Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Құлан қаласы (қытайлар Цзюй Лань деп атаған) Тараздан шығысқа қарай 17 фарсах жерде орналасқан. Ол Луговое қала-жұртының орнына сай келеді.
Құланнан әрірек шығыста бір-бірінен төрт фарсахтай жерде Меркі мен Аспара қалалары орналасты. Олардың атаулары күні бүгінге дейін сақталған. Сосын сауда керуендері Нүзкет, Харраджуан,Жол қалаларына соғып өтетін. Жолдан кейін ол «түрік қағанының қыстағына», одан ары Қырмырау мен Навакетке (қытайлар Син Чэн деп атаған) баратын. Навакет (Науакент) түрік қағандарының сарайы және соғдылардың қаласы болған. Оған зертеулер мәліметі бойынша Қызыл Өзен қаласы (Қырғызстандағы Красная Речка және Новоивановка ауылдарының арасында) сай келеді. Жол Науакенттен шыққан соң Пенджикент (Бунджикет) арқылы Жетісудың аса үлкен қаласы, Батыс Түріктерінің астанасы (кейін түргештер, қарлұқтар астанасы) Суябқа келеді. Бұл қала туралы қытай, араб саяхатшылары X ғасырға дейін жазып келген. Соңынан астана рөлі Баласағұнға көшеді, тегі оның ертеректегі аты Беклиг немесе Семекна болса керек. Баласағұн қарахандардың, сосын қарақытайлардың астанасы ретінде белгілі, оны кейін ХШ ғасыр бас кезінде қарақытайлар қиратады. Қала содан қайта салынады, бірақ XIV ғасырда тағы да ойрандалып, үйінділері ғана қалады. Бү қалалардың тұрған жері қазіргі Тоқмақ қаласына (Қырғызстан) жақын жерде және орта ғасырдың көпке белгілі екі ескерткішіне – Ақбешім мен Борана қала-жұртына сәйкес келеді. Суяб қаласынан керуен жолдың не солтүстік, не оңтүстік тармақтарымен жүріп, Ыстық көлдің жағалауына шығады. Оңтүстік жақпен жүрген керуендер Жоғарғы Барсхан деген үлкен қаланы басып өтеді, ал жолдың солтүстік тармағында шағын керуен сарайлар орны кездеседі, олардың аттары бізге дейін жетпеген. Сосын осынау екі айрық жол Бедел асуында бір-бірімен қосылады да, не осы асу арқылы, не Ташрабат арқылы Жібек жолы Кашғар мен Ақсудан барып шығады. Ал керуен жолы Ыстық көл қазаншұңқырынан Санташ асуы арқылы Қарқара жайлауына барып, төмендеп Іле алқабына түседі де, өзеннің оң жагалауын бойлап отырып, Үсек, пен Хоргос алқаптарынан өтіп, Алмалық қаласына барады, ал сосын Такла-Макан шөлінің солтүстік жиегін айналып, Хами мен Тұрфан көгал аймақтарын басып, Дунхуан мен Қытайга жететін болған. X-XII ғасырларда Жібек жолының бір тармағы күллі Іле алқабын оңтүстік-батыс жағынан көктей өтіп, солтүстік шығысқа қарай кетеді екен. Бұл тармақ Науакенттен басталып, Бунджикет және Қастек асуы арқылы жүріп, Іле Алатауының теріскей жоталарына әкелген. Іле алқабы мен Жоңғар Алатауындағы қалалар. Қастек асуына тағы бір жол Баласағұннан келетін болған. Бұл арадағы танымал белгі қасиетті Ұрын-Арж тауы екен, ол Шу мен Іле өзендерінің су айрығында. Бұл таулар туралы ҮІІ-ҮІІІ ғасырлардағы қытай жолаушылары айтқан, олар оны «Цзе Дань таулары» деп атаған. Ұрын-Арж топонимі қазіргі замандағы Ұзынағаш ауылының атауында сақталып қалған. Жол Іле Алатауының баурайындағы, кәзіргі Қастек, Каскелең мен Алматы орындарындағы шағын қалашықтар арқылы Талғар қаласының теріскей шетіне орналасқан Талхиз (Талхир) қаласына жеткен. Осы арада Талғар өзенінің оң жағалауындағы тау баурайында орта ғасырдың аса ірі кала жұртының ойран болған орны жатыр. Талхиз транзитті сауданың үлкен орталығы болған. Іле алқабына басқа жолмен де келе береді екен: Құлан мен Аспарадан немесе Нүзкенттен шығып, Шудың орта және төменгі ағысындағы қалаларға барған. Сосын Тасөткел қайраңынан өтіп, жол Шу-Іле тауларының теріскей жотатарын жағалап келіп, Іле Алатауының теріскей бетіндегі қалаларды қуалай жүрген. Жалпылама түрде айтқанда, бұл аймақта Алматы, Талхир, Екі-Оғыз (Эквиус), Қаялық (Қайлақ, Қойлық), Иланбалық қалалары жатты. Алматының ресми тарихы Кіші Алматы өзені бойында 1854 жылы Верный атты орыс бекінісі салынған кезден басталады. Алайда ХVІ ғасырдың бірінші жартысындағы мемлекеттік қайраткер, жазушы әрі ақын Захиридин Мұхаммед Бабыр шығармасында мынадай жолдар бар: «Ферғана… солтүстігінде, Алмалық, Алмату және Янги сынды Таразкент кітабында жазылғандай қалалар болғанымен, оларды моңғолдар қиратқан, бұл жерлерде елді-мекендер қалмаған». Алмату елді-мекені жайлы Бабыр замандасы, «Тарих-и Рашиди» авторы Мұхаммед Хайдар Дулати айтып кеткен. Ол моғолдардың осы елді-мекен жанында шайқасындығын жазған. Бұлардан ертеректе айтылған мәліметке де тоқтап кеткен жөн. Тарихшы Рашид-ад Дин (1274-1318) аты аңызға айналған Оғыз-хан туралы мағлұмат айтқан кезде Алмалық жөнінде де айтып өтеді. Ол, сірә Х-ХІІ ғасырлардағы оқиғаларды сипаттап жазған, мұнда Рашид-ад Дин Оғыз-хан өз жорықтарының бірінде Алатауға және Алмалық өңіріне жетеді де, осындағы Ақ-Қая қойнауына жауынгер-ардагерлер тобын қоныстандырады. Алмалық атауын географиялық тұрғыдан Іле Алатауы мен Алматы ауданымен сәйкестендірген де жөн сияқты. Әсіресе бұл жерде нумизматикалық дереккөздері бойынша алынған мәліметтер қызықты болып табылады. 1979 жылы Алматыдағы Шекара училищесі (қазіргі ҚР ҰҚК Әскери институты) аумағынан екі күміс монета табылған. Монеталардың екі бетінен таңба секілді көмескі тартып бейнелер анықталған. Бұларды толық ғылыми талдаудан өткізуге мүмкіндік болмағанымен, нумизмат В.Н.Настич монеталардың жергілікті билеушілер жасағандығын, солардың таңбасы түсірілгендігін, қазіргі Алматы аумағында монета шығаратын сарайдың ХІІІ ғасырда жұмыс істеп тұрғандығын топшылаған болатын. 1990 жылдары В.Н.Настич қолына тағы да екі монета түседі, бұлардың таңбасы алдыңғы монета таңбаларына ұқсас, бірақ орналасуы сәл өзгеше (таңбалар қатар орналаспаған, екі бетке түсірілген) еді. Монеталардың бірі көмескіленіп кеткен, ондағы жазуларды оқу мүмкіндігі шектеулі болған. Ал екінші монетадағы айналдырыла жазылған жазу бөліктерін В.Н.Настич былай оқыды: «чеканен этот дирхем в области (балад) Ал.м. ту в году пять…». Кейінгі бір мақаласында В.Н.Настич монеталарға толық дәлелдеме береді, оның ойынша қала атауы Алматы деп оқылады, ал монеталар 1272-1273 жылдары соғылған. Сөйтіп, археологтар Алматы қаласының орнын нақтылады. «Үлкен Алматы» ауданы ескерткіштерге толы. Оны адам баласы ілкі замандарда игерген. Қола дәуірінің соңғы кезіндегі б.з.б. Х-ІХ ғасырларда мұнда отырықшы қоныстар болған, олардың тұрғындары егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан, жартылай жертөле сынды баспаналарда тұрған. Қола дәуіріндегі Тереңқора, Бұтақты (Көктөбе беткейі) секілді қола дәуірінің қоныстары зерттелген. Сақ-усунь заманындағы да бірнеше қоныстар мен қорымдар анықталған. Орта ғасырлар кезеңінде қазіргі Алматы аумағында бірнеше қалалар мен қоныстар болы. Олардың бірі – Алматы-1 қаласы «Горный Гигант» ұжымшарының аумағында орналасты. Весновка қаласы Ботаникалық бақтың аумағында. Үлкен Алматы қойнауына (қазіргі «Орбита» ықшамауданы) қарама-қарсы орналасқан қала жөнінде 1894 жылы академик В.В.Бартольд жазған болатын. Ол қаланы сол кездегі қала архитекторы В.П.Гурдэмен бірге зерттеген. Қаланың беткі қабаттарынан күйдірілген кірпіштен тұрғызылған құрылыстар анықталған, кірпіштерді Верный тұрғындары өз құрылыстарына тасып әкетіп жатқан. Бұл маңда 2009 жылы Алматы кешенді археологиялық экспедициясына (жетекшісі К.М.Байпақов) тиесілі отряд жұмыс істеді. Далалық ізденістер барысында көптеген археологиялық материалдар (керамика, т.б.) алынған. Қазба барысында қаланың үш мәдени қабаттан тұратындығы анықталды: біріншісі, усунь заманына, екіншісі, орта ғасырларға, үшіншісі кейінгі орта ғасырларға жатады. Кейінгі орта ғасырларға жататын мәдени қабат алдыңғы екеуіне қарағанда біршама жұқа болып келеді. Шекара училищесі аумағындағы мағлұматтар да өте қызықты. Бұл жерден 1980 жылдардағы құрылыс кезінде ортағасырлық шеберхана орны, одан ұстаның асай-мүсейлері (балта, көрік қалдықтары, т.б.) табылған. Шеберхана Х-ХІ ғасырлармен мерзімделінеді. Дәл осы қаламен жоғарыда сипатталған ХІІІ ғасыр монеталары тікелей байланысты болған. Алматының солтүстік жағында орналасқан Тереңқара қаласы да белгілі. Жазба дереккөздері мен археологиялық мағлұматтарға сүйене отырып, Алматы қаласы Х-ХІ ғасырларда қалыптасқан, бұл қаланың кем дегенде мыңжылдық тарихы бар деуге болады. Қала негізгі белгілеріне қарағанда, ірі саяси-мәдени және экономикалық орталық болған. Мұнда қолөнер, сауда дамыған. Монета шығаратын сарай жұмыс істеп тұрған. Жетісудың тағы бір ірі қаласы Талхир болып табылады. Ол қазіргі Талғар қаласының оңтүстік бөлігінде, өзімен аттас өзен жағалауында. Талғар топонимінің көне екендігі белгілі, оның екінші «ғар» бөлігі үндіеуропалық тілдерде «тау» деген мағына береді. Талхир туралы қызықты мағлұматтар Х ғасырда парсы тілінде жазылған «Худуд ал-Алам» шығармасында берілген. В.В.Бартольд пікірінше, еңбек авторы өз замандастарына қарағанда Орта Азияның, әсіресе оның шығыс бөлігіндегі аймақтардан молынан хабардар болған. Белгісіз автор шығармасында Ыстықкөлге жақын жерде, жікілдер мен қарлұқтар иеліктерінің арасындағы Тон және Тальхиз (Тальхир) сынды мекендер айтылады. Бұл елді-мекендердің тұрғындары «жауынгер әрі ержүрек» деп сипатталынады. Ә.Х.Марғұлан және басқа да зерттеушілердің пікірінше, Тальхиз өз кезегінде Тальхир қаласының аздап бұрыс айтылған атауы болып табылады. Қаланың орталық бөлігі жоспары бойынша тік төрт бұрышты тұрпатта. Оның солтүстік-шығыс жағы 300 м-ге, солтүстік-батыс жағы 280 м-ге, оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс бөлігі 302 м-ге созылып жатыр. Қала аумағы 9 га шамасында. Барлық жағынан қала дуалмен қоршалған. Қазіргі таңда ол жайылып кеткен. Айналдыра ор қазылған. Қаланың бұрыштарында мұнаралар болған, мұнаралар дуалда да орналасты. Кіретін қақпалары қабырғаның орталық бөлігінде, бір-біріне қарама-қарсы жақта орналасқан. Оларды біріктіретін көшелер қаланы төрт бөлікке бөліп тұрады. Орталық бөліктің сыртындағы құрылыстар бір типте салынған. Сақталып қалған тастан өрілген қабырға қалдықтарына қарағанда бұлар аумағы 200-500 м аралығындағы құрылыстар болған. Көпшілігі орталық бөліктің оңтүстік және батыс жағына шоғырланған. Ескерткіш ертеден-ақ зерттеушілерді қызықтырған болатын. Олардың арасында А.Н.Бернштам мен Ә.Х.Марғұлан секілді белгілі археологтар да болған еді. Бұл мамандар жылнамалардағы Тальхир мен Талғар қаласы бір екендігін анықтап берді. Көп жылдардан бері Талғар қаласында қазба жұмыстары жүргізіліп келеді. Нәтижесінде қала жоспары айқындалды. Қала экономикасының өркендеуіне, шаруашылығы пен қолөнерінің дамуына, бір тармағы Іле аңғарын кесіп өтіп, Қытайға, Жапонияға, Орта Азияға, Иран мен Византияға апарған Ұлы Жібек жолы үлкен рөл атқарады. Мұны сонымен қатар іргелес өңірлерден, алыс-жақын аймақтардан әкелінген заттар кешені (ыдыс-аяқ, әшекейлік бұйымдар, т.б.) мен монеталар да нақты дәлелдейді. Мәселен, фаянс ыдыстар Талғарға Жапониядан келген, Үндістаннан піл сүйегінен жасалған бұйымдар әкелінген, Ираннан қола құмыралар тасылған, Қытайдан айна, фарфор ыдыстар алынған. Самарқандтан сырлы ыдыстар әкелінген. Сондай-ақ қала аумағынан алтыннан, күмістен, қоладан, темірден дайындалған мол археологиялық топтама алынған. Зерттеулерге қарағанда Талғар сақ-усунь заманында іргесі қаланған бір қоныстың орнында салынған. Қала ҮІІІ ғасырдан қалыптасып, Х-ХІІІ ғасырларда гүлденген. Қала перпендикуляр көшелермен махаллаларға бөлінген. Әрбір махаллада 12-14 үй болған. Үйлердің іргетастарын қалауға өзеннен алынған, көлемі әртүрлі малтатастар қолданылған. Малтатастар сазбалшықпен қаланған. Қабырғалары қам кірпішпен өріліп, сыртынан сазбалшықпен сыланған. Үйлердің шатыры бір шеті биіктетіліп, ал екінші шетіне қарай еңістетілген. Оның шатырына қойылған сырғауылдардың үстіне қамыс пен сазбалшық аралас төсеніш жабылған сияқты. Шаруашылық бөлмелердің бірінен егіншілік құралдары бар «көмбе» табылды. Оның құрамында қоладан жасалған заттар, тостаған, майшам, шырағдан, керамика, т.б. шаруашылық-тұрмыстық заттар да бар. Майшамның бір ұшы шырағданға, ал екінші ұшы табақ-тұғырға бекітілген қола тұтқасы бар. Осыған ұқсас бұйымдар Талғар қаласының жер бетінен кездейсоқ олжа ретінде кейде қазбалардан осыған дейін де кездесіп отыратын. Мұндай қола бұйымдар Алдыңғы Азия өнімі деген және олар бұл жерге Ұлы Жібек жолымен сауда-саттық нәтижесінде сырттан келген деген пікір бар. Табылған бұйымдар ХІ-ХІІ ғасырларға жатады. Талғар қаласында соңғы жылдары біршама жұмыстар атқарылды. Қазба барысында шыныдан, темірден жасалған көптеген бұйымдар алынды. Ең алдымен Солтүстік-Шығыс Жетісудың XI ғасыр мен ХІІІ ғасыр бас кезіндегі ортағасырлық қаласының сәулет өнері жайлы тың мағлұматтар жиналды. Орталық және махалла көшесінің қиылысқан жері аршылды. Көшенің бір беті тегіс өзен малтатасынан теселгендігі анықталды. Далалық жұмыстар барысында алынған темір бұйымдарының (тұрмыстық бұйымдар, құрал-саймандар, ауыл шаруашылық құралдары) бірегей жиынтығы жаңа бұйымдармен толықтырылды. Сондай-ақ жергілікті темір өндірісінің жоғарғы деңгейде болғандығын көрсететін дайындамалар - темір тіліктері, құймалар, крица мен өңдіріс қалдығы - қож көптеп табылды. Өткен жылдардағы деректермен қоса отырып, бұл жерде алдыңғы қатарлы жергілікті шыны өндірісінің болғандығын көрсететін шыны жиынтығы жинап алынды. Қола бүйымдарының жиынтығы, олардың бір бөлігі сауда керуендерімен Алдыңғы Азиядан келгендігін, сонымен қатар жергілікті қола өндірісінің болғандығын айғақтайтын жаңа олжалармен толықтырылды. Қола бұйымды жөндеп қана қоймай, сонымен қатар жаңа бұйымдар - тостақ, құмыра, құмған, майшам және шара жасай алатын шеберлер болғандығын археологиялық ізденістер нақты көрсетеді. Талғар халқы шахмат ойнай білген. Қазба барысында қала мәдени қабаттарынан сүйктен және саздан жасалған осы ежелгі ойынның фигуралары алынған, яғни бұл ойынның әуесқойлары ХІ-ХІІ ғасырларда Талғарда да тұрған. Талғарда құмыра, шыны, зергерлік гүлденген. Ол әсіресе темір мен болат қорыту бойынша Жетісудың ірі орталықтарының біріне айналған. Сайып келгенде, Талғар қаласы аймақтағы қолөнер, сауда, ауыл шаруашылығы мен мәдениетінің маңызды орталықтарының бірі болған. Тальхирден Жібек жолы екіге айрылады: оңтүстік желісі (оңтүстік жол) Есік пен Түрген, Шелек ортағасырлық қалаларының үстімен жүріп, Іленің Борохудзир маңындағы өткелінен өтіп, оның оң жағалауын қуалап, Хоргос арқылы Алмалыққа жетеді де, осындағы Ыстық көл жақтан келген жол тармағымен қосылады. Жолдың осы бөлігінен археологтар Есік, Түрген, Лауар сияқты кішкене қалалардың, үлкен қала Шелектің төбешіктеніп қалған орындарын тапты, Іленің оң жағымен жол қазіргі заман қыстағы Көктал мен Жаркент арқылы өтеді. Көктал маңында Ілебалық қаласының орны болуы ықтимал. Алматыдан немесе Тальхирден басталатын теріскей жолы (солтүстік жолы) Талғар өзенін қуалай жүріп, Іленің Қапшағай шатқалы маңындағы өткеліне дейін жеткен. Одан әрі жол Шеңгелді үстімен Алтын Емел белесінен асып, Көксу алқабына түседі де, Екі-Оғыз қаласына жетеді. Ол қазіргі Дүнгене (Дунгановка) ауылының орнында болған. Гильом Рубрук бұл қаланы Эквиус деп атаған. Іле алқабының ең үлкен қала жұртының бірі тап осы жерден табылған. Онда 1253 жылы болған Гильом Рубрук осынау қалада Персиядан алыс жатқанына қарамастан парсы тілінде сөйлейтін «сарациндер» тұрушы еді деп жазады. Екі-Оғыз қазіргі Қапал маңында орналасқан деген пікірді ұстанатын зерттеушілер де болды. Мұны археологиялық зерттеулер нақтылап берді. Егер Шеңгелді Екі-Оғыз дейтіндер болса, оларға Шеңгелдінің керуен-сарай екендігін еске салған жөн. Яғни, оның аумағы (75х75 м) қала деуге келмейді. Дүнгене болса (Балпық ауылы аумағында) барлық өлшемдері бойынша ірі қала. Қаланың солтүстік-шығыс жағы 675 м, ал оңтүстік-шығыс жағы 565 м. Бұл қалада зерттеу жұмыстарын өз уақытында А.Н.Бернштам басқарған Жетісу археологиялық экспедициясы жүргізген. Түсірілген шурфтан түрлі кезеңдерді қамтитын үш мәдени қабат анықталған. Бұл мәдени қабаттар бірін-бірі алмастырған. Зерттеу нәтижелеріне қарағанда, бұл жерде ІХ-Х ғасырларда қоныс болған, оның тұрғындары ауыл шаруашылығымен және қолөнер салаларымен айналысқан. Кейіннен Х-ХІ ғасырларда қоныс қалаға айналған. ХІ ғасырда Махмұд Қашқари «Екі-Оғызды» өз картасында көрсеткен. ХІІІ ғасырда бұл қалада Гильом Рубрук болған. Өз жолында Гильом Рубрук екі қаланың қирандыларын көрген, олар қазіргі Қапал мен Арасан маңында. Одан кейін таудан өтіп, ол Ақсу өзенінің аңғарына келеді және одан кейін лепсі өзеніне қарай жүреді. Ол бұл жазықтықты тәппіштеп жазып кеткен. Жалпы алғанда Жібек жолы Екі-Оғыздан шығып, қарлұқтар жабғысының астанасы Қаялыққа (Койлақ, Қойлық) барады екен. Бұл шаһардың базарларымен аты шыққан. Онда мұсылмандармен бірге, басқа дінді тұтынатындар да тұрған. Ол жөнінде моңғол ханы Мөңкеге бара жатып, осы қалаға соғып кеткен, Людовик IX елшісі, монах-сопы Гильом Рубрук хабарлайды. Каялық – қарлұқтар астанасы болған, IX ғасыр мен XIII ғасыр бас кезінде Іле алқабының солтүстік-шығыс бөлегі қарлұқтар қоластына қараған. Рубруктың жазбаларына қарағанда, Каялыққа жақын-жуық жерде христиандар селосы болған, Жібек жолы сол арқылы да өткен. Рубрук қалада 12 күн тұрған. Осы кезде қала базарларын, т.б. аралап шыққан. Ол христиан шіркеулерін іздеп, екі храмға кіріп шыққан. Бірақ христиан шіркеулерімен ұқсастық таппаған. Ол кумиренді жан-жақты сипаттап қалдырған. Оның жазғандары храмның буддалық сипатын байқатады. Әсіресе будда құрбандық үстелі «ширэ» дәл сипатталған. Жалпы алғанда, Қаялық (Қиялық, Қойлық) Солтүстік-Шығыс Жетісуда, Талдықорған қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 190 шақырымда, қазіргі Қойлық ауылының шығыс жағында (Сарқанд ауданы) орналасқан. Бұл ескерткіш Іле алқабындағы ең үлкен қала. Ол Ащыбұлақ өзенінің жағасында орналасқан. Қаланың аумағы биіктігі 3,5-4 метр биіктіктегі қабырғамен қоршалған, қаланың жобасы дүниенің төрт жағына қаратылған сопақша төртбұрыш пішінді. Солтүстік-шығыс қабырғаның ұзындығы 1200 м, оңтүстік-шығыс жағы 750 м, ал қаланың оңтүстік-батыс жағы тауға келіп тіреледі. Шамамен алғанда, әрбір 30-40 м сайын қабырғаға дөңгелек пішінді мұнара орнатылған. Батыс бұрышына жақын жерде көлемі 70x80 м және биіктігі 4,5 м пішіндегі шаршы дөң орналасқан. Қалаға кіретін қақпа солтүстік-батыс, солтүстік-шығыс және оңтүстік-шығыс жақтарында. Қаланың ішкі барлық аумағы көптеген дөң (төбешік), ойпат секілді бұрынғы құрылыстардың ізіменен жабылған. Қала тарихи әдебиеттер арқылы XI ғасыр мен XIII ғасыр бас кезіндегі қарлұқ жабғысы (жабғуы) мемлекетінің, қараханидтер қағанатындағы түркі қарлұқтарының дербес иелігінің астанасы ретінде белгілі, ал ол XIII ғасырдың ортасында моңғол империясының қаласы болған. Қарлұқ жабғысы Арслан моңғолдар билігін ерте кездері-ақ мойындаған. Сөйтіп, өзі моңғолдарға қосылып, батысқа жорыққа қатысқан. Қалада жүргізілген археологиялық зерттеулер аталған ескерткіштің ІХ-Х-ХІІІ-ХІҮ ғасырлар кезеңіне жататындығын анықтауға мүмкіндік берді. Оның іргесі ҮІІІ ғасырда қаланған. Қаланы археологиялық зерттеу 1964 жылы басталды, онда бірқатар шурфтар түсіріліп, қаланың жоспары анықталған болатын. Одан кейінгі жұмыс 1998 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық эспедициясының шеңберінде қайтадан қолға алынды, оның барысында «Будда храмы» ретінде айқындалған нысан қазылды, сондай-ақ қаланың қамалындағы тұрғын үй-жайы зерттелді. 1999-2000 жылдары қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан «ауқатты адам үй-жайында» жұмыстар жүргізілді. 2001 жылы күйдірілген кірпіштен қаланған «хаммам» типіндегі монша аршылды, сондай-ақ оның құлдырау кезеңінде салынған қала аумағында тұрғызылған кесене де зерттелді. 2002-2003 жылдары ескерткіштің стратиграфиясын зерттеу, сандық екі өлшемді топографиялық негізін құру жүзеге асты, сондай-ақ «будда храмында» консервациялық шаралар мен мониторинг негізінде жұмыстар атқарылды. 2004-2005 жылдардың қазба жұмыстарын жүргізу маусымы жұма мешітінің құрылысын, «манихей» храмының, кесенелердің құрылыстары ашылуымен маңызды, олардың қасбеті ойылған терракотамен безендірілген, сондай-ақ кесенелерге жақын орналасқан ханака зерделенді. 2006 жылы қаланың шахристаны оңтүстік-батыс бөлігінің аумағындағы үй-жай ішінара қазылды, сондай-ақ монша-хаммамға келіп тірелетін аумақ зерттелді, шахристан төрткүлін қазу басталды. 2007-2009 жылдары қаланының бірқатар бөліктерін қазу барысында да мол мағлұматтар жинақталды. 2006 жылы жоғары қабаттағы қазба жұмыстары кезінде бұзылған құрылыс құрылымдары анықталды, оның бірқатар белгілеріне қарағанда тұрғын үй деуге болады. 2007 жылы қазба жұмысының аумағы кеңейтіліп, оның көлемі 400 шаршы метрге жетті. Зерттелген телімде әртүрлі мақсатқа арналып салынған бірнеше бөлме-жайлар аршылды. Қаланың солтүстік жағынан ХІ-ХІІ ғасырларға жататын кесенелер қазылды. Олардың қабырғаларының кірпіштері оймышталған (геометриялық, өсімдік, т.б.). Қала қазу кезінде аршылған мешіт те қызықты. Оның мөлшері 34х28 м. Шикі кірпіштен тұрғызылған. Оңтүстік-батыс қабырғасында михраб болған, ол Меккеге бағытталған. Мешіт шатыры жалпақ болған, бірақ сыртқа қарай еңістетілген және ол ағаш колонналарға тіреліп тұрған. Колонналар саны – 54. мешіт қабырғасы сыланып, ақталған. Қыста мешіт жылу әкелетін каналдар арқылы жылытылған. Қазба барысында ХІІ-ХІІІ ғасырларға жататын керамика жинастырылған. Қаялықтан Гильом Рубрук қасиетті Андрей күні, яғни 30 қарашада шығып кеткен. Қаладан үш лье жүргеннен кейін несториандық қоныс кездестірген. Оның шіркеуіне кірген. Археологтар бұл қоныстың орнын Лепсі қаласы деп есептейді. Содан әрі қарай жол Тентек алқабымен жүріп, Алакөлді айналып өтіп, Жоңғар қақпасын басып Шихо алқабына жетеді, сосын Бесбатықты басып, Дунхуанға барады да, Ішкі Қытай жаққа кеткен. Алакөлдің оңтүстік-батыс шетінде бір қала болған, оны XIII ғасыр саяхатшылары «Облыстың астанасы» деп атаған. Мұны зерттеушілер Көктума қаласы деп есептейді. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|