Ауыл шаруашылық ғылымдары

Қ.К. Айтлесов, биология магистрі

Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті

Алынған үлескі зерттелетін ауданға тән шөлді дала кешені болып табылады.

Геологиялық тұрғыдан Орал мен Көшім өзендері аралығы жас аймақ, ол Каспий теңізінің суынан жуырда босаған. Хвалын теңізінің біртіндеп тартылуынан бірнеше регрессиялық фазалар: Көшім, Бағырлай, Новобогатинск және Маңғыстау жүзеге асты (Жуков, 1945).

Жазықтық бедері әлсіз тармақталып, оңтүтікке ылдиланған.

Мезорельефтің формалары сай мен тұйықталған жайылмалы сай және сай аралық жазықтарға бөлінген.

Зерттелетін үлескі (Доскач бойынша, 1964) Орал маңы жоғарғы теңіз жазықтарының сайлары мен микрорельефтерінің аймағында орналасқан. Кешеннің микрорельефі мынандай элементтерге бөлінеді: микросайлар, микроплакорлар, микробеткейлер, микрокөтерілулер және саршұнақтардың төбешіктері.

Әрбір микрорельефтің элементіне өсімдік және топырақ жамылғысы тән келеді.

Батыс Қазақстан облысы климат жағдайларына байланысты бірнеше зоналарға бөлінеді. Климатты аудандастыру негізіне зонаның ылғалдану дәрежесі, жауын-шашынның жылдық мөлшері, булануы, жылудың температуралық тәртібі, күн радиациясы және т.б. жатады. И.Ф. Самохвалов (1953) облыс территориясын төрт зонағаға бөлді. Жартылай стационарлы үлескі үшінші және екінші зоналарда гидротермиялық градиенті 0,4-0,5-ке тең Ақжайық ауданының шегінде орналасқан. Климат пен микроклиматты анықтау үшін Чапаев ауылының метеостанциясының көрсеткіштері мен далалық кезеңдегі микроклиматтардан алған бақылау көрсеткіштері қолданылды.

Микроклиматтық бақылаулар жергілікті уақыт бойынша 13⁰⁰-14⁰⁰ аралығында жүргізілді. Гидротермиялық жағдайларды бақылау вегетациялық кезеңде жүргізілсе, ал қазаннан мамырға дейінгі деректер Чапаев метеостанциясынан алынды.

Ағынның мөлшері вегетациялық кезеңде жауын-шашын санына байланыстылығын ескерсек, онда жұмыста қолданылған материалдар Мезосон (1955) және Волобуевтің (1963) гидрофакторын есептеген соң әртүрлі микрорельеф элементі өзінің анықталған ауаның жылдық орташа температурасымен сипатталады [3].

Зерттелетін аудан топырақ жамылғысы бойынша 4 топырақ ерекшеліктеріне бөлінеді: 1) терең бағаналы сортаң топырақтар, көтерілген микрорельефтің элементтерінде дамыған ; 2) сайларды алып жатқан шалғындық –қызғылт топырақтар; 3) микробеткейлерде орналасқан аз сортанды қызғылт топырақтар; 4) микробеткейлер, микроплакорлар, сирек микросайлармен ұштастырылған ашық қызғылт топырақтар [4].

Шалғындық – қарақоңыр топырақтағы (шалғынды дала гидроүлескі) ақселеу-бетеге ассоциациясы қаралды.

Шалғынды - қарақоңыр топырақ кешенінің морфологиялық белгілерін беру үшін 1- қиыққа сипаттама берілді. Қиық Мерген ауылының оңтүстік –батысынан 3 км. жердегі сайға салынды. Өсімдік қауымы : Stipa capilata, Stipa lessingiana, Festuca valesiaca, кейде S.sareptana, сонымен қатар Agropyron pectinatum,Koleria cristata, Medicago romanica, Spiraea hyperecifolia, Elytrigia repens, Glycyrrhiza glabra тұрады [4].

А - қабаты : 0-36 см – қою-сұр түсті, құрғақ, шаңды-кесекті, ауыр саздақты, тамырлар көп тығыз енген, келесі қабатқа өту біртіндеп жүреді.

В - қабаты: 36-49 см – қою-қоңыр, жұмсақ , кесекті-жаңғақты , ауыр саздақты, тамырлары көп, келесі қабатқа өту біртіндеп жүреді.

ВС - қабаты: 49-89 см – лас-қоңыр, ылғалды, призма тәрізді, ауыр саздақты, тамырлары аздау, келесі қабатқа өту біртіндеп жүреді.

С - қабаты: 89-120 см – қоңырқай түсті, ылғалды,саз, тамырлары аз.

Аналық жыныс – лесстүрлі карбонатты, саздақты, 160 см тереңдікте карбонатты ақ көздер жақсы көрінеді. Аналық жыныс механикалық құрамы бойынша жеңілдетілген, бұл Каспий маңы ойпатының солтүстік және солтүстік-батыс бөлігіне тән келеді. Су сығындысының құрамы (1-кесте) бойынша деректерден жеңіл еритін тұздардың жоқ болуы, оның төменгі су ағындары жоғарғыларынан артатынын көрсетеді [1].

Қосымша: алымы - %-пен, бөлімі - 100 г топырақта мг-экв.

Шалғынды - қарақоңыр топырақтар кешенді дала территориясының 20 % алады.

Ашық - қарақоңыр саздақты топырақтардың микроплакорларында ақжусанды-бетегелі ассоциациясы орналасқан. Транссектаның микроплакорларында орналасқан 2 - қиыққа сипаттама берілді.

Өсімдік қауымы: Artemisia lerchiana, Festuca valesiaca, Poa bulbosa, Kochia prostrata, Lemonium gmelini, Tanacetum achilleifolium, Crinataria villosa тұрады [4].

НСІ 29 см тереңдікте қайнайды.

А - қабаты: 0-17 см – сұр, құрғақ, шаңды-кесекті, ауыр саздақты, тамырлар көп, келесі қабатқа өту біртіндеп жүреді.

В - қабаты: 17-29 см – қою – қоңыр, жұмсақ, плита тәрізді, ауыр саздақты, тамырлар көп, келесі қабатқа өту айқын жүреді.

ВС - қабаты: 29-76 см – лас-қоңыр, жұмсақ, плита тәрізді, тамырлар аздау, келесі қабатқа өту жақсы жүреді.

Ашық-қарақоңыр топырақта ( 4- кесте) гумус саны біраз (1,49%), ал 1966 жылы (Фартушина) гумус саны топырақта 3,52%, 1996 жылы (Мендыбаев) гумус саны 1,59% болып дегумификация жүріп, және оның азаюы болды.

1,2,3,4 - кестелерге анализ жасай отырып, шалғынды-қарақоңыр топырақ қиығы біраз тұщылау, ол дала өсімдік бірлестіктері: Poa bulbosa, Ranunculus polyrrhizus, Eremopyrum triticeum, E. oriertale сипатталады.

Ашық-қарақоңыр микроплакор үлскісінің топырағы – аз жеңіл ерігіш тұздармен сипатталған. ВС-қабатында шұғыл натрий саны артады. Ол шалғындықта галофиттердің (Гмелин кермегі, Каспий кермегі) болуымен көрінеді. Бұл топырақтың А және В жоғарғы қабаттары генетикалық қиығында топырақтың тұщылығымен сипатталады. Атап өткендей, тұздарды жуғанда шалғындықта астық тұқымдас түрлер пайда болады. Хлор иондары бар болғаны 100 грамм топырақта 0,018 мг-экв. құраса, В қабатында нормалы карбонаттар 0,0007 мг-экв. болып, В және ВС қабаттарында да 0,0007 мг-экв.құрайды [5].

Шалғынды-қарақоңыр топырақта ақселеулі-бетеге ассоциациясы практикалық тұрғыда суда ерігіш тұздар мен гипс жуылған. Қиық бойынша магний тек ВС қабатында аз мөлшерде 0,012 мг-экв. болады. Бұл топырақтың құрамында гумус А қабатында максимум (3,62 %) белгіленіп, одан әрі қиық төмендегенде азаяды, ВС қабатында 49-89 см тереңдікте гумус мөлшері 1,36 % - ті құрайды [2].

Шалғынды - қарақоңыр топырақта (5-кесте) гумус саны біраз (3,62%), ал 1966 жылы (Фартушина) гумус саны топырақта 7,56%, 1996 жылы (Мендібаев) гумус саны 3,78% болып дегумификация жүріп, және оның азаюы болды.

Ашық-қарақоңыр топырақта (5-кесте) гумус саны біраз (1,49%), ал 1966 жылы (Фартушина) гумус саны топырақта 3,52%, 1996 жылы (Мендыбаев) гумус саны 1,59% болып дегумификация жүріп, және оның азаюы болды.

Зерттелген Солтүстік Каспий маңы шөлді дала кешенінің биогеоценоздарында катастрофалық дегумификация байқалып, ол шөлдену процесінің қарқынды дамуын көрсетеді.

Микросайларда бұталар, сол сияқты далада; Amygdalus nana, Spiraeta crenata, Spiraca hypericifolia кездеседі.

Зерттелетін аудан дала зонасында орналасуына байланысты, өсімдік бірлестіктерін түзуші - құрушы доминанттар (эдификаторлар) болып шымдық астықтардан ақселеу, бетеге және аз мөлшерлі шымдарда қияқөлең туыстары болады. Бұл жерде Stipa capillata, Stipa lessingiana, Festuca valesiaca үстемдік етеді. Үлкен орынды мұнда доминантты жартылай бұталар – Artemisia lerchiana, Artemisia pauciflora ойнайды. Терең сайларда Stipa capilata мен Festuca valesiaca доминатты рөлі араласшөп – бидайық ассоциациялардан тамырлы Agropgrun repens, сонымен қияқөлең туысы (Carex praecox C . stenophylla, C supira), Fabaceaе тұқымдасы (Glicyrrhiza glabra, Medicado romanica) мен аралас шөпке (Achillea nobilis) ауысады. Зерттелетін ауданға және барлық Батыс Қазақстан облысының далаларына тән ерте көктемгі эфемерлер мен эфемероидтар синузиясының дамуымен сипатталады. Эфемерлерден Lepidium perfoliatum Alyssum turkestanicum, Androsace elongata, A. maxima және басқалар бар. Эфемероидтардан басты маңыздысы Poa bulbosa, сонымен қатар Gagea bulbifena, Carex praecox C . steрnophylla кездеседі [4].

1. 
   Зерттелген ауданның топырақ және өсімдік жамылғысының кешенділігі жақсы дамыған микрорельефпен айқындалады. Микроклиматтық бақылаулар негізінде шөлді-дала кешеніндегі екі гидроүлескілерінде түрлі өсімдіктер қауымдастығының типтері мен гидроүлескі бар территорияларда бақыланды.
   

ІІ. Cb - шөлейтті гидроүлескі микроплакорларда , шөлейтті өсімдік қауымдастығымен жабылған ашық-қарақоңыр топырақта орналасады.

2. Микроклиматты қалыптастыруда біраз рөлді дала төсеніші алады. Ол жер бетіндегі ауа қабатының ылғалдылығына, температурасына, топырақтың жоғарғы қабаттарындағы ылғалдылыққа белгілі әсер етеді. Солтүстік Каспий маңы дала кешенінде температура, топырақтың ылғалдылығы, ауаның арасында тығыз тіке байланыс болатынын атап өтілді. Жақсы гидротермиялық жағдайда шалғынды дала гидроүлескісі Cd (ақселеулі-бетеге және еркекшөпті-ақселеулі ассоциациялары) орналасқан.

3. Шөлді дала кешенінде біркелкі емес гидротермиялық жағдай мен өсімдік жамылғысы әр түрлі топырақтардың дамуын анықтағанда түрлі құнарлығымен сипатталады. Шалғынды-қарақоңыр топырақтар жақсы құнарлы болып келеді. Оларда гумус, азот көптеп болады. Сіңіру кешенінде кальций көп, аз мөлшерде натрий мен хлор саны болады.

Ашық-қарақоңыр топырақтар аз құнарлы болып келеді. Бұл топырақтарда гумус пен азот аз болып, сіңіру кешенінде натрий мен магний, топырақ ерітіндісінде хлор иондары көп болады.

4. Солтүстік Каспий маңы шөлді-дала кешеніндегі барлық зерттелген биогео-ценоздарда апатты дегумификация байқалып, бұл шөлдену процесінің қарқынды дамуын көрсетеді.

2. Базилевич, Н.И., Родин Л.Е. Географические закономерности про­дуктивности и круговорота химических элементов в основных типах рас­тительности Земли / Н.И. Базилевич, Л.Е. Родин. - В кн.: Общие теоретические проблемы биологиче­ской продуктивности. М.-Л.: Наука, 1969. - С. 24-32.

3. Волобуев, В.Р. Изменение продуктивности растительности в связи с гидротермическими условиями / В.Р. Волобуев. Изд. АН СССР, сер.биологическая, 1970а., №3. - С.56-58.

4. Иванов, В.В. Степи Западного Казахстана в связи с динамикой их покрова / В.В. Иванов. - М.- Л.: Изд-во АН СССР, 1958.- С.28-68.

5. Мозесон, Д.Л. Микрорельеф северо-западной части Прикаспий­ской низменности и его влияние на поверхностный сток / Д.Л. Мозесон. - Труды инсти­тута леса АН СССР, т.25. - М.: Изд-во АН СССР, 1955.- С. 65-72.

УДК 631.56:633.1(574.1)

В настоящее время хлебоприемные предприятия в за­висимости от степени оснащенности технологическим и транспортным оборудованием, а также уровня развития послеуборочной обработки зерна в сельском хозяйстве работают по трем основным схемам:

1. 
   прием - хранение - отгрузка;
   
2. 
   прием - накопление в емкостях - обработка - хранение - отгрузка;
   
3. 
   прием - обработка - хранение - отгрузка.
   

В элеваторной линии при послеуборочной обработке зерна обязательна промежуточная оперативная емкость, которая дает возможность обеспечить независимую друг от друга работу всех транспортных и технологических машин и обеспечивает тем самым значительный рост коэффициентов использования всего оборудования по производительности и по времени.

Поэтому при проектировании и строительстве хлебоприемных пред­приятий необходимо стремиться к технологическим ли­ниям приема и послеуборочной обработки зерна, имею­щим в своем составе оперативные емкости. К таким ем­костям следует отнести:

Накопительные емкости при приеме, обеспечивающие возможность осуществления приема непрерывно меняю­щегося потока автомобилей независимо от основного оборудования элеватора и формирования партий зерна, используя то же самое приемное устройство, рассчитан­ное не по числу партий, а по производительности приема в целом; емкости над и под зерноочистительными машинами, позволяющие менять независимо от основного оборудо­вания элеватора производительность зерноочистительных машин, обеспечивая достижение наивысшего техно­логического эффекта работы зерноочистительного обо­рудования; отпускные емкости для загрузки вагонов, обеспечи­вающие увеличение отпуска в момент подачи вагонов при маломощном оборудовании элеваторов; обработка зерна на технологических линиях, имею­щих последовательное размещение оборудования и про­межуточные емкости, прогрессивна и в отличие от рас­члененных операций обработки зерна обеспечивает по­вышение удельных нагрузок на механизм, сокращает затраты труда и издержки при значительном улучшении качества зерна и повышении его сохранности.

За последние годы техническая оснащенность хлебо­приемных предприятий существенно изменилась. Поми­мо значительного увеличения общей емкости зернохра­нилищ особенно сильно преобразилась ее структура.

В этой связи очень важно знать, насколько эффек­тивно и рационально используется все технологическое и транспортное оборудование, сколь обоснована необхо­димость его дальнейшего наращивания.

Не менее важен и другой вопрос - насколько наше элеваторное - складское хозяйство в состоянии обеспечить выполнение поставленных перед ним задач по приему зерна, формированию партий и пр.

Послеуборочная обработка зерна представля­ет собой комплекс операций: прием зерна и формирова­ние партий, очистка, сушка, активное вентилирование, отпуск. Цель этих операций - доведение зерна до со­стояния стойкого при хранении с минимальными поте­рями массы при минимальных затратах средств и вре­мени.

Наблюдающаяся тенденция планомерного улучше­ния качества зерна, поступающего на хлебоприемные предприятия страны, объясняется как общим улучше­нием агротехники, так и все расширяющейся первичной очисткой зерна на токах. Развитие технической базы сельского хозяйства сильно сказывается и на работе заготовительной систе­мы.

В настоящее время ПОЗ осуществляется как на предприятиях системы заготовок, так и в сельском хо­зяйстве. Большая часть зерна (свыше 90% валового сбора) поступает от комбайнов на сельскохозяйственные пункты, где подвергается послеуборочной обработ­ке и хранится до реализации соответственно своему на­значению. При этом более 60% валового сбора зерна ос­тается в сельском хозяйстве. Основная часть этого зерна расходуется на семена, фураж и корм.

В настоящее время нет единого мнения, где лучше обрабатывать зерно - на хлебоприемных предприятиях системы заготовок или на сельскохозяйственных токах хозяйств. Отдельные ученые и специалисты [1,2] считают, что всю послеуборочную обработку зерна не­обходимо проводить у сельхозтоваропроизводителей, основным направлением улучшения ПОЗ и сокращения, связанных с нею расходов большинство специалистов считают строительство меха­низированных токов и зерноочистительных или зерно - очистительно - сушильных пунктов. По их мнению, пере­несение послеуборочной обработки зерна в хозяйстве исключит необходимость вторичной обработки зерна на хлебоприемных предприятиях. Однако слабая оснащенность эффективной и про­изводительной техникой для очистки и сушки приводит к некачественной обработке как товарного, так и остаю­щегося в хозяйствах зерна, а в ряде случаев и его пор­че. Удельный вес затрат на вынужденную вторичную об­работку одного и того же зерна в общих затратах, свя­занных с его производством, начиная от возделывания почвы и кончая продажей государству, по отдельным данном, колеблется от 30 до 60%. Поэтому ряд авторов [3] считают, вся послеуборочная обработка зерна должна производиться полностью на хлебоприемных предприя­тиях, где более низки затраты (в 1,5—2 раза ниже, чем в сельском хозяйстве), имеются высокопроизводитель­ное оборудование и достаточная емкость и где более вы­сока эффективность обработки.

Послеуборочную обработку зерна можно организо­вать по-разному, в зависимости от местных условий. Здесь выделяются три основных: варианта:

1. Все количество убранного зерна обрабатывается в хозяйстве по трехзвенной системе ком­байн - ток - хлебоприемное предприятие.

2. 
   Все зерно обрабатывается на хлебоприёмном предприятии, откуда колхозы и совхозы получают часть очищенного зерна в свое распоряжение, или двухзвенная система комбайн — хлебоприемное предприятие.
   
3. 
   
   
   
   жүктеу/скачать 2.12 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: