Қазақстан археологиясы
ІХ ғ. - ХІІІ ғ. бас кезіндегі қалалар
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| ІХ ғ. - ХІІІ ғ. бас кезіндегі қалалар
Қалалар санының өсуі, типологиясы мен топографиясы. Жазба дерек көздері Оңтүстік Қазақстан қалалары туралы нақты мәлімет береді. Егер осының алдындағы кезеңнің жазбаша деректерінде 6 қала ғана аталса, осы уақытта олардың саны 33. Деректерде тау етегіндегі белдеулерде жаңадан Жумишлагу және Манкент қалалары аталады, сол кезде Арыстың орта ағысыда орталығы Усбаникет болған Кенже округі құрылады. Фараб округінде Отырардан басқа, жаңа астана Кердер, Весидж және Бұзық қалалары қалыптасады. Шауғарда Яссы және Шағылжан, Қарнақ, Қарашық және Шур (Сури) қалалары пайда болады. Дерек көздерінде алғаш рет ірі Сауран қаласы, сонымен қатар Сырдарияның төменгі ағысындағы Сығанақ, Янгикент, Жент, Асанас, Баршынкент аталады. Қаратаудың солтүстік беткейлерінде Баладж бен Берукет, Сырдарияның орта ағысында Сүткент қалалары орналасты. Сырдарияның төменгі ағысы мен Қаратаудың теріскей беткейлерінде қалалардың қалыптасу үрдісі мейлінше шапшаңдай түседі. Осы уақыттарда рабадтар қалыптасады. Рабадтар қөлемі қалалардың аумағы ұлғая түскендігін көрсетеді. Мәселен, Отырардағы рабадтың көлемі 170 гектарға дейін жетті, ал бұрын ол 5-7 гектардан аспаған еді. Әрине, бұл цифрларды кең көлемде қазу жұмыстары жүргізілгенге дейін түпкілікті деп санауға болмайды, бірақ рабадтардың аталған шекараларының нақ ІХ-ХІІ ғасырларда қалыптасқаны даусыз. Бұл Ақтөбе-2, Баба-ата, Құйрық, Марданкүйік, Испиджаб, оң жағалаулық Бұзық, т.б. қалалардан анық білінеді. Қалалар алаңын салыстыру ескерткіштерді үш топқа бөлуге мүмкіндік береді. Біріншісіне жалпы аумағы 30 га-дан асатын қалалар кіреді. Бұл топтағылар облыс, жекелеген иеліктер орталықтары немесе жай ғана ірі қалалар болды. Екінші топтағы қалалардың аумағы 15 га-дан 30 га-ға дейін жетеді. Оларды орташа көлемдегі қалалар деп санауға болады. Үшінші топ қалалары өте көп – бұлар қала жұрттарының қалдықтары . Жетісудың оңтүстік-батысында жаңа қалалар саны да артты. Жазба дерек көздері бұрынғы 21 қала орнына 26 қаланы атап көрсетеді. Айта кететін жайт, бұлар жаңадан қалыптасқан Талас аңғарындағы Жікіл, Балу, Шөлжі, Такабкет, Көл, Кенжек қалалары есебінен артты. Шу алабындағы Баласағұн астанаға айналды. Қалалардың орталық қираған жұртының көлемі бұрынғы күйінде қалған, оның есесіне ұзын дуалдар ішіндегі құрылыстар неғұрлым тығыз бола түседі, онда тұрғын үйлері бір-біріне қаратылып тұрғызылған және аулалары бар жүйелі түрде жоспарланған усадьбалы учаскелер қалыптасады. Бұлайша жоспарлау қазіргі құрылыс аз жүргізілген Ақтөбе, Степнинское, Төлек және Сретинское қала жұрттарында сақталған. Ертедегі орта ғасырларға арнап жасалған қала жұрттарының типологиясы бойынша Табакет пен Сус (Талас Ақтөбесі және Шалдобар қалаларының жұрттары), сондай-ақ Кенжек, Сеңгір (Шаруашылық) және Шелже орташа қалаларға жатады. Сірә, Шелже ең алдымен әкімшілік орталық болған секілді, өйткені мұнда оның қолөнер, сауда сынды функциялары дами қоймаған. Солтүстік-Шығыс Жетісуда ІХ-ХІІІ ғасырлардың басында қала мәдениетінің жаңа ауданы қалыптасты. Егер ІХ-Х ғасырларда Солтүстік-Шығыс Жетісудың бүкіл аумағында 10 қала ғана болса, ХІ-ХІІІ ғасырлардың басында олардың саны 70-ке дейін көбейген. Х ғасырдағы деректер Іле аңғарының сол жағалауында орналасқан екі қала – Талхиз (Талғар) және Лабан қалалары туралы хабарлайды. Ортағасырлық авторлардың мәліметтеріне қарағанда ХІ-ХІІІ ғасырлар кезінде мұнда 4 қала мен 6 ірі қалашықтар болған. Солтүстік-Шығыс Жетісудағы барлық қала жұрттары «төрткүл» немесе «цитадельсіз» аталатын үлгіге жатады. Олар тік бұрыш, трапеция түрінде жаспарланған немесе дөңелек болып келеді, жалпы жер бетінен сәл дөңестеніп тұрады және барлық жағынан бұрыштары мен бойында мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Әдетте дуалдардың ортасына орналасқан бір, екі, үш және төрт қақпасы болады. Төрткүлдердің аумағы әр қилы болды, қабырғасының ұзындығы 260 метрден 1 км-ге дейін жетті. Солтүстік-Шығыс Жетісу төрткүлдерінің аумағын салыстыру бұл қалаларды төрт топқа жіктеуге мүмкіндік береді. Біріншісіне аумағы 30 га-дан асатын қалалар енген. Бұлар көп қабатты ескерткіштер, мәдени қабаттарының қалыңдығы 2-3 м-ге жетеді, тіпті одан да асады. Қазба кезінде түрлі керамика, шыны, мәнет, қолөнер шеберханалары мен өндірістік күл-қоқыстардың табылуы мұнда қолөнер мен сауданың дамығандығын айғақтайды. Бұлар – Антоновское, Дүнгене, Шілік секілді ірі қалалар мен астаналық орталықтар еді. Екінші топқа ауданы 10-нан 30 га-ға дейін жететін Талғар, Сүмбе мен Ақмола қалалары кіреді. Талғар – Талхизбен, Сүмбе – Лабанмен салғастырылады. Ұзақ жылдарға созылған қазба барысында қолөнердің дамығаны анықталған, сондай-ақ көптеген шетелдік заттар аршып алынған. Үшінші топтағы қалалардан қақпалық бекіністер, көптеген мұнаралар орны мен жұқа мәдени қабат анықталған. Бұл топтағыларды баспана немесе қалалық-ставка ретінде белгілеуге болады. Оған Алматы, Лавар, Қапал, Ақтам, Арасан, т.б. жатқызылады. Төртінші топтағы қалалар аумағы 10 га-дан аз. Оларға тұрғын үй дуалдарының ішкі жағында орналасуы, ішкі ауланың болуы тән. Іле қалалары жұртының бұл тобы бұрынғы көшпелілер мен жартылай көшпелілердің ауылдық қоныстары деп санауға болады. Олардың кейбіреулері керуен-сарайлар болуы да мүмкін. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|