ФАКТОРЛЫ ТАЛДАУДАҒЫ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТЫ ҮЛГІЛЕУ

37 
Үлгілеудің мәні зерттелетін көрсеткіш пен факторлар арасындағы өзара 
байланыстың нақты математикалық теңдеу түрінде өрнектелуінде.
Детерминді талдауда неғұрлым жиі кездесетін факторлы үлгілеудің келесідей 
түрлері кездеседі. 
1. Аддитивті үлгілеулер: Y = Σх
i
= x
1 
+ x
2 
+ x
3 
+ …+ x
n
. 
Олар нәтижелі көрсеткіш бірнеше факторлы көрсеткіштердің 
алгебралық сомасын көрсеткен жағдайда қолданылады.
2. Мультипликативті үлгілеулер: Y = Пx
i 
= x
1 
×
x
2 
×
x
3 …
× x
n 
 Үлгілеудің бұл түрі нәтижелі көрсеткіш бірнеше факторлардың 
көбейтіндісін көрсеткенде қолданылады.
3. Еселі үлгілеулер: Y= х
1 
/ х
2 
Олар нәтижелі көрсеткіштің шамасы бір факторды екінші фактор мәніне 
бөлу арқылы алынғанда қолданылады.
4. Аралас (бірлескен) үлгілеулер – алдыңғы үлгілеулердің әр түрлі
(бірлестігінің) құрамдастырымының үйлесімділігі:
Y = (a + в)/с; Y = а/(в+с); Y = а×в/с; Y = (a + в) ×с; 
ШҚТ–дағы мультипликативті факторлы жүйенің үлгілеуі алғашқы 
жүйенің факторларын факторлы-көбейткіштерге жүйелі бөлшектеу жолымен 
жүзеге асады. Мысалы, өндірілген өнім көлемінің қалыптасу үдерісін зерттеу 
кезінде келесідей детерминді үлгілеулерді қолдануға болады,
ЖӨ = ЖС×ЖӨн; 
ЖӨ = ЖС×К×КӨн; 
ЖӨ = ДС×К×ЖҰ×ЖұмӨн. 
Бұл үлгілеулер мультипликативті түрдегі бастапқы факторлы жүйенің 
бөлшектену үдерісін және оның кешенді факторлар көбейткіштерге бөлінуі 
арқылы кеңеюін көрсетеді. Үлгілеудің кеңею және бөлшектену деңгейі зерт-
теу мақсатынан тәуелді болады, сондай-ақ бекітілген ереже шегінде көрсет-
кіштердің қалыптасуы мен бөлшектену мүмкіндіктерінен тәуелді болады. 
Осылайша аддитивті факторлы жүйені үлгілеу де жүзеге асады, яғни 
бастапқы үлгі факторларын құрамдас элементтерге бөлінуін айтамыз. 
Өзімізге белгілі сатылған өнім көлемі (СӨК) келесіге тең: 
СӨК = ЖӨК - ҚӨК
аө
, 
мұндағы ЖӨК - өндіріс көлемі; 
ҚӨК
аө
- сатылмаған өнім көлемі. 
Сатылмаған өнім көлемінің бөлігі (ҚӨК
қойм
) кәсіпорын қоймасында бо-
лады, ал қалған бөлігі тұтынушыларға жеберілген, бірақ төленбеген болуы 

38 
мүмкін (ҚӨК
жіб
). Сонда келтірілген бастапқы үлгіні келесідей түрде жазуға 
болады:
СӨК = ЖӨК - ҚӨК
қойм
- ҚӨК
жіб
. 

жүктеу/скачать 1.93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: