Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш

Н. Конаков

Рöмъяс – лыдпас код сяма либö геометрическöй да мукöд код сяма жö пас чукöр, кодi петкöдлö муюгыдлысь мифологическöй модельсö. Рöмъяссö кöдзыд / шоныд, сöдз / сора, югыд / пемыд вылö юклöмыс универсальнöй вежöртаса. Коми му пуксьöм йылысь мифъясын руд хаосысь (нуль-рöмысь) торъялöны вок гозъяöс (зырян Ен да Омöль, перым-коми Ен да Куль) пасйысь югыд да пемыд, еджыд да сьöд. Öта-мöдыслы паныда югыд да пемыд, Ен да Омöль (Куль) волысьöмысь артмö шöр муюгыдса рöмыд, кодысь водзö торъялöны сöдз рöмъяс. Найö семиотическöй статусаöсь да йитчöны горизонтальнöй ортентациякöд: гöрд – лунвыв, кольквиж – асыввыв, лöз – войвыв, руд (нуль-рöм) – рытыввыв. Рытыввывлöн рöмыс индö коймöд тшупöда хаос вылö – кулöмаяслöн муюгыдö пыранiн. Сöдз рöмъяслöн горизонтальнöй оппозицияяс кындзи, кольö кольквижлöн вылiлань да еджыдлань мунöмыс, лöз рöмлöн – улiлань да сьöдлань. Сьöд, еджыд да гöрд вöвъяс йылысь мифа висьтъясын, кöнi вöвъясыс сьöрсьöн-бöрсьöн кутöны муюгыдсö, тöдчö и кад аспект: сьöд йитчö мифа кадкöд, кольöмакöд, гöрд – историческöй кадкöд, öнiя кадкöд, еджыд – локтан кадкöд. Мифа кадлöн цикличносьт идея серти, сьöдлöн да еджыдлöн семантикаыс тшöкыда йитчöма.

Физиология боксянь рöмъяс йитчылiсны мортлöн петасъяскöд да органъяскöд, урчитöм сьöлöмкылöмъяслöн да эмоцияяслöн шöринъяскöд: еджыд – дуль, сöстöммöм, пежысь да тшыкöдöмысь мынтöдчöм; сьöд – сiт, сiтан розь; кольквиж – сöп, кудз, сöп гадь, мустöмтöм; лöз – лыз, мужичöй яндзим; гöрд – вир, мус, радейтöм, олöм вын.

Миф сяма абумойда прозаын улi демонологияса образъяссö пасйöны стихияяскöд да мöдар югыдкöд йитчöм рöмъяс: васа – сьöд, еджыд, лöз (ловъя ва – еджыд, кулöм ва – сьöд); олыся – лöз, гöрд, сьöд, руд (гортса тшын да би, вира рöдвужлун); вöрса – сьöд, лöз (мöд муюгыд, лöз козъя вöр) да с.в. Мифа дендрарнöй кодын ыджыд тöдчанлун вöлi пу рöмъяслöн: кыдз (еджыд, зарни) – чужöм, выльысь чужöм, челядьдыр; пожöм (гöрд, зарни) – олöм, верстьöлун; коз (лöз, сьöд) – кулöм, пöрысьлун. Тадзи жö и пемöс да лэбач кодын: сера пемöсъяс да лэбачьяс вöлiны кык костсаöн, гöрдъяс вöлi йитчöмаöсь бикöд да вöрсакöд, еджыдъяс вöлiны вылiсаöн (юсь – Енлöн лэбач да с.в.), сьöдъяс – улiсаöн (гöгöра, кырныш – Омöльлöн лэбачьясыс).

Мифа хроматизм тöдчö и öбрадъясын, кодъяс топыда йитчöмаöсь фольклорса метафораяскöд, образъяскöд, а тшöтш и ортсыса, кöлуй атрибутикакöд. Тадз, дзебан бöрдöдчанкывъясын бур кулöмалöн образыс йитчöма еджыдлöн сöстöмлункöд, зарнилöн царственносьткöд (солярносьткöд) да сувтöдсьö паныд ошлöн-кулöмлöн сьöд образлы. Кулöма-ловъяяс-кулöм костын отношениеяссö петкöдлöма еджыд-гöрд-сьöд рöм пыр. Кöлысьдырся поэзияын верöспулöн да гöтырпулöн рöдыс артмöдöны сьöд / еджыд, лöз / гöрда-кольквиж оппозиция.

Мифа хроматизм эм и традицияа паськöмын. Тайö тöдчö рöмъяссö бöрйöмын кад серти, арлыд серти да с.в.. Комияслöн быд лунъя паськöмыс вöлi кельыдджык рöмъяса, руд, а праздник паськöмныс вöлi мича рöма. Быд лунъя олöмын еджыд паськöм вöлi гöльöн, но сiйö вöлi сакрализуйтöма кулöмаясöс кодралöмкöд, му выв уджъяскöд, кöлыськöд да дзебöмкöд йитчöм öбрадъясын. Еджыд вöлi паськöмыс тшöтш и пузчужöмаяслöн да кулöмаяслöн (XX нэмся кызьöд воясöдз).

Мифа текстъяс дорысь коми текстиля да художественнöй уджъясын паныдасьлö дас нёль рöм (еджыдкöд да сьöдкöд тшöтш), а коми кывъя хроматическöй терминологияын эм кыксёысь унджык рöм ним.

Литература: Грибова 1964, Грибова 1975, Налимов 1907, Сидоров 1928, Уляшев 1992, Уляшев 1993, Уляшев, Шарапов 1995, Шарапов 1992.

О. Уляшев

Сьыланкывйыслöн сюжетас Рöманичаыс – медшöр образыс. Сiйö мунö важ роч балладаясса Марья Юрьевналань. Коми версияясын Мича Рöман гöтырлöн нимыс оз гаравсьы, сiйö паныдасьлö сöмын сьыланкывйыслöн проза висьтын. Сьыланкывйыс том нывбабалöн олöм йылысь. Та вöсна ёна тöдчö кöлысь семантикалöн имитöм. Судьбалöн символъяснас лоö куим караб, кодöн вöрöгъяс кöсйöны нуны том нывбабаöс (öтл. вöрöгъяс-ветлысьяс); пывсян мотив, кытчö нуöдöны том нывбабаöс, ю вылын гадайтчöм; юлöн образ – муса дiнö нуöдысь туй символ; кöлысь платтьö, кодöс Рöманича корö верöсыслысь. Рöманичалöн пленысь пышйöмыс мунö шемöса мойдъясса пышйöм мотивлань, кöнi вöр-ваыс отсалö пышйысьясыслы орöдчыны вöтчысьясысь.

РÖМПÖШТАН быдлаын; рöмпештан ем., уэ.; видзедчан вэ.; виччан уд.; визьлысян изь.

Чайтöм-гöгöрвоöмъяс рöмпöштан йылысь, кыдз мöдар югыдкöд тыдалана су йылысь, ясыда тöдчöны рöмпöштанöн вöдитчöмын öбрадъяс дырйи да рöмпöштанöн быд лунъя олöмын вöдитчöмкöд йитчöм öлöмъясын: сы водзын оз позь сёйны, а то лоан мисьтöмöн – вермасны синмавны пеж ловъяс; гым-чард дырйи рöмпöштансö вевттьöны, медым сэтчö эз веськав чард би; сьöкыд мыжöн чайтöны икона водзын кевмысьöм, орччöн кö öшалö рöмпöштан; лёк вöтысь мынтöдчöм могысь садьмöм бöрад колö пыр жö видзöдлыны рöмпöштанö, быттьöкö бöр ыстан лёксö мöдар югыдас; чужöмсьыд кö бырöдiсны тшыкöдöм, оз позь видзöдчыны рöмпöштанö мöд рытнас шондi пуксьытöдз, а то тшыкöдöмыс бöр косас; чайтöны, мый урчитöм кадö (шондi пуксьöм бöрын, куття дырйи, дзебигöн да кодрасигöн) рöмпöштанысь позьö аддзыны кулöмаясöс да мукöд мöдар югыдсаöс; позьö чукöстны пеж ловъясöс, видзöдлыны кö вой шöрын öзйысь сись пыр рöмпöштанö; ичöт челядьлы пинь петтöдзыс оз позь петкöдлыны рöмпöштан, а то пиньыс оз быдмы.

Йöзкостса медицинаын рöмпöштан водзын тöдысь вöчлiс кутшöмсюрö магияа вöчöмъяс (орччöн сувтöдлiс енпöв, öзтылiс вичко сись, пуктылiс пурт либö шыран): тшыкöдöм бырöдöм могысь нимкывъяс шуалöм; висьысьöс бурдöдöм вылö дасьтöм ва да сёян нимкывъялöм (Удора, Эжва катыд, Печора).

Европаса Асыв-Войвылын куття дырйи нывъяс гадайтлiсны рöмпöштан водзын (веськыд пельöсöн сувтсöн да водсöн пуктöм кык рöмпöштан водзын либö рöмпöштан водзын öшиньлань мышкöн пукалöмöн) верöспу йывсьыныс. Коми нывъяс гадайтчылiсны öткöн-öткöн, сы вöсна мый чайтлiсны, мый весиг нинöмöн торъявтöм лунъясö оз позь видзöдчыны рöмпöштанö кыкöн, а то кадысь водз пöрысьман. Быдлунъя олöмын рöмпöштан вöлi быд мортлöн вöдитчанторйöн. Татшöм статуса рöмпöштаныс вöлi и öбрадъяс дырйи. Öткöн гадайтчöмсö гöгöрвоöдöмыс тöдчö и эскöмъясын сы йылысь, мый вой шöрын рöмпöштанысь позьö аддзыны ассьыд орттö. Сэкжö чайтöны, мый кодлыськö ортсö аддзöм кайтö сiйö мортыслысь регыдöн кулöмсö.

Куття дырйи рöмпöштан водзын гадайтчылiсны зонъяс либö найö быть вöлiны гадайтчигас. Тайö öбрадъяс дырйиыс серпассö рöмпöштансьыс либö “рöмпöштан лабиринтсьыс” (кык рöмпöштан) видзöдiс сöмын öти морт, кодi вöлi “кулöманас”. “Кулöмакöд” гадайтчöмыслöн эм некымын вариант (видзöд гадайтчöм).

Чайтöм-гöгöрвоöмъяс рöмпöштанлöн магияа сюрöс йылысь тöдчисны сылöн символа вежысьясöн вöдитчöмын. Тадз, шуам, чайтлiсны, мый ныв вермас смилитны зонмöс, тшöктас кö зонмыслы видзöдлыны кытшöн тэчöм шабдi заясысь (медым йывъясыс вöлiны пытшкын, а вужъясыс ортсын) “рöмпöштанö”. Куття дырйи гадайтчигöн вöдитчылiсны прöстöй рöмпöштанöн, а морт висьмöдысьöс либö тшыкöдысьöс тöдмалан öбрадъясын рöмпöштан пыддиыс пырджык вöлi ва. Ритуалъясын рöмпöштанкöд öткодявсьö и югыд веркöса кöлуй. Тадз, шуам, дзебигöн еджыд дöраöн (кыдзи и кулöмаöс) вевттьöны не сöмын рöмпöштан да öшиньяс, но и самовар, стеклöа енпöвъяс, серпасъяс да фотояс, а öнiя олöмын нöшта на и полируйтöм мебель да телевизор. Не кö пö вöчны тайöс, кулöмаыс вермас кольны югъялысь веркöсас син вуджер да тайöн повзьöдлыны ловъяясöс либö нуас нöшта öти олöм.

Кыдзи и став Русь пасьтала, Рöштвоö комияс ветлiсны керкаысь керкаö да славитлiсны Кристосöс. Уна рöма кабала кодзувъясöн, “вертепъясöн” (пырыс тыдалана кабалаысь вöчöм пöнаръяс, кытчö пытшкас сюйöма библияса серпасъяс) том йöз неыджыд чукöръясöн ветлiсны керкаысь керкаö да славитлiсны Кристосöс. Кöнкö ветлiсны Рöштво öдзса рытö нин, кöнкö – Рöштво лунас асъя служба бöрын. Ветлiсны гырысьджык челядь да том йöз, а мукöддырйиыс и верстьö мужичöйяс. Торйöн нин радейтлiсны ветлыны керкаысь керкаö челядь. Рочьяс славитöм кындзи нöшта на и колядуйтлiсны, сьывлiсны колядкаяс – сьылöмöн силiсны керка месайлы, сылöн горткотырыслы да подаыслы тыр-бур олöм. Комияслöн тайö обычайыс эз вöв паськалöма.

Удорасаяс Рöштво лунö тэчлiсны кын мöс куйöдысь да лымйысь Ен сод, код кузя пö Енмыс лэччöдлöма муö ульсалöм.

Литература: Гагарин, Дукарт 1968, Дукарт 1978, Конаков 1993, Мельников 1898, Рочев 1972.