Абдалиева Наргиз ибрахим халилаевна Аграрлық секторда жер ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары

6 М050600 – Экономика мамандығы бойынша экономика және бизнес магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Рефераты

Кызылорда, 2012

Жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде орындалды

Ғылыми жетекші экономика ғылымдарының кандидаты

Г.Е.Талапбаева
Ресми оппонент экономика ғылымдарының

кандидаты, доцент Р.Қ.Сабирова

Диссертацияны қорғау 2012 ж. ____ маусымда ____ сағатта Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде өтеді. 120014. Қызылорда қ., Әйтеке би к-сі, 29А. ( бас оқу ғимараты, Экономика факультеті, № 308 дәрісхана)

Магистрлік диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады. (120014. Қызылорда қ., Байсеитова к-сі, 100.)

Аталмыш міндеттерді іске асы­рудағы аграрлық-индустрия­лық әртараптандыру арқылы ау­ылшаруашылық шикізатын қайта өңдеуді шұғыл арттыру, жаңа құ­рал-жабдықтар мен жаңа техно­ло­гияларды енгізу, ауыл шаруашы­лы­ғында заман талабына сәйкес, са­палы өнім өндіруге жаңа көз­қарасты қалыптастыру, сонымен қатар әлемдік тәжірибені кеңінен пайдалану – бүгінде еліміз өзді­гінен шеше алатын істер. Бұл рет­те, әрине, ауыл шаруашылығында негізгі өндіріс құралы болып са­налатын жер ресурстарын тиімді пай­далану, аталған міндеттерді іске асыруда аса маңызды рөл атқаратыны белгілі.

Ашық нарықтық экономика жағдайында және әлемдік азық-түлік рыногында орын алып отыр­ған үлкен бәсекелестікте ау­ыл шаруашылығы өндірісінде же­тіс­тіктерге жету үшін де жерді ти­ім­ді пайдалану басты шарт болып та­былады. Қазіргі кезде рес­пуб­ликамыздағы ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлердің жалпы көлемі 91, 7 млн. га, оның ішінде егістік жерлер – 22,5 млн. га. Бұл ретте, егістік жерлердің 70 пайызы Қос­танай, Ақмола, Солтүстік Қа­зақ­стан және Павлодар облыс­та­рында шоғырланған. Сонымен қа­тар, республика бойынша 2,1 млн. га суармалы жер бар, оның ішінде 1,4 млн. гектары егістік жер және ол негізінен (80%) Ал­ма­ты, Оңтүстік Қазақстан, Жам­был, Қызылорда және Шығыс Қ­а­зақ­стан облыстарында орналасқан.

Дегенмен, Ауыл шаруашы­лығы министрлігінің Су ресурс­тары комитетінің мәліметтеріне сәйкес, 2008 жылы суармалы жер­лердің 37%-ы пайдаланылмаған. Он­ың басты себептері, көп жыл­дар­дан бері суару жүйелерінің тех­ни­калық төмен жабдықталуы, су тар­ту мен су бөлу жүйелерінің ес­кі­руі және алаптардың қайта сор­лануы топырақ сапасын нашар­латып, аталған жерлерді тиімді пайдалануға кері әсерін тигізуде.

Осы мақсатқа байланысты келесі міндеттерді шешу көзделген:

- аграрлық секторда жер ресурстарын пайдаланудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерделеу;

- ауылшаруашылық жерлерін пайдалануды экономикалық бағалау;

- мемлекеттік жер кадастры және жер мониторингінің маңыздылығын айқындау;

- Қызылорда облысының аграрлық сектордағы жер ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігін талдау;

- аграрлық секторда жер ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттырудың басым бағыттарын жетілдіру;

- ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерді жалға беруді дамыту;

- ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің ипотекасын дамыту жөніндегі ұсыныстар және жердің нарықтық айналымын зерттеу.

Зерттеу нысаны. Қызылорда облысы ауылшаруашылығы саласындағы шаруашылықтардың жерлері алынды.

Зерттеу пәні. Аграрлық секторда жер ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігінің әдістемелік және іс-тәжірибелік мәселелері зерттеудің пәні болып табылады.

Зерттеудің теория - әдістемелік негізі болып осы зерттеуге байланысты отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері танылады. Зерттеудің ақпараттық базасын Қызылорда облысының бағдарламалық құжаттары, Қызылорда облысының Ауылшаруашылығы департаментінің, Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігінің мәліметтері және ҚР статистика бойынша Агенттік материалдары мен Қызылорда облыстық Статистика Департаментінің мәліметтері құрайды.

Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу барысында ғылыми жаңалық ретінде мынадай нәтижелер алынды:

- ауылшаруашылығында жер ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігінің теориялық аспектілері негізделді;

- аймақтағы ауылшаруашылығы жерлерін пайдаланудың экономикалық тиімділігіне жүйелі түрде талдау берілді;

- ауылшаруашлығы жерлерін тиімді пайдаланудың басым бағыттары айқындалды;

- жер ресурстарын пайдаланудың ипотекасын дамыту жолдары анықталды;

- ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерді бағалаудың әдістемесін жетілдіру жолдары ұсынылды.

- аграрлық секторда жер ресурстарын тиімді пайдаланудың маңыздылығы айқындалды;

- Қызылорда облысының аграрлық сектордағы жер ресурсын пайдалану жағдайына терең талдау жүргізілді;

- ауылшаруашылығы жерлерін тиімді пайдалану жолдары анықталды;

- ауылшараушылығы жерлерінің экономикалық тиімділігін бағалау әдістері ұсынылды.

Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жұмысы ауыл шаруашылық жерлерін тиімді пайдаланудың теориялық-әдістемелік негізін жасау. Зерттеудің әдістемелік қағидалары, қорытындылар мен ұсыныстары жер ресурстарын тиімді пайдалануды экономикалық негіздеу мәселелері Қызылорда облысы Ауылшаруашылығы Департаментінде пайдаланылды.

Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациясы). Зерттеудің негізгі нәтижелері мен тұжырымдары халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференцияларда: «Актуальные проблемы обеспечения качества и конкурентоспособности товаров и услуг в условиях глобализации» (Қарағанды қаласы, 2012 ж); «20 жыл: Экономикалық өрлеу және тәуелсіздік туы» Экономика факультетінің 20 жылдығына арналған облыстық ғылыми тәжірибелік конференция (Қызылорда қаласы, 2012 ж) баяндалып талқыланды.

Дисертацияның зерттеу нәтижелері Қызылорда облысы ауылшаруашылығы департаментінде облыстың ауылшаруашылығы саласының дамуының перспективалық жоспарын әзірлеу барысында пайдаланылды.

Басылымдар. Диссертация тақырыбы 2 мақала басылымдарда шығарылған.

Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспе, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Аграрлық секторда жер ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігінің теориялық негіздері.

Материалдық молшылықты жасаудың маңызды алғы шарты және табиғи негізі жер ресурстары болып табылады. Жердің ролі шын мәнінде зор және алуан түрлі. Ол адамзат қоғамының тіршілік етуінің сөзсіз шарты болып табылады.

Жер ресурстарын тиімді пайдаланудың ауыл шаруашылығы экономикасы мен жалпы ел экономикасында маңызы зор. Адамның өндірістік қызметі салаларында жердің ролі бірдей емес. Өнеркәсіпте ол өндірісті орналастыру үшін іргетас немесе кеңістіктік операциялық базис сияқты жұмыс істейді. Өнеркәсіптің кен өндіру салаларында жер ерекше маңызға ие. Бұл жерде өнімді өндіру мен алу үдерісі топырақ, жер бедері сапасына және жерге тәне көптеген басқа да қасиеттерге тәуелді емес. Ауыл шаруашылығында өнімді алу жердің сапалық жағдайына, оны пайдалану сипаты мен ахуалына байланысты. Ол ауыл шаруашылық өндірісі онсыз мағынасыз болатын маңызды өндіруші күш болып табылады.

Қазақстан республикасының барлық жерлері бірыңғай мемлекеттік жер қорын құрайды. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес жер біздің елімізде мемлекет меншігі, барлық халықтың ортақ байлығы болып табылады, тек мемлекет меншігінде тұрады және тек пайдалануға беріледі.

Бірыңғай мемлкеттік жер қорының құрамына жердің мынадай сипаттары кіреді: ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер; өнеркәсіптік, көліктік, тау-кен және басқа да ұйымдар мен кәсіпорындардың, сондай-ақ курорттар мен қорықтардың жерлері; қалалардың, кенттердің, басқа да елді мекендердің жерлері; мемлкекттік орман қорының жерлері; мемлекеттік су қоры жерлері; мемлекеттік қор жерлері.

Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығының ортасында  аса көлемді аумақты 272,5 миллион гектарды алып жатыр. Ол батысында Еділ (Волга) өзенінің сағасынан бастап – шығысында Алтай тауларына дейін 3 мың километрге дейін және солтүстікте Батыс Сібір ойпатынан, оңтүстікте  Солтүстік Тянь-Шянь тауларынан Іле Алатауына дейін 1,6 мың километрге созылып жатыр. Республика алаңы жағынан дүние жүзі елдерінің ондығының құрамына кіреді. Қазақстанның шекаралас мемлекеттермен құрылықтағы шекарасының жалпы ұзындығы 13 392,6  км, оның ішінде Ресей Федерациясымен – 7 591,0 км, Өзбекстан Республикасымен – 2351,4 км, Қытай Халық Республикасымен – 1 241,6 км, Қырғыз Республикасымен – 1 241,6 км, Түрікменстан Республикасымен 425,8 км. құрайды.

Қазақстан Республикасы жер балансының 2011 жылғы 1 қарашадағы деректері бойынша республиканың әкімшілік-аумақтық құрылымының жүйесіне 14 облыс, 2 республикалық маңызы бар қала, 161 әкімшілік аудандар, 231 облыстық, аудандық маңыздағы қалалар мен кенттер және 6789 селолық ауылдық елді мекендер және 2453 ауылдық (селолық) округтер кіреді.  

Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес нысаналы мақсаты бойынша мынадай санаттарға бөлінеді:

1) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер;

2) елді мекендердің (қалалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің) жері;

3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл шаруашылығы мақсатына арналмаған жер ;

4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер;

5) орман қорының жері;

6) су қорының жері;

Жер балансының 2011 жылғы 1 қарашадағы деректері бойынша Қазақстан Республикасының аумағы 272,5 млн гектарды құрайды, оның 11 317, 3 мың гектар жерін Ресей Федерациясы Байқоңыр ғарыш айлағы және әскери полигоны ретінде ұзақ мерзімге жалға пайдаланылады, сонымен бірге Өзбекстан Республикасының аумағынан 0,9 гектар жер Қазақстан Республикасына «Шымған» санаторий үшін берілген. Нәтижесінде Қазақстан Республикасының пайдаланып отырған жер қоры 261 173,8 мың гектарды құрайды.

Республиканың жер қорын жер санаттары бойынша бөлу және олардың динамикасы 1-кестеде көрсетілген.

1-кесте деректерінен көріп отырғанымыздай Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 121648,4 мың гектарға кеміген, ал 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 339,8 мың гектарға өсіп отыр. Елді мекен жерлері 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 19936,9 мың гектарға, 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 467,1 мың гектарға, оның ішінде қалалар және кенттер жері 1991 жылмен салыстырғанда 257,5 мың гектарға, 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 521,3 мың гектарға өсіп отыр. Селолық ауылдық округтер жері 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 19679,4 мың гектарға өссе, ал 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 54,2 мың гектарға кеміген. Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзгеде ауыл шаруашылығы мақсатында арналмаған жерлер 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 16108,8 мың гектарға кемісе, ал 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 24,2 мың гектарға өсіп отыр. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 4 876,5 мың гектарға, 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 104,1 мың гектарға өсіп отыр. Орман қорының жері 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 12 849,8 мың гектарға өссе, 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 19,4 мың гектарға кеміп отыр. Су қорының жері 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 3 288,6 мың гектарға, 2010 жылды 2011 жылмен салыстырғанда 12,4 мың гектарға өсіп отыр. Босалқы жерлер 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 89 228,8 мың гектарға өссе, 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 928,2 мың гектарға кеміп отыр. Барлық жердің көлемі 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 10 472,5 мың гектарға кеміп отыр. Республика аумағынан тыс пайдаланылатын жер 148,9 мың гектарға кемісе, басқа мемлекеттер пайдаланатын жерлер 10 323,6 мың гектарға өсіп отыр.

«Жалпы жер алаңы» және «ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлер алаңы» сияқты осындай ұғымдарды ажырату қабылданған. Жалпы жер алаңы құрамына ауыл шаруашылығы кәсіпорынына бекітілген барлық территорияны жатқызады. Ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлер ауыл шаруашылығы өнімін өндіру үшін пайдаланылатын жерлер болып саналады. Олардың құрамына айдалған жерлер,шабындықтар, жайылымдар, көп жылдық ағаштар, тыңайған жерлер кіреді. Жалпы жер алаңындағы егістікке пайдаланылатын жерлердің жекелеген түрлерінің арақатынасын жер алаңының құрылымы деп аталады, ал ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлердің жалпы өлшемінде пайдаланылатын жерлердің жекелеген түрлерінің пайыздық қатынасы ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлердің құрылымы болып саналады.
Кесте 2 – Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық жерлерінің көлемі

Көрсеткіштер	2007 ж	2008 ж	2009 ж	2010 ж	2011 ж
Барлық ауданы млн. га оның ішінде	83,4	85,5	90,2	93,3	93,7
егістік ауданы, млн га	22,1	22,7	23,4	24,3	24,4
жайылым, шабындық, млн. га	61,3	62,8	66,8	69,0	69,3
Ескерту - Қазақстан Республикасы жер ресурстарын басқару агенттігінің мәліметтері негізінде

2 – кесте деректерінен 1 қаңтар 2011 жылғы ахуал бойынша Қазақстан Республикасының шаруашылықтарының барлық санаттарындағы ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлердің жалпы алаңы 93,7 млн. га құрады. Олардың құрамында айдалған жерлер үлесіне шамамен 24,4 ℅ келді, ал шабындықтар мен жайылымдар тиісінше 69,3 ℅ алып жатыр. Басқа ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлердің өзіндік салмағы 1,5℅ құрады.

Ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерлер құрылымы жер пайдаланудың аймақтық ерекшеліктеріне байланысты және экономикалық аудандар бойынша едәуір айырмашылықтармен сипатталады.

Жерді бағалаудың негізгі көрсеткіштері бірыңғай жүйе құрып, ондағы әр көрсеткіштің өз арнаулары болып, басқалармен қызметтік байланыста тұрады. Жерді бағалаудың көрсеткіштері белгілі сапада бір гектар көлемге есептелінеді. Бағалау бірлігін бөліктеу топырақтарды топтастыру және жерді бағалық аудандастыру жүйесімен қамтамасыз етіледі.

Жерді бағалау әр көрсеткіш бойынша бір ізділкте өзара байланысты үш сатылық жұмыстардан тұрады:

1. Жер сапасының табиғи нышандарын бағалау;

2. Бөлек ауыл шаруашылық дақылдарға, малдарға, алқаптарға қатысты жерлерді жекеше бағалау;

3. Жерлерді жалпы бағалау – ауыл шаруашылық алқаптарды шаруашылықтар және жер массивтері бойынша жиынтықтап бағалау.

Жер сапасының табиғат нышандарын бағалау агроклиматтық, топырақ – агрохимиялық, геоботаникалық және басқа мәліметтер негізінде орындалады. Бұл мәліметтерді пайдалануда жерлерді сапалық топтстыру және жер бағалық ауданға бағалық шкала құрастырылады. Жерді бағалау сапалық топтар бойынша бағалау көрсеткіштерінің базистік жүйесі белгіленеді. Осылардың негізінде жер учаскелері, әкімшілік – аумақ бірлестіктері бойынша бағалық көрсеткіштер анықталады.

Ауыл шаруашылық жерлерді бағалаудың негізгі көрсеткіштері:

- Жерлердің өнімділігі. Жалпы бағалау көрсеткіші ретінде есептелінеді – 1 га жалпы өнімнің құны, ал жеке бағалауда натуралды түрде алынады – негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының түсімділігі, ауыл шаруашылық малдарының өнімділігі және олардың 1 га құндық түрі.

- Шығындардың өтеуленуі. Натуралдық және құндық түрде көрсетілетін жеке және жалпы бағалау көрсеткіш ретінде және шығындардың бірлігіне келетін өнім шығыны бойынша есептелінеді.

- Дифференциалды пайда – салыстырмалы жақсы жерлердегі қосымша өнім мөлшерін көрсететін таза пайданың бөлігі.

Жерлерді жеке және жалпы бағалау көрсеткіші ретінде белгілі сападағы жерлердің аудан бірлігіне келетін нормадан артық пайданы көрсетеді.

ЖҚ - өнімдердің жалпы құны;

Ш- шығындар;

П_т- қажетті таза пайда.