Абай үшкілігі туралы жалпы түсініктеме Қарағанды қаласы М. Жұмабаев атындағы

Қарағанды қаласы М. Жұмабаев атындағы

№39 мектеп – гимназиясының

8 «В» сынып оқушысы Аманбекова Д. Е.

Жетекшісі Ашамай А. Қ.

Қазіргі заманның сұранысы бойынша әрбір адамның рухани байлығы оның білімімен ұштасуы шарт. Яғни әр заттың санын, сапасын, қасиеттерін білу, салыстыру, өлшеу, мөлшерін анықтау. Әр нәрсенің өз құбылысын, қажеттілігін, мөлшерін білу қажет. Адам дүниені білігу міндетті.

Абай атамыз айтқандай: «Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс». Ал, Әл – Машани: «Ғылымның ата тегі әр нәрсенің өлшеуін білу» деген.

Дәл осы тұжырымдаманы Машанов «Абай және Әл - Фараби» еңбегінде дәлелдейді. Әл – Фараби мен Абай даналықтарының арасын жалғастыратын дәйектер тауып, ғылыми тұрғыдан ашып көрсетеді: барлық ғылымдардың дін, инабаттылық мәселесіндегі сабақтастықтарды сөз етеді.

Жалпы, осы өлшем туралы айта кетсек.

Өлшем ұғымы – сан және сапа өзгерістерінің диалектикалық бірлігі. Әр құбылыстың, әр нәрсенің, ол мейлі дүние болсын, оның әрқайсысының өзіне тән өлшемі болады. Өлшемді келесі имндылық ұғымдармен байланыстыруға болады:

Салмақтылық

Турашылдық

Парасаттық

Қарапайымдылық

Қанағат - әдептіліктіңи басты белгісі және негізі.Қанағат сөзінің өлшем ұғымымен және ақылмен байланыстыруға болады.

Ықтимал – мүмкін, болжам, жорамал, ниет, жүрекжарды деген сөздермен байланыстыруға болады. Бұл өлшемдердің Абай үшкіліне тура қатынасы бар. Себебі қайрат, ақыл , жүрек атты сөздер бұл үшкілде кездеседі.

Абай үшкілі деп отырғанымыз үш саладан бас қосқон нәрсе: Қайрат, Ақыл, Жүрек. Абай өзінің 17 – қара сөзінде осы үшеуінің өнерін салыстыра келіп, ғылымға билік айтқызады. Ғылым былай деп шешеді, үшеуіде бірдей керек. Біріңсіз бірің жеке тұра алмайды. ?Үшеуі бас қосып, мен сендердің аянда болаи деген. Жүрекке басшылық беру керек. Мен сол жүректі қолдаймын дегенге келеді.

Бірден бір мысал, тарихқа бас бусақЕскендір Зұлұайнардың әрбір әрекетінде қайрат бар. Ол: «Талпын, талаптанған ер». Оның қасыңда ақыл бар. Ол ғұлама ғалымдар. Оған жетпей жатқаны жүрек сезімі, аяшылық, кішіпейілдік, өзінің ішкі дүниесіне ой жіберу, қанағат ету, шүкіршілік, сабырлық. Ескендірдің ойға қалдырған, шынға бетін бұрған Абайдың осы ұшкілі деп білеміз.
Абай үшкілі:

3-7 қайрат ( -206) – 5,15

7-а ақыл ( -200) – 5 Ғылым ( ) - 140.

а-3 жүрек ( -132) – 3,3

Көрмесең істің бәрі бос» - деген.

Мысыр ұшкілі қатар келетін ұш санмен шектеледі; 3, 4, 5. Осы үшеуінен тік бұрышты үшкіл шығады: 9+16=25. Осы үшеуіне сәйкес 9 орынды, 16 орынды, 25 орынды ғажап шаршылар шығады. 9 орынды ұя айтылған сурет ортасында. Осы тоғыз орын қазақтың 41 құмалақ ашудағы орындарына сәйкес келеді. Оның 12 мүшелге байланысы көрсетілген. Ол шаршылардың ғажап аталудпғы себебі айтылған ұяларға сәйкес сандарды орналыстырғанда барлық бағытында жинағы бірдей сан шығу керек. Мысалы 9 ұяда. Қай бағытта санасанда үш санның жиыны 15 болады:

2+9+4= 2+5+8=15 ... т.б.

16 ұясының тұрақтысы болады 34; 25 ұянікі – 65.

Үшеуін қосамыз:

15+34+65= 114=19*6

Осы сан Құранның сүре санына тең. Ол алты еселі19. Бұл он тоғыз сан: «Бисми Аллаһ ал – рахим» сөйлеміндегі әріп санына тең. Ол әріптердің АБДЖ есебі бойынша сандық мәні 786.

Осы үшкілдің үш жағындағы сандар түзу көп жақтылардың жақ бұрыштарының санына тең: үшкіл, төтркүл, бескүл. Барлық ғалам дүниесінің бес текті құраушы осы бес көп жақ. Оның ұш үшкілдік түрі айтылды:

4 үшкіл - өрт

8 үшкіл – жел

20 үшкіл – су.

Енді қалған екеуінің бірі текше алты шаршы жұлдыз. Бұл екеуінің ара қатысы жер иен көктің қатысы болмақ. Ол қатынасы біз Нұх кемесінің өлшемі дейміз.

Тұран қақапасына жақын жерде Қазықұрт басында қалған кеменің негізгі өлшемі екі текшеден тұрады. Оның тік бұрыш құрайтын екі жағы 1 және 2, сонда оның ұзын – көлбеу (гипотенуза) жағы болады. √5 яғни: 1² + 2²=(√5)² = 1+4=5.

1. 
   Құзыхан Ақпанбек «Құранның математикалық сырлары».
   
2. 
   Ағжан Машанов «Әл – Фараби және Абай»