6-тарау. Егіс айналымындағы топырақ өңдеу жүйесінің негіздемесі

-тарау. ТЫҢАЙТҚЫШТАР ЖҮЙЕСІН ЖОБАЛАУ

жүктеу/скачать 286.21 Kb.

бет	34/48
Дата	15.10.2023
өлшемі	286.21 Kb.
	#480834

1 ... 30 31 32 33 34 35 36 37 ... 48

Зональная система земледелия перевод 04(2) 22

12-тарау. ТЫҢАЙТҚЫШТАР ЖҮЙЕСІН ЖОБАЛАУ
ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ МЕЛИОРАЦИЯ
12.1 тыңайтқыштар жүйесін негіздеу
Агроценоздарда, биогенді элементтердің салыстырмалы тұйық циклі бар табиғи биогеоценоздарға қарағанда, өніммен қоректік заттардың оқшаулануынан, ағынның, эрозияның, денитрификацияның, инфильтрацияның нәтижесінде жоғалтудан осы циклдің үзілуі орын алады. Қоректік заттар балансының бұзылуы өнім өндірісінің азаюына және оның сапасының нашарлауына, топырақ құнарлылығының және Агроландшафттың тұрақтылығының төмендеуіне әкеледі. Биогенді элементтер тапшылығын жоюда тыңайтқыштарға маңызды рөл беріледі.
Тыңайтқыш жүйесі-бұл өнімді, оның сапасын арттыру және топырақ құнарлылығын қалпына келтіру мақсатында органикалық және минералдық тыңайтқыштарды ұтымды пайдалануға бағытталған ұйымдастыру-шаруашылық, агротехникалық және агрохимиялық іс-шаралар кешені.
Тыңайтқыш жүйесі кіреді:
- шаруашылықтың әртүрлі санаттарында тыңайтқыштарды пайдаланудың ғылыми-ұйымдастыру жүйесі;
- егіншіліктің агроландшафтты жүйесінің маңызды буыны ретінде ауыспалы егісте тыңайтқыштарды қолдану жүйесі;
- оңтайлы мөлшерден, формалардан, мерзімдерден және тыңайтқыштарды енгізу тәсілдерінен жасалған ауыспалы егістің жекелеген дақылдарын тыңайтқыш жүйесі.
- шаруашылықтағы тыңайтқыш жүйесі-бұл:
минералды тыңайтқыштарды дұрыс сақтауға арналған механикаландырылған қойма үй-жайлары;
- органикалық тыңайтқыштарды жинау және дұрыс сақтау;
- тыңайтқыштарды тасымалдауға арналған көлік құралдарының болуы;
- минералды және органикалық тыңайтқыштарды енгізу бойынша машиналар кешені;
- қышқылдарды әктеу және тұзды топырақты гипстеу.
Тыңайтқыштар жүйесін дамыту процесінде екі кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезең тыңайтқыштарды өндіруге, дайындауға, сатып алуға, тасымалдауға және сақтауға байланысты ұйымдастыру-шаруашылық және экономикалық іс-шараларды әзірлеуді және орындауды қамтиды. Бұған мыналар кіреді: жергілікті тыңайтқыштарды өндіру, оларды дайындау, дұрыс сақтау жөніндегі барлық ресурстарды анықтау; қышқыл топырақты весткалау және тұзды топырақты гипстеу үшін мелиорациялық іс-шараларды жоспарлау; өнеркәсіптік минералдық тыңайтқыштарға қажеттілікті айқындау; оларды әкелуді ұйымдастыру, дұрыс сақтау және топыраққа енгізу. Бұл ретте, тыңайтқыштарды қоректік элементтердің берілген арақатынасымен және топырақтың құнарлылығын, дақылдың талаптары мен агротехника шарттарын ескере отырып, араластыруды және енгізуді көздеу маңызды. Осы іс-шараларды жоспарлау кезінде органикалық және минералды тыңайтқыштарды пайдалану жөніндегі барлық технологиялық процестерді кешенді механикаландыруды барынша көздеу қажет.
Тыңайтқыш жүйесінің екінші кезеңі-бұл тыңайтқыштарды ауыспалы егістер бойынша және олардың ішінде әртүрлі дақылдарға ұтымды орналастыру, сондай-ақ тыңайтқыштарды пайдаланудың оңтайлы мөлшерін, мерзімдері мен тәсілдерін таңдау. Тыңайтқыштар жүйесінің бұл бөлігі жергілікті топырақ-климаттық жағдайларды, шаруашылық экономикасын және тыңайтқыш ресурстардың болуын ескере отырып әзірленеді.
Ауыспалы егісте жекелеген дақылдарды тыңайтқыштар жүйесін әзірлеу кезінде өзара байланысты екі міндетті көздеу және шешу маңызды:
-тыңайтқыштарды енгізудің тиімді тәсілдері мен техникасын, сондай-ақ оларды материалдық-техникалық қамтамасыз етуді анықтау;
- осы дақылдың әлеуетті өнімділігін іске асыру және топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру мақсатында жағдай кешенін ескере отырып, нақты ауыл шаруашылығы дақылдарын тыңайтқыш жүйесін әзірлеу.
Тыңайтқыштарды енгізу тәсілдері кешенінің негізгі міндеті-бүкіл вегетация бойы Өсімдіктердің қоректенуінің оңтайлы жағдайларын қамтамасыз ету. Бұл ретте мәдениеттің өсу фазалары бойынша жекелеген қоректік элементтерге қажеттілігін және оларды тамыр жүйесімен барынша жанасу аймағында орналастыру мүмкіндігін білу маңызды.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі оларды негізгі (шаруашылық) және жанама (тауарлық емес) өнімдердің (кесте. 12.1). Жоспарлы түсімділікті алу үшін тыңайтқыштардың оңтайлы мөлшерін анықтау өнімі бар қоректік элементтерді шығару, өсімдік, табақ және топырақ диагностикасының нәтижелерін пайдалану туралы деректерге негізделген.
Кесте 12.1-әр түрлі дақылдардан алынатын қоректік заттарды топырақтан шығару, негізгі өнімнің 1 т кг (Ермохин және т. б., 2000)

Мәдениет	Өнім түрі	N	Р₂О₅	К₂О
1	2	3	4	5
Күзгі бидай	Бидай	37,5	11,5	20,0
Жазғы бидай	»	39,6	12,5	21,8
Күздік қара бидай	»	35,5	13,1	23,5
Арпа	»	35,6	12,1	25,1
Сұлы	»	36,4	12,0	33,7
Қарақұмық	л	36,1	16,2	42,8
бұршақ	«	37,6	10,4	25.3
Соя	«	72,0	16,0	43,0
тары	«	34,8	10,6	32,6
Гипс	«	35,0	18,0	26,0
Жұгері	«	41,3	11,2	34,3
Жүгері	Жасыл. масса	3,3	0,9	3,2
Вика	»	41,3	11,3	22,1
зығыр талшық	Тұқым	60,0	20,0	70,0
зығыр талшық	Түтік	12,2	9,5	17,2
Күнбағыс	Тұқым	49,5	13,3	55,1
Күнбағыс	жасыл . масса	3,0	0,8	3,7
Бір жылдық жалбыз шөптер	шөп	21,0	8,0	18,6
Бұршақ-сұлы қоспасы	шөп	23,0	9,5	23,5
Беде	шөп	25,0	14,0	22,0
Тимофеевка	шөп	16,0	8,0	20,0
Кострец безостықылтықсыз арпабас	шөп	17,1	7,8	22,2
Жоңышқа	шөп	26,6	8,1	23,9
Жоңышқа	Тұқым	239,0	75,0	189,8
арпабас	Тұқым	63,2	30,1	66,6
Бір жылдық жалбыз шөптер	Жасыл. масса	4,2	0,8	0,6
Бұршақ-сұлы қоспасы	«	4,6	1,7	4,7
Түйе жоңышқа	«	5,9	1,1	4,4
Шығыс ешкі шөбі	«	9,5	0,8	0,6
Ақ жүгері	«	4,7	1,4	4,5
Қысқы қарабидай	«	3,9	1,3	3,1
Қияқ	«	3,7	1,2	4,1
Судан шөбі	»	4,1	1,6	3,8
Қант қызылшасы	Түбір	5,3	2,1	8,2
мал азықтық шалқан	»	3,5	1,4	4,0
Жем қызылшасы	»	4,1	1,5	5,1
Ас қызылшасы	«	4,0	1,6	6,5
жералмұрт	«	4,4	1,3	8,5
Картоп	»	4,5	1,8	10,0
сәбіз	«	3,0	1,2	5,0
шомыр	«	4,0	1,8	6,0
Шалғам	«	4,0	1,2	5,0
Шалқан	«	6,0	1,3	5,0
Қияр		3,0	1,4	5,0
Орамжапырақ		4,1	1,2	4,9
Томаттар		2,4	0,9	5,0
Сарымсақ		3,0	1,0	3,8
Бұрыш		2,0	0,8	4,9
Баялды		2,3	0,5	6,4
асқабақ		3,5	4,5	4,5

Негізгі өнімнің бірлігіне қоректік заттарды шығару (жанама әсерді ескере отырып) топырақ-климаттық жағдайларға, сортқа, өнімнің шамасына, енгізілетін тыңайтқыштардың, суармалардың деңгейіне байланысты айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Жоспарланған өнімі бар қоректік заттарды шығаруды біле отырып, ауыспалы егіс дақылдарының тыңайтқыштарына қажеттілікті есептеуге болады. Қоректік заттардың дозасын есептеу кезінде қоректік элементтерді пайдалану коэффициентіне түзету ескеріледі.
Өсімдіктің топырақтан қоректендірудің қандай да бір элементін пайдалану коэффициенті 1 га егістік қабатындағы осы элементтің жылжымалы нысанының жалпы құрамына қатысты оны тұтыну үлесін көрсетеді.
Тыңайтқыштардағы ауыспалы егіс дақылдарының есептік қажеттілігіне олардың органикалық және минералды тыңайтқыштардан қоректік заттарды игеруі әсер етеді. Тыңайтқыштардан алынған қоректік заттарды пайдалану коэффициенттері өнімнің өсімін жасауға арналған тыңайтқыштармен енгізілетін қоректік элементтің жалпы санынан оларды өсімдіктердің тұтыну үлесін көрсетеді. Тыңайтқыштардан алынған өсімдіктердің қоректік заттарды пайдалану коэффициенттері, әдетте, топырақтан пайдалану коэффициенттеріне қарағанда тұрақты (кесте. 11.2). Бірақ олар топырақтың қасиеттеріне, ауа-райы жағдайларына, дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, қолданылатын тыңайтқыштардың түрлеріне және оларды енгізу тәсіліне байланысты айтарлықтай өзгеруі мүмкін.
Егіс айналымында тыңайтқыштар жүйесін құру кезінде өсірілетін дақылдардың егіс және тамыр қалдықтарының әсерін ескеру қажет. Ауыспалы егістің келесі дақылдарын тамақтандыруға неғұрлым күшті әсер бұршақты дақылдардың тамыр және егін қалдықтары көрсетеді.
Ауыспалы егісте тыңайтқыштар жүйесін әзірлеу үшін қажетті маңызды параметрлер:
- агротехникалық, климаттық және басқа да жағдайларға байланысты ауыспалы егіс айналымы өнімділігінің жоспарланған деңгейі;
Кесте 12.2-азотты, фосфорды және калийды минералды тыңайтқыштар мен топырақтан далалық дақылдармен пайдалану, %

	N		Р ₂А ₅		К ₂О
Мәдениет	минералды тыңайтқыштардан	топырақтан	минералды тыңайтқыштардан	топырақтан	минералды тыңайтқыштардан	топырақтан
Күзгі бидай	50-85	20-35	15-45	5-10	55-95	8-15
қарабидай	55-80	20-35	25-40	5-12	65-80	7-14
жазғы бидай	45-75	20-30	15-35	5-8	55-85	6-12
арпа	55-80	15-35	25-40	5-9	65-80	6-10
сұлы	60-80	20-35	23-35	5-11	65-85	8-14
тары	55-75	20-40	25-40	6-12	65-85	7-12
қарақұмық	50-70	15-35	30-45	5-9	70-80	6-9
бұршақ	50-80	30-85	30-45	9-16	70-80	6-17
бөрібұршақ	50-90	30-65	15-40	8-16	55-75	7-36
сиыржоңышқа	55-85	20-40	20-35	6-10	65-90	5-11
талшық зығыр	55-70	25-35	15-35	3-14	65-85	7-20
қарақурай	55-80	20-35	25-45	8-15	70-90	6-13
күнбағыс	55-75	30-45	25-35	7-17	65-95	8-24
қант қызылшасы	60-85	25-45	25-45	6-15	70-95	7-40
азық жем қызылшасы	65-90	20-45	30-45	5-12	80-95	6-25
сүрлемге жүгері	60-85	15-30	25-40	3-8	75-95	6-13
бидайға жүгері	65-85	5-40	25-45	6-13	75-95	8-18
Картоп	50-80	20-35	25-35	7-12	85-95	9-40
Гүлдеу кезеңінде шабындық беде	75-90	30-65	30-40	5-18	75-90	6-16
бидайық	80-90	15-25	25-35	3-10	75-85	5-12
Гүлдену басында жоңышқа	80-95	35-70	30-45	7-20	80-95	8-25

- Топырақтың негізгі түрлерінің құнарлылығының оңтайлы параметрлері;

- ауыспалы егістің жоспарлы өнімділігін және топырақ құнарлылығын кеңейтуді қамтамасыз ететін қоректік заттар балансының көрсеткіштері;
- ауыспалы егісте көң тапшылықсыз теңгерімін қамтамасыз ететін органикалық тыңайтқыштардың дозалары;
қосалқы өнімді есепке ала отырып, негізгі өнімнің өнім бірлігімен қоректік заттарды шығарудың нормативтік көрсеткіштері.
Тыңайтқыштар жүйесін келесі тәртіппен әзірлейді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімін жоспарланған қоректену элементтерін шығаруды есептеу.
Қоректік элементтерді шығару деректері бойынша жоспарланған түсім және теңгерімнің қарқындылығы бойынша қоректік элементтерге ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс айналымының жалпы қажеттілігін белгілеу.
Органикалық тыңайтқыштарды енгізуді және биологиялық азоттың түсуін ескере отырып, минералдық тыңайтқыштарға ауыспалы егіс айналымының жалпы қажеттілігін анықтау.
Жоспарланған өнімді алу үшін әрбір дақылға жеке тыңайтқыш мөлшерін есептеу.
Ауыспалы айналымда қоректік заттардың балансын оңтайландыру үшін азоттың, фосфордың және калийдің нормативтік дозаларына түзету коэффициенттерін есептеу.
Қоректік заттардың балансын ескере отырып, ауыспалы егісте минералдық тыңайтқыштардың мөлшерін анықтау.
Тыңайтқыштарды ауыспалы егісте енгізу тәсілдері бойынша бөлу.
Ауыспалы егістің қандай да бір дақылына арналған тыңайтқыштардың жалпы санын әдетте топыраққа енгізу мен бітеудің әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып, бір немесе бірнеше тәсілге енгізеді.
Тыңайтқыштардың негізгі (себуге дейінгі), себуге дейінгі (қатарлап, ұя) және себуден кейінгі (қосымша қоректендіру) енгізілуі бар.
Негізгі тыңайтқыш өсімдіктердің бүкіл вегетация бойы, әсіресе қарқынды өсу және даму кезеңінде, демек, қоректік элементтерді неғұрлым көп тұтынуды қамтамасыз етеді. Негізгі тыңайтқыш жалпы дозадан қоректік заттардың көп бөлігін қамтиды. Оны күзде немесе көктемде, жаппай лақтырып немесе жергілікті, қызғанышпен, қызғанышсыз соқамен, ауыр дискілі тырмамен және басқа да құралдармен терең бітеп салуға болады.
Негізгі тыңайтқыштарды енгізу мерзімі және оны өңдеу тәсілі аймақтың топырақ-климаттық жағдайларын, топырақ пен тыңайтқыштардың қасиеттерін және өсірілетін дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып анықталады.
Тыңайтқыштарды себептік енгізудің негізгі міндеті-өсімдіктердің тамыр қоректенуін жақсарту, олар әлі де топырақтың қоректік элементтерін өте нашар пайдаланғанда. Тыңайтқыштарды шашып себу, әдетте, әр қоректену элементінің шағын дозалары (5-20 кг/га) әдетте ауыл шаруашылығы дақылдарын егумен немесе отырғызумен ұштастырады. Себуге арналған тыңайтқыш ретінде түйіршіктелген қарапайым және қос суперфосфат, сондай-ақ Кешенді тыңайтқыштар (аммофос, диаммофос, нитрофос, нитрофоск, нитроаммофос, нитроаммофоск) қолданылады.
Негізгі тыңайтқыштың жоғары дозасында себетін тыңайтқыштардың оң әсері едәуір әлсірейді.
Жоғары сапалы өнім алу үшін азықтандыру немесе себуден кейінгі тыңайтқыштың маңызы зор.
Қосымша қоректендіру тыңайтқыштардың негізгі енгізілуінің әсерін толықтыратын немесе жақсартатын әдіс болып табылады. Бұл тәсілдердің үйлесімі дақылдың барлық өсу процесінде, яғни оларды неғұрлым көп тұтыну кезеңінде өсімдіктердің оңтайлы қоректенуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Топырақтан кейінгі тыңайтқыш әдетте келесі жағдайларда қолданылады:
- күздік дәнді дақылдар мен көпжылдық шөптерді азотты тыңайтқыштармен қоректендіру;
- суару кезінде немесе жеткілікті немесе артық ылғалдану аймағында құмды және құмайт топырақтарда өсірілетін отамалы дақылдарды азотты және калийлі тыңайтқыштармен қоректендіру;
- тұздардың жоғары концентрациясына аса сезімтал дақылдарға арналған Минералды тыңайтқыштардың жылдық жоғары мөлшерін жоспарлау;
-жеміс-жидек екпелерін және ұзақ жылдық мәдени жайылымдарды азықтандыру.
Азот тыңайтқыштарын, ең алдымен, эрозияға ұшыраған немесе жыртылған топырақтарда, сондай-ақ қандай да бір себептермен топырақ азотының минералдық қосылыстарын жинақтау үшін қолайсыз жағдайлар жасалатын алқаптарда пайдалануға болады.
Қолайлы алқаптар мүмкіндігінше шаруашылықтың барлық аумағын толық қамтуы тиіс, бұл жазғы жауын-шашын егістерін өнімді пайдалану мүмкіндігін арттырады. Сонымен қатар, қорғау іс-шараларымен және егіншіліктің жоғары мәдениетімен қамтамасыз етілмеген егістіктерді тыңайтқыш тыңайтқыштардың өтелімділігінің төмендеуіне әкеп соқтыратынын ескеру қажет.
Көңдегі және басқа да органикалық тыңайтқыштардағы минералды қоректену элементтерін өріске қайтаруды қамтамасыз ету керек. Тасымалдаудың төмендігі салдарынан қи негізінен жемдік дақылдар, көкөністер мен картоп үшін арнайы ауыспалы егісте қолдануға тура келеді. Мұнда минералды тыңайтқыштарды пайдалану NPK оңтайлы ара қатынасын құрудың айналымымен шектеледі. Қидың жоғары мөлшерін бу өрістеріне енгізу қажет емес, себебі бұл нитраттардың топырақта артық жиналуын және олардың тамыр қоректенетін қабаттан тыс жылжуын тудыруы мүмкін.
Көңді төсейтін және төссіз ажыратады. Төсеме қи ыдырау дәрежесіне байланысты балғын, жартылай қызған, қызған және қызған болуы мүмкін. Тыңайтқыш үшін 1 т ылғалдылығы 60-70% болғанда шамамен 5 кг азот, 3 кг фосфор және 6 кг калий бар жартылай қатты қи қолданған жөн. Төссіз қи құрамында түрлі ылғал болуы мүмкін. Тыңайтқыш ретінде ең жақсы ылғалдылығы 90-93% қиға қолайлы, ол жақсы тұрақтамауға ие және ерімейді. Мұндай қи 1 т-да 2 кг азот, 1,5 кг фосфор және 3 кг калий бар.
Құс саңлығы ең шоғырланған органикалық тыңайтқыш. Жартылай сұйық саңлықта 1 т - да 5-X кг азот, 4-9 кг фосфор және 2-5 кг калий бар. Құс фабрикаларында кейде үгінділер негізінде қатты саңлықтар дайындалады. Бұл тыңайтқыштың 1 т құрамында 7-12 кг азот, 2-3 кг фосфор және 3-6 кг калий бар.
Қара топырақтардың таралу аймақтарында шымтезекті қолдану тек ағашсыз қи мен қиды кәдеге жарату үшін негіз ретінде ғана орынды.
Шірік тұнба тұщы су қоймаларының түптік шөгінділері болып табылады, құрамында микроэлементтер мен биологиялық белсенді заттардың кең жиынтығы бар. Батыс Сібірде кальцийге бай органо-әк сапропельдер басым. Бұл тыңайтқыштың 1 т құрамында 3-10 кг азот, 1-2, 5 кг фосфор және 1-3 кг калий бар. Шірік тұнба қоректік заттардың қол жетімділігі шымтезекке қарағанда айтарлықтай жоғары.
Дәнді дақылдардың сабаны топырақты жаңа органикалық затпен толықтырудың негізгі көздерінің бірі болып табылады, әсіресе үй-жайлардан алшақ далада. Сабанды енгізу 8-10 кг / т есебінен азотты тыңайтқыштардың орнын толтыратын дозаларын қолданумен толықтырылады.
Жасыл тыңайтқыш (сидераттар) — топыраққа өңдеу мақсатында бірқатар дақылдарды (люпин, донник, рапс, қыша т.б.) арнайы өсіру. Бұл әдіс әсіресе аз буынды топырақтарда және атмосфералық жауын-шашынның жылдық сомасы 400 мм-ден астам болғанда тиімді.
Баурайлы жерлердегі тыңайтқыш жүйесі ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімділігінің өсуін және өнім сапасының жақсаруын ғана емес, сонымен қатар топырақтың құнарландырылуын, олардың эрозияға қарсы тұрақтылығын арттыруды, егістіктердің топырақ қорғау функцияларын күшейтуді, беткі ағысты биогенді заттармен және патогенді микроорганизмдермен ластанудан қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.
Эрозияға ұшыраған топырақтарда тіктілігін, ұзындығын, экспозициясын және баурайдың бөліктерін (жоғарғы, орта және төменгі) ескере отырып, тыңайтқыштарды саралап қолдану қажет. Бұл ретте органикалық және минералдық тыңайтқыштардың дозалары жуылмаған топырақта қолданылатын дозалармен салыстырғанда аз шайылғандарда кемінде 20% - ға, орташа шайылғандарда 20-50% - ға және қатты шайылғандарда 50% - дан астам ұлғайтылады.
Баурайлы жерлерде кез келген тыңайтқыштарды, оның ішінде қосымша қоректендіруді қоса алғанда, күзде, қыста қармен және ерте көктемде олардың үстіңгі ағынымен едәуір шайылуы және тиімділігі төмен болғандықтан, баяу топырақпен кез келген тыңайтқыштарды енгізу тиімсіз. Мұнда тыңайтқышты ерітіп, артық ылғалды жыртылған қабаттан шығарғаннан кейін енгізу керек.

жүктеу/скачать 286.21 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 30 31 32 33 34 35 36 37 ... 48