Қазақстан археологиясы
ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысындағы қала мәдениеті
Қалалар санының азаюы, Жетісуда қала мәдениетінің күйреуі. ХІІІ-ХV ғасыр бірінші жартысында Оңтүстік Қазақстандағы қалалар саны 22-ге дейін, ХІV ғасыр екінші жартысы мен ХҮ ғасыр бірінші жартысында 16-ға дейін қысқарды. ХІІІ ғасырда Талас Алатауының беткейіндегі қалалар қаңырап қалды, тек Сайрамда ғана адамдар тіршілік етіп жатты. Арыстың орта ағысындағы Кенжемен салғасытырылатын Шортөбе қаласында, Отырар оазисіндегі – Отырар, Құйрықтөбе, бұрынғы Бұзық пен Весидж аталған Шілік пен Зернук қалаларында да адамдар өмір сүрді. Сырдарияның орта ағысындағы ауданда жағдай біршама жақсы еді. Мұнда оазистің жаңа орталығы Ясы өркендеп, бұрынғы астана Шауғар құлдырай бастайды. Жаңа жерге көшірілген Қарашық, сондай-ақ Қарнақ, Шаға, Иқан қалаларында да адамдар өмір сүріп жатты. Сауран қаласы да өз орнын алмастырады, оған қазір дәл осылай аталатын қалажұрты сәйкес келеді. Сырдарияның сол жағалауындағы Артық-ата қаласы қаңырап қалғанымен, қасынан жаңа қала Бұзоқ бой көтереді, ал Шашпен шекарадағы Сүткентте адамдар әлі де өмір сүріп жатады. Шапқыншылыққа қарамастан Сығанақ пен Ашнас қалаларында өмір қайтадан жалғасын табады, осы кезде Үзгент пен Баршынкент тіршілігімен белгілі болса, ал Аққорған қаласы алқапқа кеңінен танымал бола бастайды. Қаратаудың солтүстік беткейіндегі қалалар жақсы жағдайда болды. Паркент (Берукет), Соғылкент, Құмкент, Ұрсоған, Созақ қалалары дерек көздері бойынша да жақсы танымал. Жалпы алғанда ХІҮ ғасыр ортасындағы Оңтүстік Қазақстан қалалары белгілі дереккөздері бойынша төртке (бірқатар атаулар дереккөздері бетінде аталмайды, бірақ бірнеше жаңа атаулар пайда болады), ал ХҮ ғасыр ортасына қарай қалалар саны толыққанды суреттелінеді, олар екі есе қысқарған болатын. Қалалардың саны ғана емес, осының алдында олар алып жатқан аумақ та қысқарады. ХІІІ-ХV ғасыр бірінші жартысындағы қалалар ауқымын дәл анықтау мүмкін емес, себебі бұл уақыттағы мәдени қабаттар кейінгі қатпарлармен жабылып қалған, бірақ көрсетілген уақытқа дейін өмір сүрген қалалардан мұндай мәліметтер алынған. Мәселен, Құйрықтөбе 30-дан 8 га-ға, Бұзық-Шілік 17,7 га-дан 12,7 га-ға, Құмкент 11,3 га-дан 23,5 га-ға, Баба-Ата 20 га-дан 12,6 га-ға кішірейген. Қарашық көлемі екі есеге азайды. Сүткент ауданы да қысқара түседі. Бірақ Масудбектің реформасынан кейін ақшамен саудаласу өркендегендігі, Отырар, Кенжеде, Сайрам, Сығанақ қалаларының гүлдене бастағанын айғақтайтын фактілер де бар. Археологиялық мәліметтер бойынша Отырар ХІІІ ғасыр соңында моңғолдарға дейінгі кезеңдегі бұрынғы аумағының шегіне жеткен. Бұрынғы шекарасына Сығанақ та жетеді, жаңа Сауран аумағы 44 га жерді құрайды. Сөйтіп, қалалық тұрмыс-салттың жалпы құлдырауына қарамастан, ірі қалалар қайтадан қалпына келіп қана қоймай, ірі саяси (Сығанақ, Сауран) және сауда-экономикалық (Отырар, Кеңжиде) орталықтарға айналды. Оңтүстік-Батыс Жетісуда қалалық мәдениет үшін ауыр жағдай қалыптасқандығын жазба дерек көздері мен археологиялық материалдар айғақтап отыр. ХІІІ ғасырда мұнда шапқыншылық қарсаңындағы белгілі 27 қаланың 10-ы ғана, ХІV ғасырда 7-уі, ал ХV ғ. бас кезінде 5-уі қалды. Қалашықтар саны 40-тан 14-ке, кейін 10-нан 4-ке дейін азайды. Қалалық өмірдің жалпылама аясында Тараз бен Жаңа-Талас (Янги-Талас) қалаларынан аздап өркендеу байқалды. Тараздағы мәнет сарайы Жаңа (Янги) мәнетін қарқынды түрде шығара бастайды. ХІІІ ғасыр бірінші жартысы Солтүстік-Шығыс Жетісу қалалары үшін біршама жайлы болды. ХІІІ ғасыр ортасындағы дереккөздерінде төрт қала мен бір қоныс аталады. Бұл уақыттарда дерек көздерінде Тальхиз (Талхир) мен Лабан аталмайды. Рубрук мәліметі бойынша Лепсі қаласымен салғастырылатын «Несториандық қоныс» пен Көктума қаласымен сәйкестендірілетін «Облыс орталығы» белгілі болған. Гайтон 1 жолында Үшарал қалашығымен салғастырылатын Иланбалық қаласы аталған. Сегіз қаладан ХІІІ ғасырға жататын мәдени қабат анықталғанымен, олардың тек үшеуінде ғана ХІV ғасыр бас кезіне дейін тіршілік жалғасын тапқан-ды. Сонымен, ең алдымен археологиялық материалдарға сүйеніп, ХІV ғ. бас кезінде Солтүстік-Шығыс Жетісудағы қалалық мәдениет күйреген деуге болады. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|