§ 98. ҮСТЕУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

332 ³³³

-нда қосымшасы онын табііғн бөлшегі болып тұракта-лып, көнеленіп калған. Сол калпында ол тек пысықта-уыш кызмтеінде жұмсалады.

Сол сияқты, бірге бірді қосса, екі болады; Бірге жа-сасып келгенмен, жақынға хсақынның қасиеті бірден танылмайды (М. Әуезов) деген сөйлемдердегі бірге-ні салыстырсақ, екеуінің түрі бірдей болғанымен, мағына-сы мен қызметі екі басқа. Олардың екеуінің де бастап-кы түбірі — бір, екеуінің де қосымшасы — барыс септік жалғауы -ге. Бірақ бұл сөз мағына жағынан екі жары-лып сараланған. Алғашкы сөйлемдегі бірге өзінің тура мағынасында қолданылып, толықтауыш болып тұр. Ол барыс септіктің нешеге? қаншаға? деген негізгі сүрау-ларына жауап береді. Ал, екінші сөйлемдегі бірге сөзі бастапкы мағынасынан алыстап, демек, объектілік мән-нен адвербиалдық мағынаға көшіп, кимыл қалай жаса-латындығын білдіреді. Ендеше, алғашкы сөйлемдегі бір-ге деген сөз барыс септіктегі сан есім болса, екінші сөй-лемдегі бірге деген сөз үстеу сөз болады.

Осылар тәрізді, бірден бірді кемітсе, ноль қалады; Қуаныш, қайғы бірден қысқан Ж амалдың көзі, булау-дай (Ғ. Мұстафин) дегендегі бірден деген сөз алғашкы сөйлемде шығыс септіктегі зат есім (толыктауыш) бо-лады да, екінші сөйлемде үстеу сөз (пысықтауыш) бо-лады.

Осылайша мағына жағынан әуелгі төркіндерінеғ (мысалы: зат есімдердің, сын есімдердің, сан есімдердіқ ғ.сімдіктердің катарларынан) бөлініп, лексикалық маз-мүны жағынан қимылдың алуан түрлі күй-жайларын білдіретін сөздер үстеуге жатады. Тіліміздегі бірге, бір-де (кейде деген мағынадағы), бірден, кенеттен, лажсыз-дан, кейде, шалқасынан, жүресінен, зорға, жатқа, босқа, текке, қапыда, абайсызда, жөнімен, ертемен, алға, арт-қа, алда, артта, мұнда, сонда, осында сияқтанған үстеу-лердің барлығы да жоғарыдағыдай көнелену жолымен калыптаскан үстеулер.

0. 
   азак тілінде осындай көнелену тәсілі арқылы бір-жолата үстеуге айналған, немесе, мағына жағынан екі жарылып, сараланып, демек, бір жағынан, үстеуге ай-налса, екінші жағынан, өздерінің әуелгі лексикалық тоіғ тарының да (мысалы: есімдердің де) катарында қалыи жүрген сөздер көп. Мұндай сөздер, әсіресе, жатыс, шы* ғыс, барыс, көмектес септіктердің формаларында жйі ушырайды.
   

Есімдерден көнелену арқылы туған үстеулер сияқты, етістік формаларынан көнеленіп шыккан үстеулер де бар. Етістік түрлерінен көнелрніп шыққан үстеулер де көбінесе көсемше формалармен түрлес келеді. Бірақ көсемше формада тұрған сөздердің барлығы да бірдей үстеу бола бермейді. Мысалы: Ол өзінен-өзі сөйлей кірді (С. Мұқанов) деген сөйлемдегі сөйлей деген — үстеу сөз емес, көсемше. Өйткені сөйлей, сөйлеп деген көсемше-лер жіктік жалғауды тікелей кабылдап, сөйлемде дара түрып та (мысалы: сөйлеймін, сөйлемейсің, сөйлеппін, сөйлепсіз т. б.), басқа көмекші етістікпен тіркесіп те (мысалы: сөйлеп турмын, сөйлеп турсың, сөйлеп отыр, сөйлей тур т. б.), құрмалас сөйлемнің бағынынкысының баяндауышы да, немесе сөйлемнің жай пысықтауыш мү-шесі де бола алады. Көсемшелерде жалпы етістікке тән шактық, амалдық және басқа қасиеттер болады. Сон-дықтан бұл сияқты көсемшелер үстеу емес, етістіктің нағыз көсемше формалары болып есептеледі.

Ал аздап, аз-аздап деген сөздерден сөйлей, сөйлеп деген сөздердің қасиеттері табылмайды. Өйткені аздап, аз-аздап деғен сөздерге тікелей жіктік жалғаулары жалғанбайды; олар жай сөйлемдеде, кұрмаластың бағы-ныңкысында да баяндауыш болып қызмет атқармайды; бүл сөздерде етістіктерге тән шақтық және басқа к.а-Үиеттер де жоқ. Бүлар (аздап, аз-аздап) сөйлемде тек пысықтауыш болып кана кызмет атқарады да, аздан, азғана, аз-аздан, аздан-аздан, азғана-азғанадан деген сияқты мағынаны білдіреді. Оның бер жағында, етістік-ке жалғанатын болымсыздық жұрнағы -ма (-ме), -па (-пе), -ба (-бе) бүларға косылмайды (мысалы: сөйлемеп ем деп айтуға болса, аздамап, аз-аздамап деп антуға болмайды). Сөйтіп, бүл сөздер (аздап, аз-аздап) көсем-ш,елерге тек форма жағынан үқсас, бірақ ол үқсастық тек сыртқы түлғасында (пішінінде) ғана. Осындай аз-дап, аз-аздап сияқты көсемше түрлес үстеулерді етіс-тіктермен төркіндес үстеулер деп есептейміз.

Етістіктермен төркіндес болып келетін (көсемше фор-малар) үстеулер де тек мағына жағынан ғана емес, кыз-меттері жағынан да көсемшелерден алыстап кеткен с®3Дер болады. Мысалы: қайта, қайра, қайтара, жағалай, яйнала деген көсемше түрлес үстеулерден қайтадан, Ңайрадан деген сияқты туынды жаңа үстеулер жасала-^ы- Кейде олар айналаң, айналасы деген сияқты түрде ТәУелденіп те келеді. '

335

Көсемше формадағы сөздің екі рет кайталануы я сіь ноннмдес (мағыналас) көсемшелердін косарлануы ар-кылы үстеу тудыру тәсілі — аса кұнарлы жолдың бірі. Мысалы: Адам көре-көре көсем болады; сөйлей-сөйлей шешен болады (мақал); Айтып-айтып өтті қарт.. Қөн-беді жүрт, не лаж? (Абай).

Осындай көсемше тұлғада (формада) косарлану арқылы жасалған үстеу сөздерге кие-жара, жата-жаста-на, сүріне-жығыла, таласа-тармаса, қсілғып-іиүлгып, іш-пей-жемей, үрмай-соқпай, жатпай-түрмай, көрмей-біл-мей, арып-шашып, асығып-сасып, ойнап-күліп, тіип-қа-шып, шаршап-іиалдығып, билеп-төстеп, сасып-пысып

0. 
   б. сөздер жатады. Формасы жағынан азды-кепті ерек-шелігі бола тұрса да, үстеу сездерге жүр-жүрлеп, айт-айттап, тез-тездеп, кес-кестеп сиякты көсемше формалы кос сездер де жатады. Мысалы: Әубәкір оны жур-жур-леп суйрей бастады (Ғ. М ұстафин).
   

Сонымен,, үстеу сездер деп морфологиялық жағынан түрленбейтін (некен-саяқтап кана түрленетін), лексика-семантикалық жағынан ез алдына топ болып қалыпта-сып, сейлемде пысықтауыш қызметінде жүмсалатын сөз-дерді айтамыз.

0. 
   99. ҮСТЕУЛЕРДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
   

Үстеу сөздерді морфологиялык құрылысы мен күра-мы жағынан екі топқа бөлуге болады: 1) н е г і з г і ү с - теулер 2) туынды үстеулер.

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: