Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі «мектепке дейінгі балалық шақ»

Ерте жастағы (1 жастан 3 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Алғашқы қадам» бағдарламасы ҚР МЖМБС талаптарына сәйкес жасалған.

Бағдарлама тәрбиелеудің авторитарлық модельдерін ауыстырып, бес білім беру салаларына («Денсаулық», «Қатынас», «Таным», «Шығармашылық», «Әлеумет»). біріктірілген психлологиялық қолайлылық жасаудың жаңа бастамаларын қамтиды. Сонымен қатар, бағдарламаның мазмұнында мектепке дейінгі ұйымдардағы ерте жастағы балалардың іс-әрекеттерінің барлық түрлері мен нысандарында жеке-бағдарлық ыңғай жасау қарастырылған.
ББК 74.1

ISBN

© «Мектепге дейінгі балалық шақ»

Республикалық орталығы, 2009

Балалардың заттық іс-әрекеттері дамыған сайын, жаңаша әсерлену жеке тәжірибесі молая түсіп, тыңдау, көру және дене арқылы сезініп, түйсінуі жетіле түседі.

БҰҰ Бас Ассамблясы қабылдаған (1989 г.) ҚР «Баланың құқықтары туралы» Конвенциясына сәйкес баланың білім алуы оның толық мөлшердегі тұлғалық, ақыл-ойының, дарындарының дамуы мен физикалық қабілеттеріне қарай бағытталуы тиіс (29 - бап). Қазақстан Республикасы мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың Мемлекеттік жалпы міндетті білім берудің жаңа стандарты 1 жастан 3 жасқа дейінгі баланың бес білім беру салаларының үйлесімді бірігуі арқылы дамуын қарастырады: денсаулық, таным, қатынас, шығармашылық және әлеуметтік орта. Ерте жастағы балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Алғашқы қадам» бағдарламасының негізі ретінде Мемлекеттік жалпы міндетті білім берудің жаңа стандарт талаптары еңгізілген (әрі қарай - ҚР МЖМБС). Балаға бейне бір құтыға су құйып, толтырып қана қою мақсат емес, керісінше, 1 жастан бастап 3 жасқа дейінгі кезеңде бала өзін тұлға ретінде сезіне бастаса, оған сол тұлға ретінде қарым -қатынас жасау ләзім. Бұл жаста бала тілді тек меңгеріп қана қоймай, оған деген ерекше сезімталдық танытады. Егер баланың естіп көруіне, сезінуіне, байқап көруі мен емін-еркін козғалуына барлық жағдайлар жасалса, олар барлығын түгел дерлік меңгере алады. «Алғашқы қадам» бағдарламасында қарым-қатынас пен қимыл-қозғалыс белсенділігі бастапқы сипатқа ие. Ал білім беру міндеттері баланың қызығушылығы мен ойын әрекетері, мекетепке дейінгі білім беруді гуманизацияландыру мен психологизацияландыру негізінде жүзеге асырылады. Сондай-ақ, ұлттық және жалпы адамзаттық мәдениеті мен дәстүрлерге сүйену негізі мен мектепке дейінгі ұйым мен отбасының тығыз байланысы арқылы іске асырылады. Жаңа ҚР МЖМБС балалардың денсаулығы мен эмоционалдық аман-саулық мәселелерін нақты қоя білді. Осыған байланысты бағдарламада балалардың психологиялық жағдайларының барлық түрлері мен формаларын қамтамасыз етудің міндеттері ұсынылып отыр. Өйткені, дәл осы жерде «бұйырушылық пен ұйымдастырушылықтың» ескірген педагогикалық жағдайларының түрлері жинақталған.

Бағдарламада ұсынылған күн тәртібі «уақытша» тәсілді емес, дербестік пен мазмұндық-тәрбиелік бағыттылығын қамтамасыз ету мүмкіндігін көздейді. Балалардың ұйымдастырылған әрекеттеріндегі бағдарламалық материал денсаулық, таным, қатынас, шығармашылық және әлеуметтік орта білім беру салаларындағы ерте жастағы балалардың физиологиялық ерекшеліктерінің даму есебімен тақырыптарды қайталау барысында күрделендіруді қарастырады. Әр ай сайын күнделікті жаңа білімдері мен дағдыларын бекіту үшін екі-үш рет қайталануы мүмкін.

Бағдарлама мына бөлімдерге бөлінген:

Кіріспе.

- күн тәртібінің үлгісі;

- балалар іс-әрекеттерінің апталық белгіленген үлгісі;

- ұйымдастырылған балалар іс-әрекеттерінің түрлері.

Екінші бөлім:

- бес білім беру салалары бойынша тәрбилеу мен оқытудың негізгі мәселелері;

- балалардың ұйымдастырылған іс-әрекеттерінің тақырыптары.

Үшінші бөлім:

- ерте жастағы балалардың психо-физикалық дамуының сипаттамасы.

Төртінші бөлім:

- дамытушы орта: эколого-гигиеналық жағдайлар;

- педагогтер мен ата-аналар.

Ұсынылып отырған бағдарлама мазмұны мектепке дейінгі ұйым педагогінің алдында тұрған мақсат түрінде берілген. Сондай-ақ, олардың шешілу жолдары тақырыптық үлгіде ұсынылып отыр. Көпжылдық тәжірибе көрсеткендей балабақша жұмысында балалармен сабақтарды күннің бірінші жартысында жүргізу басымдылығы қалыптасқан болатын. Ерте жастағы балаларды тәрбиелеу мен оқытудың «Алғашқы қадам» бағдарламасы балалармен әрекеттің барлық түрлерін күні бойы өткізуге баса назар аударуды ұсынады. Күн тәртібінің әр бөлігінде баланың балабақшада болуының жайлылығын қамтамасыз етуі де қарастырылған. Күн тәртібінің әр бөлігі тәрбиешімен ұйымдастырылып, балалардың жаттығуға және бес білім беру саласында кешенді білім алу мүмкіндігіне қол жеткізуі қажет. Балалардың білім алу әрекетінің эмоционалды жағдайы мен әр баланың жеке ерекшелігі есебінен жүргізілсе, бала оны қажетті және қызықты әрекет ретінде қабылдап, соның нәтижесінде ол неліктен жуыну керектігін, қасық немесе қаламды қалай дұрыс ұстауын, отырғанда немеса тұрғанда денені тік ұстау қажеттілігін ұғынып, белгілі бір әрекеттердің не үшін, не себепті қолданып жатқанын түсінеді.Сонымен қатар, отбасылық тәрбие беру сабақтастығын, иекемділігі мен мерзімділігін сақтаған абзал.

Ерте жастағы балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Алғашқы қадам» бағдарламасы мазмұнын жүзеге әдістемелік нұсқаулар мен дидактикалық материалдарды сәтті қолдану арқылы асыруы мүмкін.

Баланың танымдық әлемінің белсенділігін арттыруға бағыттау үшін оған ересек адам заттардың міндет-мақсаттарымен таныстыруға кіріседі. Сондықтан да, әр балаға күннің кез-келген уақытында өзі емін-еркін қимылдап, жүріп тұруы үшін даму ортасын жасап, қамтамасыз етуі керек. Белсенді іс-әрекетті талап ететін ойыншықтар мен құралдарға көбірек көңіл аударып, олардың орындарын жиі ауыстырып және санитарлық тазалау тәртібін сақтау қажет. Балалар ойын ортасын құру үшін мектепке дейінгі ұйым мен үйге бірдей талаптар қойылады. Балалар болмаған кезде бөлмені жиі желдетіп тұру мүмкіндігінің болуы. Температуралық режимді сақтау (18-20 градус). Топ бөлмесіндегі жиһаздардың дұрыс орналасуы мен жарықтық режим талаптарын сақтау.

Жеңіл әсер ететін ойын материалдарының балаға қол жетімді жерлерде орналасуы. Топтық және жатын бөлмелерде психологиялық жайбарақаттықты қамтамасыз ету үшін «өнер», «сенсорлы-құрылыс», «көңілді доп», «табиғат бұрышы», «су мен құм», «ертегі аралы», «үй асханасы» деген ауыстырып, жиналатын тақырыптық дамытушы орталықтар жасау. Әрбір орталықтың мазмұны мен ойындық құралдары балалардың жеке қажеттіліктерін ескере отырып таңдалады. Әр ай сайын орталықтар бір-бірімен ауыстырылып, бір мезгілде екі орталықтың жұмыс істеуіне жағдайлар жасалады. Әрбір орталық балалардың жас ерекшелігі мен санына қарай ойыншықтармен жабдықталады. «Киімсіз ұлдар мен қыздар» мен қуыршақтар отбасы (ана қуыршақ, әке қуыршақ) орта өлшемді ойыншықтар. Балалардың отырып, ойнауына ыңғайлы

үлкен көлемді ойыншықтар (тербелме, жұмсақ жиһаздар). Баланың шад-шадыман күлкісін шақыратын — секіретін көжектер, шиқылдайтын, ермек ойыншықтар.

Үлкендер мен балалардың өзара іс-әрекеттері білім беру салаларының шеңберінде ұйымдастыралады. Осыған орай, педагогикалық үдеріс келесі компоненттерді өзіне кірістіреді:

- базистік оқу жоспарына сәйкес ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттері;

- сабақтан тыс ұйымдастырылған іс-әрекеттер: балалардың өзіндік емін-еркін қимыл-қозғалыс іс-әрекеттері — ойын, көркем-сөздік іс-әрекет.

Күн тәртібінде шынықтыру шараларына, психологиялық тренингтерге, релаксациялық және музыкалық үзілістерге уақыт бөлінуі керек. Баланың бір орында қимыл-қозғалыссыз ұзақ уақыт отырып қалуына жол бермеген абзал.

Балалардың ішінде біреулерінің бойы ұзын, кейбіреулерінікі қысқа, арсында толықшалары мен орта денелілері де болады, сондай-ақ, бастарының немесе кеуде клеткасының көлемі де әртүрлі болып келуі — әр баланың жеке даралық айырмашылықтарын білдіреді. Бірақ, тәрбиеші ай сайын баланың физиологиялық даму көрсеткіштерін үйлесімді ара қатынасын анықтап отыруы қажет: бойын, салмағын, кеуде шеңберін.

АТА-АНАЛАРМЕН ЖҰМЫС
1 жастан бастап 2 жасқа дейінгі балалардың тіршілік іс-әрекеттерін ұйымдастыруда әр бала белсенді қайраткер, ал тәрбиеші көмекші және ақылшы екенін ескере отырып, барлық режимдік сәттерді асықпай, қамқорлықпен, назар аудара ойластырған жөн. Баланың дербестігіне қойылатын талаптар үлкен ықыластылықпен біртіндеп күрделенеді. Ол талаптар мектепке дейінгі балалар ұйымында да, отбасында да бірдей болғаны маңызды. Тәрбиешінің бала және оның ата-анасының балабақшаға барған алғашқы күндердегі бейімделу механизмдеріне қатысты педагогикалық білімдерді меңгеруі балаға өзіне үйреншікті емес жағдайларды парапар жолдармен меңгеруге көмектеседі.

Тәрбиеші қызметінің маңызды бағыттарының бірі - балалар қимылдарының құрамын молайту. Әртүрлі қимылдар дененің барлық бұлшық еттеріне кезекпен күш түсіреді, ол шаршаудың алдын алады, жағымды тонусты қамтамасыз етеді. Баламен жылы, мейірімді жүзбен сөйлесу, өзіне қарата білу ата-аналарда сенімділік пен жан тыныштығын тудырады. Ата-анаға баласының мектепке дейінгі балалар ұйымына барғаннан бастап толық психологиялық қанағаттануын пайымдауға көмектесу маңызды.

1 жастан бастап 3 жасқа дейінгі балалардың ата-аналарының негізгі тілектері мен әлеуметтік үміттерін ескере отыра, тәрбиеші «балаға аса назар аударып», «өте қайырымды», «өте ықыласты», «шыдамды», «балаларды жақсы көріп», «бала жанын түсініп», олармен бірге қызмет жасайды.

Міндеттер:

- балабақша педагогикалық ұжымы мен отбасының күшін балалардың жан-жақты үйлесімді дамуымен, олардың денсаулығын сақтау және нығайтумен байланысты міндеттерді шешуге біріктіру;

- бала мүддесіне сай тәрбиеленушілердің отбасымен өзара түсінушілігін және сенімін, ынтымақтастығын орнату;

- ата-аналардың қажеттілігін, қызығушылығын, педагогикалық құзыреттілік деңгейін ескере отыра, консультативті-ағарту жұмысын іске асыру.
Жұмыс түрлері:

- баланы отбасында тәрбиелеу бойынша сауалнама жүргізу;

- баланың ата-аналармен және отбасы мүшелерімен балабақшадағы және үйдегі қарым-қатынасын бақылау;

- ата-аналар үшін электронды және қағаз түріндегі психологиялық-педагогикалық консультациялар;

- балалардың тілін, қол моторикасын, қимыл белсенділігін дамыту бойынша жеке ұсынылатын парақшалар;

- балалардың білім беру облыстарындағы іс-әрекетін ұйымдастыруға ата-аналарды қатыстыру.

Тәрбиешінің музыка жетекшісімен бірлесе отырып, ата-аналар үшін баласының қабілетін көре білу, қуану, жанашыр болу, мейірімділікке бөлендіруде қолдары бос уақытта қуыршақ театры көрінісін, музыкалық аспаптарды тыңдауды ұсынуы.

Педагог әрекеті ешкімнің ар-намысына тимейтіндей өнегелі болуы керек. Ата-аналар үшін өзара сыйластық атмосферасын құру қажет: жақсы көзқарас, шынайы күлімсіреу, қызықтыратын сұрақтарға жауап беру, тыңдай білу, әрбір әке-шеше, ата-әже және туыстарының аты-жөнін білу. Ата-аналардың балаға әсер ету формаларын анықтау (өктемдік, баланың дербестігін басып тастау, барлығын өзі орындау). Жеке қабілеттілік көмегімен баланың табиғи мүмкіндіктерін көрсету.

Бала өмірінің екінші жылы ерекеше жастық топ – ерте жасқа жатады. Бұл кезеңде бала өз бетімен тік жүріп, тұрудың, сөйлеу дағдыларын иемденіп, негізгі сенсорлық эталондарын меңгереді.

Заттарды өлшемдеріне қарай таңдап ажыратады: үлкен, кіші, кішірек деген сөзді түсінеді. Үлкендердің көмегімен бірнеше шеңберден пирамида жинайды. Айналасындағы үлкендерге қызығушылық пайда болғанын білдіріп, оларға еліктейді, жануарларды дауыстарынан таниды. Заттарды қасиетіне қарай орынды қолданады. Құрастырудың қарапайым әдістерін жаңғыртады, ойындағы сюжеттің жай түрлерін жалғастырады.

Үлкендердің көңілін аудару үшін кейбір жеке сөздерді айта алады. Тапсырмаларды орындайды, өзінің әрекетін сөздер мен тіркестер арқылы толықтырады.

Бөлмедегі заттар, жануарлар, өсімдіктер мен адамдардың белгілерін білдіретін сөздерді түсінеді. Ана тілінде қарым-қатынаста шамамен 200 сөз қолданады. Сөзді қимылмен, ыммен, көздің қиығымен түсіндіреді. Екі-үш ауыз сөзбен көргендерін айтып береді. Балаларға арналған өлеңдерді дауыс екпінін келтіріп жатқа айтады. Суретті кітаптарға қызығушылықпен қарайды.

«Шығармашылық» білім беру саласы

Ырғақты музыкаға қосылып отырып-тұру, басын шайқау, бір аяқпен екінші аяққа кезек басып иілу қозғалыстарын орындайды. Заттардың түрлі пішіндері мен түстеріне қызығушылық білдіреді. Бөлме жиһазы мен ойыыншықтардың ерекшеліктерін ескереді. Қарындаштар мен фломастерлерді, дайын жапсырма пішіндерді (аппликация) қолданып үйренеді.

Айналасындағылардың ым-ишарасы мен дауыс екпінін түсінеді. Балалармен қарым-қатынаста болуға тырысады. Өзінің жақсы, жағымды әрекеттері (ойыншықты ұсыну, қолын сүрту, бас киімін киюге көмектесу, аяқ киімін әкелу) мен жағымсыз әрекеттерін (қызғанады, кері итереді, ойыншықты тығып қояды) біледі. Үлкендердің айтқанын орындау керектігін түсінеді.

Мақсаты: Бала денсаулығын нығайту, оның ағза қызметі мен жүйесін дамыту.

• 
  дене шынықтыру;
  
• 
  валеология.
  

- қозғалысты тәжірибелерінің молығуына және негізгі қимылдарды меңгеруге көмектесу;

- балалардың бойында тазалыққа, ұқыптылыққа деген қажеттіліктерін қалыптастыру.
Мазмұны:

Дербес қимыл әрекетінің белсенділігі

Балалардың бөлмеде және таза ауада қарапайым қимыл-қозғалыстарды өз бетінше орындауға тәрбиелеу. Балалардың қимыл әрекеттерін дене шынықтыру және ойын құралдары арқылы толықтыру. Үлкендермен жұптасып қимыл жасауға үйрету.

Мәдени-гигиеналық дағдылары

Қасықты, шыныаяқты дұрыс ұстап өз бетінше тамақтану, бет пен қол тазалығын сақтау дағдыларына үйрету. Үлкендердің тапсырмаларын түсіну, орындау дағдыларын қалыптастыру.

Салауатты өмір салты дағдылары

Жеке бас гигиенасы ережелерін сақтауға үйрету: саусақты ауызға салмау, еденнен лас заттарды алмау. Қол мен бетті таза ұстау.

Мақсат: Балалармен эмоционалды-жеке қатынасқа түсі отырып, олардың мейірімге, еркелеуге, көңіл бөліну сияқты қажеттіліктерін қанағаттандыру.

• 
  тілді дамыту;
  
• 
  көркем әдебиет;
  
• 
  қоршаған әлеммен таныстыру.
  

• 
  тілді дамыту үшін барлық режимдік және тұрмыстық жағдайларды қолдану;
  
• 
  жақын адамдарының жасы мен жынысына сәйкес сөздерді білдіретін түсінікті сөздер қорын кеңейту.
  

Мақсаты: Қоршаған әлем заттарының қызметтері мен қасиеттерін іс жүзінде тануға деген қызығушылығын дамыту.

• 
  сенсорика;
  
• 
  қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру;
  
• 
  құрастыру;
  
• 
  экология негіздері;
  
• 
  қоршаған әлеммен таныстыру.
  

• 
  баланың айналасындағы заттардың сан алуан түрлі қызметтерін ашып, тану үшін көмек көрсету;
  
• 
  баланың әртүрлі заттармен тәжірибе жасауға деген тілегін, ұмтылысын, ізденімпаздығын, талаптылығын, әуестігін, құмарлығын ынталандырып отыру.
  

Ерте жастағы баланың танымдық дамуы келесі құрылымдық компоненттер арқылы жүзеге асады:

• 
  заттардың қасиеттері туралы бағдарлану. Балаға айла-амал арқылы түрлі заттарды зерттеуге көмектесу. баланың түйсігін, зейінін және көрнекі-бейнелі ойлауын дамыту;
  
• 
  қоршаған әлемді тану. Балаларды үлкендермен және қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауға қызықтыру.Өзі және өзіне жақын адамдары, өлі және тірі табиғат туралы түсініктерін қалыптастыру;
  
• 
  құрастыру. Қарапайым құрастыруларды жасауға қатыстыру.
  

Мақсаты: Эстетикалық талғам мен сезімді-эмоционалды сферасын дамыту.

• 
  жапсыру;
  
• 
  мүсіндеу;
  
• 
  музыка.
  

• 
  баланың мүмкіндіктеріне сәйкес, оған түсінікті өнер туындыларымен қамтамасыз ету;
  
• 
  көрнекі – бейнелі әрекеттіктен заттық іс-әрекетке көшуге әсер ету.