3. Өмірбаяны және қызметі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
М.Х.Дулати атындағы Тараз Өңірлік Университеті
СӨЖ 
Тақырыбы: Ян Амос Коменский және оның қызметі
Орындаған: Жекшен Гүлзат
Тобы:22-1 
Қабылдаған: Мустафина К 

Тараз 2023 жыл
Жоспары
1. Кіріспе 
2. Қайта өрлеу дәуіріндегі гуманизм 
3. Өмірбаяны және қызметі
4. Отбасы
5. Философиялық көзқарастары 
6. Педагогикалық жүйесі
7. Дидактика 
8. Пайдаланылған әдебиеттер 

Қайта жаңғыру дәуірі Батыс және орталық Еуропа мәдениеті тарихындағы орта 
ғасырлық мәдениеттен жаңа заман мәдениетіне өту дөуірі екі ұлы мәдени қозғалысты — 
Қайта жаңғыру дөуірі мен Реформацияны қамтиды. 
Қайта өрлеу дәуірі (Ренессанс) XVI-CVII ғ.ғ. қайта өрлеу Еуропаның басқа 
елдеріне тарап, өркендей бастады. Әр елде өзіндік ерекшелігімен көрініс тапты. 
Ортағасырлық діни ұғымнан гөрі ғылыми дүниетаным басымдық танытты, Реннесанс 
дәуірі мәдениетіне байланысты қай елде болмасын, антикаға деген көзқарасы, 
дүниетанымның ерекше түрінің пайда болуы, өмір сүру жағдайының өзгеруіне байланысты 
өзіндік гуманизм пайда болды. Ренессанстық дәуір титанизмніің пайда болуымен 
ерекшеленеді. Адам жөнінде өзгеше пікірлер қалыптасты. Адам-құдайға ұқсас образда 
жаратылған «жаратылыс бастауы». Бар тіршілік – табиғат, адамды Құдай жаратты деген 
пікірді ұстанды. Адам әсемдік пен шеберлікке, махаббат пен сүйіспеншілікке толы жан иесі 
деген түсінік қалыптасты. Бұл дәуірде мәдениет пен философия шіркеу иелігінен босап, 
жаңаша өнердің дамуын бастады (бейнелеу өнері, архитектура, музыка, театр, әдебиет). 
Қазіргі замандық өркениеттің барлық жетістіктеріне тікелей ықпал етті. 
Шығыс зерттеуші ғалымдар арасында белгілі тарихи кезеңдерге сәйкес Азияның, 
Закавказьенің бірқатар елдері мәдениетінде ренессанс белгілері болды деген бағыт бар 
(мыс., Қытайда 8-12 ғасырларда, Закавказье елдерінде 12-13 ғасырларда). Сөйтіп олар Қайта 
өркендеу дәуірін бүкіл дүние жүзілік тарихи құбылыс деп қарайды. Бұл ғылымда әлі 
шешілмеген, даулы мәселе. 
Қайта өрлеу дәуіріндегі Гуманизм 
Гуманизм (лат. Humanus — иманды) – адамның қадір қасиеті мен хұқын құрметтеді, 
оның жеке тұлға ретіндегі бағасын, адамның иелігіне, оның жан-жақты дамуына, адам үшін 
қолалы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастардың 
жиынтығы. 
Қайта өрлеу дәуірінде Гуманизм тиянақты идеялыққозғалыс ретінде қалыптасты. Бұл 
кезеңде Гуманизм феодализмге және ортағасырлық теологиялық көзқарастарына қарсы 
пікірлермен тығыз байланыста болды. Гуманистер адам бостандығын жариялады, діни 
аскетизмге қарсы, адам ләззаты мен өз мұқтаждарын қанағаттандыру хұқы жолында 
күресті. Қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті гуманистері – Петрарка, Данте, Боккаччо, 
Леонардо до Винчи, Эразм Роттердамский, Ф.Рабле, Монтель, Коперник, Шекспир т.б. – 
зиялы дүниетанымды қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. 

Қайта өрлеу дәуірі – философия тарихында маңызды орынға ие бола отырып, өндірістік 
қатынастардың, сауда-саттықтық дамуы, феодализмнің құлдырауы, қалалардың өркендеуі, 
шіркеу беделінің төмендеуі, білім дәрежесінің жоғарлауы, ғылыми-техникалық 
жаңалықтардың ашылуы сияқты өзіндік ерекшеліктерімен құнды. 
Қайта өрлей дәуірі философиясының негізгі белгілері: 
- антропоцентризм және гуманизм – адамның өзіндік құндылығын дәлелдеу арқылы адам 
мәселесін алғашқы қатарға қою; 
- шіркеу идеологиясына қарсы пкірдің қалыптасуы 
- кез келген нәрсенің формасынан гөрі оның құрылымына баса назар аудару; 
- Әлемнің шексіздігі туралы, анатомиялық жаңалықтардың ашылуымен бірге қоршаған 
ортаны ғылыми-материалистік тұрғыда (жердің шар тәріздес еркіндігі, оның күнді айнала 
қозғалатындығы жөніндегі жиналықтар) түсіну; 
- тұлғаның алғашқы қатарға қойылу; 
- әлеуметтік теңдік идеясының кең таралып, белең алуы. 
Ян Амос Коменский [5] ( чех Ян Амос Коменский , лат. Иоаннес Амос Коменский ; 
28 наурыз 1592 , Нивниц , Оңтүстік Моравия – 15 қараша 1670 , Амстердам ) – чех гуманист 
ағартушысы , жазушы, діни және қоғам қайраткері . Чехиялық бауырластар шіркеуі , дербес 
пән ретінде педагогиканың негізін салушы, сынып-сабақ жүйесін жүйелеуші және танымал 
етуші 
Ян Коменский Моравияда , Нивнице қаласында дүниеге келген . Мартин Коменский 
мен Анна Чмелованың ұлы. Мартин Коменский көршілес Комне ауылының тумасы 
болатын. Мартиннің әкесі – Ян Сегеш – Словакиядан Моравияға көшіп келді және өзі 

қоныстанған Комне ауылының құрметіне Коменский фамилиясын алды. Мартин мен Анна 
Коменский чех (моравиялық) ағайындылардың діни қауымдастығының мүшелері болды . 
Ян алғашқы білімін бауырлас мектепте алған. 1602-04 ж. Оның әкесі, анасы және екі 
әпкесі обадан қайтыс болды. 1608-10 қаңтарда Преров қаласындағы латын мектебінде 
оқыды . 1611 жылы Ян Коменский өз шіркеуінің қағидаларына сәйкес шомылдыру 
рәсімінен өтіп, екінші есімін алды – Амос. 
Содан кейін ол Герборн академиясында, Гейдельберг университетінде оқыды , онда 
ол энциклопедияның бір түрін - «Барлық заттардың театры» (1614-27) жасай бастады және 
чех тілінің толық сөздігінде («Қазынашылық») жұмыс істей бастады. Чех тілінің» [6] , 1612-
56) . 1614 жылы Коменский Преровтағы бауырластық мектепте мұғалім болды. 1618-21 
жылдары Фулнекте тұрып , Қайта өрлеу дәуірінің гуманистері – Т.Кампанелла , Х.Вивес 
және т.б. еңбектерін зерттеді.Фулнек дәуірінде Коменский «Моравиялық көне заттар» [7] 
(1618-1621) кітабын жазып, оның туған жері Моравияның толық картасы [8 ] (1618-1627). 
1627 жылы Коменский дидактика бойынша чех тілінде еңбек жасай бастады . 
Католик фанатиктерінің қудалауына байланысты Коменский Польшаға , Лешно қаласына ( 
1626 жылы Моравия ағайындылары өздерінің гимназиясын құрған ) қоныс аударды. Мұнда 
ол бауырлас гимназияда сабақ берді, «Дидактиканы» чех тілінде аяқтады (1632), содан кейін 
оны қайта қарап, латын тіліне аударып, «Ұлы дидактика» (Didactica Magna) (1633-38) деп 
атады, бірнеше оқулықтар дайындады: « Тілдерге есік аш» (1631), «Астрономия» (1632), 
«Физика» (1633), тарихтағы отбасы тәрбиесіне арналған алғашқы оқу құралы – «Аналар 
мектебі» (1632) жазды. Коменский пансофия идеяларын дамытуға белсенді түрде 
қатысты(бәріне барлығын үйрету) еуропалық ғалымдар арасында үлкен қызығушылық 
тудырды. 
40-жылдары бірқатар оқулықтар шығарды . 1651 жылы Трансильван князі Дьергий 
II Ракочци Коменскийді өз жерлерінде мектептерге реформа жүргізуге шақырды. Жаңа жүйе 
бойынша оқыту Сароспатак қаласында басталды . Коменский пансофия мектебін құру 
жоспарын ішінара жүзеге асыра алды. Оның принциптерінің, оқу жоспарының және 
күнделікті жұмыс тәртібінің ғылыми негізін Коменский өзінің «Пансофиялық мектеп» 
(1651) эссесінде белгіледі. 
Көп ұзамай Коменский Лешного оралды. 1655 жылы Лешноны шведтер, поляк-литва 
достастығымен соғысқан Запорожье гетманының одақтастары Богдан Хмельницкий басып 
алды. Жергілікті лютерандар да, Иоанн Амос Коменский де, бұрын католиктік фанатизмнен 
көп зардап шеккен Моравиялық ағайындар да протестанттық (лютерандық) әскерді жылы 
қабылдады. 
1656 жылы Коменский Гамбург арқылы Амстердамға кетті . 

Оқытуды жандандыру және балалардың білімге деген қызығушылығын ояту 
мақсатында Я.Коменский оқу материалын сахналау әдісін қолданды және «Тілдерге ашық 
есік» негізінде «Мектеп ойыны» (1656) кітабын құрайтын бірқатар пьесалар жазды. ). 
Венгрияда Коменский тарихтағы алғашқы иллюстрацияланған оқулықты « Суреттегі нәзік 
заттар әлемі » (1658) аяқтады, онда сызбалар оқу мәтіндерінің органикалық бөлігі болды. 
1618 – Пшеров бургомистрінің өгей қызы Магдалена Визовскаяға үйленеді. 
1622 – әйелі мен екі баласы обадан қайтыс болды. 
1624 – Брандис Коменский епископтың қызы Мария Доротеяға үйленді. 
1648 – Коменскийдің екінші әйелі қайтыс болды. 
1649 – Коменский Яна Гаюсоваға үйленді. 
Дүниетанымды дамыту көздері: антикалық философия, Ф.Бэкон , Ф.Рабле . Негізгі 
педагогикалық идеялар: жалпыға бірдей білім беру, пән идеялары, оқу жылының 
тұжырымдамасы, дидактикалық принциптер, сынып-сабақ жүйесі. Коменский мектепте 
оқытуды: жалпы мектептік жоспар, сынып-сабақ ұйымдастыру, 6 жастан бастап оқу, білімді 
тексеру, сабақты жіберіп алуға тыйым салу, әр сыныпқа арналған оқулықтар арқылы жүзеге 
асыру керек деп есептеді. 
Дидактикалық принциптер: табиғатқа сәйкестік, айқындық, жүйелілік, саналылық, 
орындылық, беріктік, жүйелілік [10] . 
Комений тәрбие мен оқыту мәселелерін ажырамас бірлікте қарастырды. Ол 
дидактиканы тәрбие мен оқыту теориясы және тәрбие теориясы ретінде түсіндірді. 
Коменский барлық жастарға кең, жалпыға бірдей білім беруге шақырып, барлық оқу-тәрбие 
жұмысын сол кездегі ғылым мен мәдениеттің тілі ретінде – алдымен ана тілін, содан кейін 
латын тілін оқытумен байланыстыру қажет деп санады. 
Коменский кең түсіндірілген тәрбие әдісінде ол тәртіп пен табиғилықты ең 
маңыздысы деп санады. Дәл осы жерде Коменский оқытуға қойылатын негізгі талаптарды 
қойды: оқыту мүмкіндігінше ерте басталуы керек, оқу материалы оқушылардың жас 
ерекшеліктеріне сәйкес болуы керек. Коменский адамның ақыл-ойы бәрін түсінуге қабілетті 
екеніне сенімді болды, тек бұл үшін оқытуда жақыннан алысқа, таныстан бейтанысқа, 
тұтастан жекеге қарай дәйекті және біртіндеп алға жылжуды байқау керек, оқушылардың 
үзінді ақпарат емес, білім жүйесін меңгеруін қамтамасыз ету. Коменский бала кезінен 
жағымды адамгершілік қасиеттерді (әділеттілік, байсалдылық, батылдық, ал соңғысы 
арқылы, атап айтқанда, еңбектегі табандылық т.б.) дамыту қажет деп есептеді. 
Білімді барлық балаларға қолжетімді ету мақсатында Коменский жеке тұлғаны 
алмастыратын сыныптық оқыту жүйесін жасады. Коменский біртұтас мектеп жүйесін 

жасады: ана мектебі (6 жасқа дейін ананың жетекшілігімен отбасында тәрбиелеу), 6 жастан 
12 жасқа дейінгі балаларға арналған ана тіліндегі мектеп (ана тілін, арифметика, 
элементтерді оқыту). Геометрия, география, табиғат тарихы, Киелі жазбаларды оқу, ең 
маңызды қолөнермен танысу), үлкен қалаларда 12-18 жас аралығындағы ең қабілетті 
оқушыларға арналған – латын мектебі немесе гимназия ( Коменский енгізген дәстүрлі « жеті 
гуманитарлық өнер», гимназияның оқу бағдарламасынажаратылыстану, тарих, география). 
Я.А.Коменский сонымен бірге «азаттық өнердің» мазмұнын өзгертіп, оларды практикалық 
қажеттіліктермен байланыстырып, қазіргі ғылым деңгейіне көтерді. Ақырында, әрбір 
штатта академия – 18-ден 24 жасқа дейінгі жастарға арналған жоғары мектеп болуы керек . 
Чех дидактикасында сипатталған бұл жүйені Пампедияда Коменский кеңейтіп, оған өмірдің 
өзі «үйрететін» «жетілген және кәрілік мектептерін» қосты. 
Балаларда білім мен оқуға деген құштарлықты барлық мүмкін түрде бекіту керек. 
Оқыту әдісі оқушылардың наразылығын тудырмайтындай, әрі қарай оқудан 
алшақтатпайтындай оқудағы қиындықтарды азайтуы керек. 
3-қағида 
Әрбір ғылым ең қысқа, бірақ нақты ережелерде болуы керек. 
Әрбір ереже бірнеше, бірақ ең анық сөздермен айтылуы керек. 
Әрбір ережеге көптеген мысалдар қоса берілуі керек, осылайша оның қолданылуы 
қаншалықты әртүрлі екені анық болады. 
18-тарау Оқыту мен оқытудағы күш негіздері 
Тек пайдалы болуы мүмкін нәрселерге байыпты қарау керек. 
Бұдан кейінгі барлық нәрсе алдыңғыға негізделуі керек. 
Барлығын тұрақты жаттығулармен күшейту керек. 
Бір нәрсеге назар аудара отырып, барлығын ретімен зерделеу керек. 
Әр тақырыпты түсінгенше оған тоқталу керек. 
26-тарау Мектеп тәртібі туралы 
«Тәртіпсіз мектеп – сусыз диірмен» 
Тәртіпті сақтау үшін мыналарды орындаңыз: 
Мұғалімнің өзі тұрақты мысалдармен үлгі көрсетуі керек. 
Нұсқау, ескерту, кейде сөгіс [ 

Пайдаланылған әдебиеттер 
Суреттердегі нәзік заттар әлемі немесе әлемдегі барлық маңызды нысандардың және 
өмірдегі әрекеттердің кескіні мен атауы = “Orbis Sensualium Pictus” / Аударма. Латын тілінен 
Ю.Н.Дрейзин; Ред. Және қосылады. Мақаласы проф. А.А. Красновский . — Ред. 2-ші. – М.: 
Үчпедгиз, 1957. – 352 б. — 20 000 дана. (аудармада) 
Дило, св. 1-2, 17, Прага, 1969 —- 1971 (ред. Жалғасы): Listy přátelům a přiznivcům, 
Прага, 1970 : орыс тілінде. Жолақ – Таңдалған op., 1-3 бөліктері, Revel, 1892 – 1897 
Таңдаулы педагогикалық еңбектер, 2-бас., 1-2 бөлімдер, М. , 1902 – 1911 ж. 
Таңдаулы педагогикалық еңбектер, 1-3 т., М. , 1939 – 1941 ж 
Таңдаулы педагогикалық очерктер, М. , 1955 ж 
Латын, орыс, неміс, итальян, француз тілдеріндегі көрінетін жарық ең қажетті орыс 
сөздерінің тізілімімен ұсынылған, М. , 1768 ж. 
Ана мектебі / Аудар. Онымен бірге. Санкт-Петербург, 1892 (қайта басылған М. , 1992, 
таралымы 100 000) 
Жарықтың лабиринті және жүрек жұмағы. М .: МИК баспасы, 2000. Уорвик 
университетінің өнертану ғылымының докторанты Сергей Зотов бұл кітап 18 ғасырдағы « 
Рухани лабиринт » орыс иконографиялық түрінің негізін қалады деп есептеді . Ол 17 
ғасырдың бірінші жартысында орыс тіліне аударылған. Кітапта саяхатшы « таптардың , 
ғылымдардың және діндердің құрылымын бақылай отырып, әлемнің лабиринтін аралайды 
». Оның адасуының нәтижесі Мәсіхке келу және рухани түсінік болды. Әділ адамның 
алаңсыз өлімі айтылып, оның көкке көтерілуі баяндалады [13] . 
Коменский Ян Амос: Мұғалімдердің ұстазы («Аналар мектебі», «Ұлы дидактика» 
және басқа да еңбектер, қысқартылған). М.: Қарапұз, 2009, 288 б. ISBN 978-5-8403-1480-7