Қазақстан республикасының ауыл шаруашылығы министрлігі
жүктеу/скачать 350 Kb.
|
| 1.1 Эритроциттер
Сурет-1. Эритроциттер Эритроциттер немесе қызыл қан жасушалары диаметрі 7,2-7,9 мкм және орташа қалыңдығы 2 мкм болатын дөңгелек дискілер болып табылады. 1 мм³ қанда 5-6 миллион эритроциттер болады. Олар қанның жалпы көлемінің 44–48% құрайды (сурет-1). Эритроциттер ойыс дискісінің пішініне ие, яғни дискінің жалпақ жақтары қысылып қалады. Эритроциттердің жетілген жасуша- ларында ядро жоқ. Олардың құрамында негізінен гемоглобин бар, олардың концен- трациясы жасушаішілік сулы ортада шамамен 34% құрайды. Құрғақ салмағы бойынша, эритроциттердегі гемоглобин мөлшері 95% құрайды; 100 мл қанға гемоглобиннің мөлшері 12-16 г, ал еркектерде әйелдерге қарағанда біршама жоғары. Гемоглобиннен басқа эритроциттерде ерітілген бейорганикалық иондар (негізінен K⁺) және түрлі ферменттер болады. Екі жақтың жақтары қызыл қан клеткаларын газ алмасуының оңтайлы бетін қамтамасыз етеді: көмірқышқыл газы мен оттегі. Осылайша, жасушалардың пішіні физиологиялық процестердің тиімділігін анықтайды. Адамдарда газ алмасу өтетін жердің ауданы орташа есеппен 3820 м² құрайды, бұл дененің бетінен 2000 есе көп. Эритроциттердің үш негізгі қызметі бар: тасымалдаушы, қорғаушы және реттеуші. Эритроциттердің тасымалдау функциясы – олар O₂ және CO₂, аминқышқылдары, полипептидтер, ақуыздар, көмірсулар, ферменттер, гор- мондар, майлар, холестерол, әртүрлі биологиялық белсенді заттар, қосылыс- тар (простагландиндер, лейкотриендер және т.б.), микроэлементтер және т.б. Эритроциттердің қорғаныс функциясы олардың нақты және спецификалық емес иммунитетте маңызды рөл атқаратындығы және тамырлы-тромбоциттік гемостазға, қанның коагуляциясы мен фибринолизге қатысады. Ұрықта бастапқы қызыл қан жасушалары алдымен бауырда, көкбауырда және тимуста пайда болады. Ұрық дамуының бесінші айынан бастап сүйек миында эритропоэз басталады - толыққанды эритроциттердің қалыптасуы. Ерекше жағдайларда (мысалы, қалыпты сүйек майын қатерлі ісік жасушасы- мен алмастырғанда) ересек адам ағзасы бауыр мен көкбауырда қызыл қан жасушалар пайда болуына қайта орала алады. Алайда, қалыпты жағдайда ересектердегі эритропоэз тек жалпақ сүйектерде (қабырғалар, төс, жамбас сүйектері, бас сүйек және омыртқа) болады. Эритроциттердің пайда болуының алғашқы кезеңдерінде (әлі сүйек кемігінде орналасқан жасушаларда) жасуша ядросы анық байқалады. Кемелденген кезде ферментативті реакциялар кезінде гемоглобин жасушада жиналады. Қанға енбестен бұрын жасуша экструзия (сығылу) немесе жасу- шалық ферменттердің жойылуының салдарынан ядросын жоғалтады. Қанның едәуір жоғалуы кезінде қызыл қан клеткалары қалыптыға қарағанда тезірек қалыптасады, бұл жағдайда ядросы бар жетілмеген формалар қанға енуі мүмкін, бұл жасушалардың сүйек кемігін тез тастап кетуіне байланысты. Сүйек кемігіндегі қызыл қан клеткаларының пісіп жетілу кезеңі – эритроциттердің жаңа жасушасы пайда болған кезден бастап, оның толық жетілуіне дейін – 4-5 күн құрайды. Перифериялық (шеткері) қандағы жетілген қызыл қан жасушала- ларының өмір сүру ұзақтығы орташа есеппен 120 күнді құрайды. Алайда, осы жасушалардың кейбір аномалиялары, бірқатар аурулар немесе белгілі бір препараттардың әсерінен қызыл қан клеткаларының қызмет ету мерзімі қысқаруы мүмкін. Эритроциттердің көпшілігі бауырда және көк бауырда жойылады, гемоглобин бөлініп, оның құрамындағы гем мен глобинге бөлінеді. Глобиннің одан әрі тағдыры байқалмады; гемге келетін болсақ, темір иондары боса- тылады (және сүйек кемігіне оралады). Темірден айырылған гем билирубинге қызыл-қоңыр өт пигментіне айналады. Бауырда пайда болған шамалы моди- фикациядан кейін өт құрамындағы билирубин өт қабымен ас қорыту жолына шығарылады. Оның өзгеруінің соңғы өнімінің нәжісіндегі құрамы бойынша қызыл қан клеткаларының жойылу жылдамдығын есептеуге болады. Орташа алғанда, ересектер денесінде күн сайын 200 миллиард қызыл қан клеткалары жойылып, қайта түзіледі, бұл олардың жалпы санының (25 трлн) 0,8% құрайды. Эритроциттердің негізгі қызметі – оттекті өкпеден дененің жасушала- рына тасымалдау. Бұл процесте гемоглобин, гемнен (порфирин мен темір қоспасы) және глобин ақуызынан тұратын органикалық қызыл пигмент жүргізеді. Гемоглобиннің оттегімен байланысы жоғары, соның салдарынан қан қалыпты су ерітіндісіне қарағанда әлдеқайда көп оттегін тасымалдай алады. Оттегінің гемоглобинге қосылу дәрежесі ең алдымен плазмада ерітілген оттегінің концентрациясына байланысты. Оттегі көп болған өкпеде өкпе альвеоласынан қан тамырлары мен плазманың сулы ортасы арқылы бөлініп, қызыл қан клеткаларына енеді; ол жерде гемоглобинмен байланысады – оксиге- моглобин пайда болады. Оттегі концентрациясы төмен жасушаларда, оттегі молекулалары гемоглобиннен бөлініп, диффузия салдарынан жасушаларға енеді. Эритроциттердің немесе гемоглобиннің жетіспеушілігі оттегінің тасы- малдану деңгейінің төмендеуіне және сол арқылы тіндердегі биологиялық процестердің бұзылуына әкеледі. жүктеу/скачать 350 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|