Қазақстан археологиясы
Батыс Қазақстан ескерткіштері
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Батыс Қазақстан ескерткіштері
Б.з.б. ІІ-мыңжылдықта Батыс Қазақстан аумағын андроновтық (алакөл) тайпалар мекен етті. Мұнда қола дәуірінің қоныстары мен қорымдары көптеп ашылған. Ескерткіштерді зерттеу ісіне И.В.Синицын, М.П.Грязнов, В.С.Сорокин, Г.B.Кушаев, т.б. мамандар қатысқан болатын. Ерте қола ғасырына жататын ескерткіштер салыстырмалы түрде айтқанда, аса көп емес. Бұл кезеңнің ыдыстарының түбі жалпақ, пішіні банка тәріздес болып келеді. Суреттердің композициялық құрылысы мен ыдыстардағы ою-өрнек типтерінің өзара қатыстылығы біркелкі емес. Оның үшбұрыш, шаршы және сопақша түрінде ойықтап басу кең таралған бөлшектер болып табылады. Өрнекпен ыдыстың қабырғалары мен түбі де көмкерілді. Екінші топтағы ыдыстарда тарақты штамппен және таяқшамен түсірілген суреттер басым. Өрнектер тігінен, көлденеңінен және толқынды келген сызықтардан, тігінен түскен ирек сызықтар мен кескінді үшбұрыштар алаңынан тұрады. Б.з.б. ІІ-мыңжылдықтың екінші ширегінде шаруашылықта өнім өндіру типі түпкілікті орнығады, ал қола металлургиясы даму шегіне жетеді. Ортаңғы қола дәуірі мәдениетінде бірін-бірі алмастырған үш кезең байқалады. Оның бірі, ерте кезі, кезеңнің қалыптасу тарихымен байланысты, бұл кездері жергілікті ерте қола дәуірінің тайпаларына Арал өңірі арқылы ежелгі егіншілік орталықтардың оңтүстік мәдениеттері әсерін тигізе бастайды. Ал соңғы кезеңінде андронов және қима қауымдастықтарының мәдениеттері белсенді түрде өзара байланысқа түседі. Батыс Қазақстан мәдениетіне Еділ өңіріне кең таралған қима мәдениеті қатты ықпалын тигізе бастайды. Бұл кезеңнің баспаналары, әдетте, аса үлкен емес, едені жерге 15-20 см-ге дейін кіріп тұрған, сондықтан да оларды жер бетіне салынған құрылыс түріне жатқызуға болады. Баспаналар пішіні тікбұрышты, олардың шатырын ұстап тұрған бағана-тіреуіштен қалған шұңқырлар жақсы сақталған. Үйдің қабырғасы бөренелерден көтерілді. Еден ірі өзен құмдары араластырылған саз балшықпен сыланды. Тағам дайындау үшін және баспананы жылытуға шетіне тастар қойылған ұңғымалы ошақтар пайдаланылды. Батыс Қазақстан далаларында орманның жоқтығы Тасты-Бұтақ қонысында баспаналардың салынуындағы ерекшеліктердің қалыптасуына алып келді. Мұнда бағаналық конструкциялар өте сирек қолданылды, есесіне тас кеңінен пайдаланылды. Одан ішкі далда (қалқа) соғылды, ошақ қоршалды, түрлі шаруашылық қажеттіліктер үшін қаландылар жасалды. Тасты-Бұтақ-1 қорымындағы мола үстіндегі конструкциялар дөңгелек, сопақша және бұрыс пішінді тас қоршаулардан тұрады. Қоршаулар тігінен қазылып қойылған тастардан да, өзара ешқандай материалдармен дәнекерленбеген тақта тастардан да тұрғызылған. Молаларда аса терең емес шұңқырлар немесе тас жәшіктер болды. Қорымдардан жеке адамның, қосарлана (жұбымен) жерленген адамдардың қаңқалары анықталған. Анықталған қосарлы (жұпты) жерлеуде түрлі жыныстағы адамдар мен балалардың қабірлері басым, сондай-ақ балалы әйел адам қабірлері де кездеседі. Жерлеу, негізінен, мүрдені қою ғұрпы бойынша атқарылды, мүрдені өртеу ғұрпы да ұшырасады. Қайтыс болған адам сол немесе оң жақ қырынан бүгіліп жатқызылды, қолының саусақтары бетіне қарай қойылды. Бейіттердегі ыдыстар саны бірден беске дейін, бірақ екі ыдысты қою жиірек кездеседі. Ыдыстар дәстүрлі түрде жерленген адамның бас жағына қойылған. Қола білезіктер, пасадан жасалған моншақтар, қабыршақтастардан жасалған әшекейлер де табылған. Батыс Қазақстан кейінгі қола дәуірі тайпаларының мәдениетінде екі кезең байқалады. Б.з.б. І-мыңжылдық бас кезіндегі бірінші кезеңде батыстық тайпалар Еділ бойындағы қима мәдениетінің ықпалына ұшырады. Кейінгі қола дәуіріндегі тайпалар дамуындағы екінші кезең мәдениеттің бірден ауысуымен (өзгеруімен) тікелей байланысты. Андронов-қима қауымдастықтары қамтыған Еділ бойындағы, Орал өңіріндегі, Қазақстан мен Батыс Сібір оңтүстік жазығындағы барлық аумақты «мойын білік» («валиковая») құмыра мәдениетін қалдырған тайпалар мекендейді. Олар қола дәуіріндегі тұрғындарға тән дәстүрлі өзен террасаларындағы жайылмаларды мекендеген, және де олардың қоныстарында б.з.б. ҮІІІ-ҮІІ ғасырларға дейін тіршілік жанданып жатқандығы анықталған. Бұл уақыттағы қоныстардан сопақша келген жартылай жертөлелер аршылған. Жартылай көшпелі мал шаруашылығына бейімделгендіктен тайпалар жиі қоныс аударып отырды, соның нәтижесінде жер бетіне сопақша келген жеңіл баспаналар да салынды. Батыс Қазақстандағы қола дәуірінің аяқталар тұсындағы тайпалар ерте темір дәуіріндегі сақ-сармат мәдениетінің қалыптасуына қатысты. Соңғы жылдары Үстіртте З.С.Самашев пен А.С.Ермолаева жетекшілігімен Тоқсанбай, Айтман, Маңайсор-1-3 қоныстары секілді бірқатар қола дәуірінің ескерткіштері зерттелді. Бұл қоныстарда адам баласы ұзақ уақыт тіршілік еткен, оны кейде үш метрге жететін қалың мәдени қабаттар да растап отыр. Ең ерте кездегі қоныстар бұдан төрт мың жыл бұрын қалыптаса бастаған болатын. Үстірттегі көптеген қоныстар жардың мүйістерінде орналасты, олардың бір бөлігі үстірт шетінен бөлініп, тектоникалық процестер нәтижесінде өзіндік қалдық төбешіктерге айналды. Ландшафт жағдайларына жасалған ғылыми талдау, ежелгі адамдардың қоныстанатын кезде бірнеше факторларды ескергендігін көрсетеді, ең алдымен қорғану тұрғысынан қолайлы стратегиялық жайы, ішетін судың болуы, аң аулайтын жердің жақындығы мен суатқа келетін кәсіптік жануарлардың болуы ескерілген еді. Баспаналар қазаншұңқыры дөңгелек пішінді болды және де материктік саз балшық қабатында жетті. Тоқсанбай қонысының шет жақта орналасқан кейбір құрылыстары екі деңгейлі құрылыс болған сияқты, мұнда төменгі қабаттың шатыры үстінгі қабаттың едені болғандығы байқалады. Құрылыс материалы ретінде қабыршақтас пен әктас пайдаланылды. Қабырға түбіне ірі блоктар қойылды, олардың үстіне көлденеңінен көлемі шағын тас плиталары өрілді. Баспана едендегі ошақ арқылы жылытылды. Қоныстардың көп метрлі мәдени қабаттарынан табылған қомақты остеологиялық материалдар мұнда бақташылық мал шаруашылығы мен жануарлардың маусымдық миграциясына негізделген аңшылық орын алғандығын, бұлар Үстірт тұрғындарының осы дәуірдегі шаруашылық негізін құрағандығын айғақтайды. Металлургия мен тау-кен ісі де тұрғындар өмірінде маңызды рөл атқарды, бұған мыстан жасалған пышақ, бігіз, білезік, бекіткіш, мыс кесектері, күл қалдықтары, металл қорытуға арналып жасалған ыдыс, кентастарды үгітетін келсаптар секілді көптеген заттар да дәлел бола алады. Металлургиялық орталық болған әрі негізгі олжалар табылған қоныс ауданынан бір телім даралана түседі. Мұндағы өнеркәсіпте жергілікті кентастар пайдаланылған деп топшыланады. Металлургиялық өндірістің дамуына қарамастан, шаруашылықта шақпақтастан жасалған еңбек құралдары мен қару-жарақтар кеңінен пайдаланылды. Тастан жебе ұштары, сүңгі, бұрғы, жонғыш, қырғыш, үгіткіш, т.б. жасалынды. Табылған артефактілер арасынан бір шеті қойдың басы секілді жасалған тас үккіш ерекше қызығушылық танытады. Мұндай қойдың басы сияқты мүсіндік бейнесі бар заттар Еуразия аумағынан көптеп табылған. Тоқсанбай қонысынан қашау, тескіш, бігіз, жалтыратқыш, штамп, құрал дайындамасы секілді сүйектен жасалған бұйымдар да көптеп ұшырасқан. Жалтыратқыштар қыш құмыра жасау мен тері өнеркәсібінде пайдаланылды. Ыдыстардың сыртын сылау және ою-өрнек түсіру үшін штамп пен шпатель қолданылды. Бігіз, тескіш, түткіш құрал, қашау тері мен ағаш өңдеуде пайдаланылды. Ең көп шыққан материал – қыш құмыра. Керамикалық ыдыстардың пішіні, ернеуін модельдеу, ою-өрнек декоры сан алуандығымен және өзіндік ерекшелігімен сипатталынады. Қыш ыдыстардың ою-өрнегін түсіру үшін сызу, тесу, тарақты штамп тәсілдері пайдаланылды. Үстірт қоныстарындағы қыш ыдыстардың ою-өрнек жүйесі элементтердің, мотивтер мен композициялардың әркелкілігімен сипаталынады. Ою-өрнектегі кеңінен тараған негізгі сюжет өзара үйлескен көлденең сызық, еңістетілген кесінді, ирек сызық, шырша, ромб болып табылады. Штрихты үшбұрыштар, ромбылар, меандр оларға қарағанда көп тарала қоймады. Үстірт пен онымен іргелес аумақтардың тұрғындары осы уақыттардағы Орал, Сібір, Қазақстанның далалы аймақтары, Ортаазиялық қосөзен аңғары мен Иран таулы өңірлеріндегі этномәдени үрдістерге араласты. Үстірттегі соңғы жылдардағы ашылулар тоқсанбайлық материалдарға жақын Еділ-Орал өңіріндегі бірқатар ескерткіштер материалдарының мәдени-хронологиясын нақтылауға мүмкіндік беріп отыр. Өткен тарих қойнауындағы көріністерді қалпына келтіруде, ілкі замандардағы миграциялық процестерді анықтауда үстірттік қола дәуірі ошағының маңызы өте зор. Үстірттің қола дәуіріндегі мәдени орталықтардан қашықта (алыста) жатуы ерекше тоқсанбай мәдени феноменін қалыптастырды. Ежелгі популяциялардың Үстірттегі табиғи-климаттық ерекшеліктерге бейімделу тетіктерін, олардың шаруашылық-мәдени даму деңгейін білу, Еуразия этномәдени массивтерімен байланыстарының дәрежесін анықтау, сонымен қатар дүниетаным сауалдарын шешу Қазақстан археологиясының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|