташа шамасы.

Бұл көрсеткіш қызметті әр қырынынан сипаттайды: коммерциялық көзқараспен қарағанда ол сатудың артықтығын немесе жеткіліксіздігін анықтайды; қаржылық жағынан – салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, ал экономикалық тұрғыдан – кәсіпорынның меншік иелері (акционерлер, мемлекет немесе басқадай меншік иелері) тәуекелдік етіп салып отырған ақша қаражатының белсенділігін көрсетеді. Егер коэффициент өте жоғары болса, салынған капиталдан сату деңгейінің едәуір артқандығын білдіреді, ал бұл несиелік қорлардың артуын, меншік иелеріне қарағанда істе кредиторлардың көбірек қатысуы мүмкін шекке жетуінен туындайды. Бұл жағдайда міндеттемелердің меншікті капиталға қатынасы артады, кредиторлардың қауіпсіздігі төмендейді және табыстың кемуіне байланысты кәсіпорын айтарлықтай қиыншылықтарға кездесуі мүмкін. керісінше, коэффициенттің төмендеігі меншікті капиталдың бір бөлігінің әрекетсіз жатқандығын білдіреді. Бұл тұста коэффициент, меншікті қаражатты осы жағдайға сай келетін табыс көзіне салу қажеттігін көрсетеді.

Біздің кәсіпорында да бұл көрсеткіштің деңгей едәуір төмендеді. Егер меншікті капитал өткен жылы 0,92 рет айналса (23179), ал есе беру жылында 0,77 рет айналды (23179), 37254

30092

T^a_C - ағымдағы активтердің орташа шамасы.

Ағымдағы активтердің (баланс активінің ІІ бөлімі) орташа шамасы формула бойынша анықталады:

T^А_C= O_H+O_K

2

Мұндағы: T^А_C – ағымдағы активтердің орташа шамасы;

Активтердің орташа шамасының толығырақ есебі активтер жағдайы туралы ай сайынғы мәліметтерді пайдаланған кезде алынатын болады. Сонда активтердің шамасы формуламен белгіленеді:

n – 1

Ағымдағы активтердің айналымдылық коэфициенті олардың айналым жылдамдығын, яғни зертетлген кезеңдегі барлық айналым қаражатының айналым санын көрсетеді. Ағымдағы активтердің айналымдылығының үдеуі олардың қажеттілігін кемітеді де, кәсіпорындарға халық шаруашылығының мұқтажы үшін (абсолюттік босату) немесе қосымша өнім өндіруге (салыстырмалы босату) айналым қаражатының бір бөлігін босатуға мүмкіндік береді.

Айналымның жылдамдауы нәтижесінде айналым қаражатының заттық элементтері босайды, шикізат, материалдар, отын қорлары мен аяқталмаған өндірісті істеу аз қажет болады, демек, бұрын осы қорлармен іске салынған ақша ресурстары босап шығады. Босаған ақша ресурстары кәсіпорынның ең өтімді активтерін арттырады, нәтижесінде оның төлем қабілеті бекіп, қаржылық жағдайы жақсарады.
Кәсіпорынынң ағымдағы активтерінің айналымдылық көрсеткіштерінің динамикасы

№	Көрсеткіштер	Өткен жылы	Есеп беру жылы	Ауытқуы
1	Өнімді сатудан түскен табыс, мың теңге	24392	23179	- 1213
2	Кезеңдегі ағымдағы активтердің орташа шамасы, мың теңге	13551	17868	+ 4317
3	Ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті (1 қатар 2 қатар)	1,80	1,30	- 0,50
4	Ағымдағы активтердің бір айналымының күнмен есептелген ұзақтығы (360:3)	200	277	+ 77
5	Айналым қаражатын бекіту коэффициенті (2 қатар:1қатар)	0,56	0,77	+ 0,21

Кестеден ағымдағы активтердің бір жылда айналым жылдамдығының 1,8-ден 1,3 есеге дейін қысқарғаны көрінеді, нәтижесінде бір айналымның ұзақтығы 77 күнге артқан, бұл кәсіпорынның қаржы жағдайының нашарлағанын куәландырады (талданып отырған кезеңде ағымдағы активтерге салынған қаражаттың толық циклден өтуі мен қайтадан ақша түріне келуі былтырғы жылға қарағанда 77 күнге – ұзақ болады). Осының салдарынан кәсіпорынға былтырғы жыл деңгейінде өндірістік-коммерциялық қызметін жалғасытру үшін қосымша қаражат жұмылдыру қажеттігі туындайды.

Өндірістік қорлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) қны бойынша есептелетіндіктен, қорлардың айналымдылық коэффициентін есептеу үшін сатудан түскен табыс емес, сатылған өнімнің өзіндік құны пайдаланылады.

Онда есептеу мына формуламен іске асырылады:
К^О_З = S^N

З_С

З_С - өндірістік қорлардың орташа құны.

Неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, солғұрлым қорлар тезірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның төмендеуі салыстырмалы түрде өндірістік қорлар мен аяқталмаған өндірістің ұлғайғанын немесе дайын өнімге деген сұраныстың бәсеңдегенін көрсетеді.

Өндірістік пен өнімді өткізуді қалыпты жүргізу мақсатында қорлар оңтайлы болуы керек. Көлемі жағынан кіші, бірақ көбірек қозғалмалы қорлардың болуы, кәсіпорынның қорында аоз сомадағы ақшалай қаражаттың бар екіндігін білдіреді. Қорлардың жиналып қалуы, кәсіпорынның өнімді өндіру мен сатудағы белсенділігі-нің күрт азайғанын куәләндірады.

Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициентінің шамасын оны есептеу әдістемесі ғана емес және де кәсіпорында қабылданған материалдық қорларды бағалау әдістемесінің де айтарлықтай әсерін тигізетінін назарда ұстау қажет.

Қазіргі уақытта материалдық қорларды бағалаудың есептеу саясатын таңдауда кәсіпорынның құқықтары едәуір кеңейтілген. Осылайша отандық есептеу практикаснды бірінші рет біздің кәсіпорындар шет елдерде кеңінен танымал және қолданылатын ЛИФО мен ФИФО сенімді материлды бағалау тәсілдерін қолдану мүмкіндігіне ие болды. ЛИФО әдісі ең соңғы сатып алынған материалды біірнші кезекте өндіріске шығынға шығаруды көздейді. Сонда баланстағы қалдықтың шамасы бірінші сатып алынған материалдың өзіндік құнынан туындап анықталады.

Керісінше ФИФО әдісін пайдалану кезең соңындағы материалдық қорларды соңғы сатып алу бағасымен бағалауға негізделген, ал жұмсалған материалдар сатылған һнімнің өзіндік құнына олардың алғашқы сатып алу құны бойынша шығынға шығарылады.

Енді материалдық қорлардың айналымдылығының көрсеткіші шамасына оларды бағалаудың сол немесе басқа әдісін пайдаланудың қалай әсер ететіндігін қарайық.

Біздің еліміззе орташа сарапталған нақты өзіндік құны бойынша бағалау б олып келді. Кәсіпорын үшін оны пайдалаудың жағымсыз салдарын мыналарды жатқызуға болады. бір жағынан ол сатылған өнімнің өзіндік құнын төмендететід (табыс пен одан төленетін салықты шамадан тыс көтереді), екініш жағынан материалдың қалдығының құнын айтарлықтай төмендетуге әкеліп соғады, демек, олардың айналымдылығын жасанды түрде арттырады.

Материалдар қорын соңғы сатып алу (ЛИФО) құны бойынша бағалау әдісін қолдану, салық салу тұрғысынан инфляция жағдайында өте тартымды болғанымен (сол сатылған өнімнің өзіндік құнын тым жоғарылататындықтан), материалдар қалдығы шамасының бұрмалануына, яғни азаюына әкеліп соқтырады. Нәтижесінде бұл жағдайда да актвитердің айналымдылық көрсеткішінің анықтығы төмендейді.

Тауарлы-материалдық құныдылық қорларын бірінші сатып алу құны бойынша (ФИФО) бағалау тәсілі қолдану, сатылған өнімнің өзіндік құны материалға деген ең төмен (инфляция жағдайында) бағадан басталпы құрылып, ал олардың қалдықтары ең жоғары құны бойынша қбағалауына әкеліп соғады. Осыған байланысты материалдық айналып қаражатынң және бүтіндей ағымдағы активтердің айналымдылығы бұл жағдайда жоғарыда қаралған тәсілдерге қарағанда обективті түрде төмен болады (осыған байланысты мынан есте ұстаған дұрыс: өзінің кредиторлары немесе инвесторларына кәсіпорындағы қаражаттың жоғары айналымдылығы туралы ақпарат беруге ынталы менеджердің көзқарасынша әдістің бұл артықшылығы, снымен қатар оның кемшілігі де болып көрінуі мүмкін).

Сонымен, тауарлы-материалдық қорларды бағалаудың үш қаларлған тәсілі мысалдарынан, алға қойылған міндеттер мен активтерді басқарудың ұшталған стратегиясынан басталған кәсіпорын, өзінің активтерінің айналымыдылық коэффициентінің шамасын белгілі мөлшерде зерттеуге мүмкіндік алатынын көруге болады.

Біздің кәсіпорынымызда сатылған өнімнің өндірістік өзінді кқұны негізнде есептелген материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффиценті өткен жылы 1,73 рет, ал есеп беру жылында 1,18 рет құрады, оның 0,55 пункте төмендеуі ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті деңгейіне кері әсер етті.

Дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті. Бұл көрсеткіш өнімді сатудан түскен табыстың кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасына қатынасымен формула бойынша анықталады:
K^O_r = Д^N

r
Мұндағы: K^O_r – дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті;

r - баланс бойынша кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасы.

Біздің кәсіпорында өткен жылы дайын өнімнің айналымдылығының коэффициенті 2,27 рет (24392) ел есеп беру жылында – 20,7 рет (23179) құрады.

10756 11174

Сатып алушылардың төлем қабілеті жоқтығы мен өнімге деген сұраныстың төмендеуі себепті, кәсіпорында дайын өнім қоймасында тауар шамадан тыс жиналы қалды. Жыл аяғында жыл басына қарағанда дайын өнімнің қалдығы 1,9 рет (14538) көбейді. 7810

Д₃ - дебиторлық борыштың кезеңдегі орташа шамасы.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың сапасы мен көлемін бағалау үшін пайдаланылып, кәсіпорын берген коммерциялық несиенің ұлғайғанын немесе төмендегенін көрсетеді. Егер коэффициент шоттарды төлеуге қарай құрылған сатудан түскен табыс бойынша есептелсе, оның өсуі – несиеге сатудың азйғанын , ал төмендеуі – несиеге берудің көлемінің артқанын білдіреді.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициентімен қатар дебиторлық борыштың орташа айналым уақытын анықтау мына формуламен шығарылады:

K^O_Д/3 Д^N

Бұл көрсеткіш компанияның қойған шоттарын клиенттердің төлеуге қажет уақытын сипаттайды. Осы көрсеткіштің төмендеу – оң, ал артуы – теріс бағаладанады.

K^O_Д13 = Д^N

Д₃ - дебиторлық борыштың кезеңдегі орташа шамасы.

Бір мезгілде кредиторлық борыштың орташа айналым уақыты мына формуламен анықталады:

K^O_Д/3 = 360 = К₃  360

K^O_Д/3 Д^N

Мұндағы: K^O_Д/3 – кредиторлық борыштың орташа айналым уақыты.

Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қарздарын қайтаруының орташа уақытын (банк алдындағы және басқадай заемдар бойынша міндеттемлерін қоспағанда) көрсетеді.

Ақша қаражатының айналымдылық коэффиценті. Кәсіпорынның ырғақты қызмететуі үшін ақша қаражаты қозғалысыны ңжылдамдығының ерекше маңызы бар. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ойдағыдай болуының негізгі шарттарының бірі, оның ағымдағы міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ететін ақша қаражатының құйылуы болып табылады. Демек, мұндай аса қажет ақша қаражаты қорының болмауы кәсіорынның қаржылық қиыншылығы бар екендігін куәландырады. Сонымен қатар ақша қаражатының шамадан тыс көп болуы, инфляция және ақшанаың құнсыздануына байланысты, іс жүзінде кәсіпорын шығынға ұшырап отырғанын білдіреді. Осыған байланысты кәсіпорындағы ақша қаражатын басқарудың тиімдлігіні бағалау қажеттіг туындайды.

Мұндай талдаудың әртүрлі тәсілдері бар. Атап айтқанда, қаржылық қиыншылықтың туындауының барметрі кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерінің көлемінің өсуі жағдайында, оның ағымдағы активтері құрамында ақша қаражатының үлесінің азаю үрдісі болып табылады, ондай жағдай бідің кәсіпорынымызда орын алып отыр. Сонымен, егер ақша қаражатының ағымдағы активтердегі үлес салмағы жыл басында 10% құраса, жыл соңында оның мөлшері 6,5% болды, яғни 1,6 есе азайды, ал ағымдағы міндеттемелер 4643 мыңнан 9681 мың теңгеге дейін, яғни 2,1 есе өсті. Сондықтан ақша қаражаты мен жедел міндеттемелердң арақатынасын ай сайын талдау, кәсіпорындағы ақша қаражатының шамадан тыс көптігін жеткілікті түрде сипаттап береді.

Ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті мына формуламен есептеледі:

K^O_ДС = ДС^О

ДС_С
Мұндағы K^O_ДС - ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті;

ДС^О – талдау кезіндегі ақша қаражатының айналымы;

ДС_С – ақша қаражатының орташа қалдығы.
Есептеу үшін ақша қаражатының шоттары бойынша («Касса», «Есеп шот», «Валюталық шот», «Банктегі арнайы шоттар» және т.б.) кезеңнің басы мен соңындағы қалдықтар шамасы туралы ішкі есеп мәліметтері пайдаланылады. Осы мақсатта мына формула қолданылады:
ДС^О₁ + ДС2 + ДС3 + + ДС_n

2 2

ДС_С = n – 1

n - кезеңдегі айлар саны.

Ақша қаражатының айналымын есептеу үшін талданып отырған кезеңдегі 441 «Есептесу шотындағы барлық» шоты бойынша кредит айналымын пайдалану керек, онда кәсіпорындардың көпшіліг өздерінің контрагенттерімен ақша аударып есеп айырысатынын, ал ақша қаражатын касса арқылы беруде (мысалы, қызмткерлредің еңбекақысы немесе шаруашылық шығындарын төлеу) оны алдын ала банктен алу болжанады.

Инвестицияланған капиталдың айналымдылығы. Инвестицияланған капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің дамуына салған инвестицияны қоса есептегенде, оның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді инвестицияларының айналым жылдамдығын көрсетеді. Алымында – сатудан түскен табыс, бөлімінде – кезеңдегі инвестицяланған каиталдың орташа шамасы:
К^О_И.К = Д^N

Д_И + К_И

Бұл коэффициенттің мағынасын сол кезеңдегі істегі капиталдың, яғни тікелей өндірістік қызметтегі капиталдың айналымдылыө коэффициентімен салыстарған абзал.

Ф_К

Мұндағы: Ф_К – істегі капитал.

Бұл коэффициенттің мағынасын талдағанда өндірістік қызметке тікелей қатысатын капиталдың айналымдылығының баяулағанын немесе жылдамдағанын көруге болады. Өзінің дамуын салған инвестицияны қоспағанда, активтердің жалпы айналымдылық көрсеткішімен салыстырғанда бұл коэффициенттің алынған мағынасы кәсіпорынынң сатудан түскен табысына тікелей әсер етпейтін инвестициялардан тазарған.