Дәріс сабақтарының мазмұны

6. Дәріс сабақтарының мазмұны

1 Ақша қаражаттарын және олардың баламаларын тану, 7 ҚЕХС.

2 Банктік овердрафт

3 Дебитордық борыштарды тану және жіктеу. Баспапқы бағалау.

• 
  ақшалай құралдарға аударуға дайын;
  
• 
  олардың жабу мерзімі соншалықты аз, олардың пайыздық бағасы шамалы.
  

Овердрафттар қысқа мерзімді міндеттер сияқты есептеледі және кредиттік қарыздың сомасына енгізіледі. Егер овердрафттың сомасы өте үлкен болса, онда бұл баптарды бөлек не баланстық есептеуде, не болмаса сәйкесінше түсіндірме хаттарда ашылуы тиіс. Көбінесе овердрафттар компаниясының чек беру кезіндегі жай ғана қателіктерден пайда болады. Банктер компанияда белгілі бір уақытта овердрафттар пайда болғанын күтеді, сондықтан комиссионды төлемді пайда болар овердрафт үшін ұстап қалады. Егер овердрафттар сол банкте бөлек есеп шотта көрсетілген болса, онда өтпелі активтер шотынан овердрафттар жойылмайды.

ДҚ қаржылық есепті (ҚЕ) құру үшін өтпелі (қысқа мерзімді) немесе қайтарымсыз (ұзақ мерзімді) болып сұрыпталады. Сонымен қатар ДҚ саттық және саттық емес боп сұрыпталады.

Саттық ДҚ - бұл, қарапайым шаруашылық іс-әрекеттер жасау кезінде сатып алынған тауарлар мен қызметтер үшін клиенттер төлейтін сома.

Саттық ДҚ ең қолайлы ДҚ және есеп бөлімшелері мен вексельдерді алу үшін топталуы мүмкін. Алуға арналған шоттар өз алдына «ашық шот» болады, олар қысқа мерзімді несиелерді ұзарту нәтижесінде пайда болады. Алуға арналған вексельдер - бұл келешекте белгілі бір уақытқа белгілі бір соманы төлеуге берілетін жазбаша уәде. Саттық емес ДҚ әр түрлі операцияларды жүзеге асыру барысында пайда болған және жазбаша уәделі төлемді жасау немесе тауар не қызмет көрсетуде болады. Мысалы:

• 
  міндетті тұлғаларға және жұмысшыларға берілген өтем ақылар;
  
• 
  көмекші мекемелерге төленген өтем ақылар;
  
• 
  алуға арналған дивиденттер мен пайыздар;
  
• 
  сақтандыру компанияларға;
  
• 
  соттағы айыпталушыға;
  
• 
  тауарды қайтарылуы жөнінде мемлекеттік органдарына;
  
• 
  қайтаруға жататын заттар үшін сатып алушыларға (контейнерлер, қорапталған сөмкелер) талаптар қойылады.
  

1. 
   С.Б. Баймуханова «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
   
2. 
   Международные стандарты финансовой отчетности. – Алматы, 2007.
   

1 Қорларды тану (2 ҚЕХС). Қорларды тану критерийлері.

2 Қорларды бағалау. Сатып өткізудің мүмкін таза құны. Сатып алудың нақты құны. Қорларды бағалау әдістері.

Қорлардың шығыс етілуі. Дайын өнімдердің, тауарлардың, аяқталмаған өндірістің есебі.

Қорлар есебінің мерзімдік және үздіксіз жүйелері.

Қорлардың қоймағы және бухгалтериядағы есебі. Қорларды есептен шығару бойынша резерв.

• 
  сатуға арналған дайын өнім тауары, сонымен қатар жолдағы тауарлар жатады;
  
• 
  өнімділігі, жұмысы мен қызмет бітпеген;
  
• 
  шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар және олардың қосалқы бөлшектері, конструкциялар мен бөлшектер, отын, ыдыс және оған материалдар, керекті бөліктер мен басқа материалдар қорлары;
  

• 
  қорлар сатып алудағы шығын, оған сатып алуға кеткен жеңілдіктерді, территориядан өтуге кететін шығынды, фрахт құнын (тиеу-түсіру шығынын және жолдағы тауарды сақтандыруға кеткен транспорттық шығын) санай отырып сатып алу құны кіреді;
  

• 
  өндіруге кеткен шығын, дайын өнімді өндіруге байланысты. (төлем, есептен шығару);
  
• 
  басқа шығындар.
  

Периодты ТМҚ. Периодты есеп жүйесін қолданған ккезде жыл ішіндегі ТМҚ есебі жүргізілмейді. ТМҚ фактілік барын қорларды хаттау нәтижесінде анықтайды, ол периодты өткізіліп отырады. ТМҚ қолданылған өзіндік құны инвентаризация аяқталмағанша анықталмайды, өйткені жіберілген ТМҚ өзіндік құнын есептеу өрнек бойынша шығарылады.

Негізгі құралдар - ұзақ мерзім уақытында (бір жылдан көп) қозғалыста болатын материалды активтер, өндірістік және өндірістік емес салаларда қолданылады.

Бастапқы құны - негізгі қаражатты алу мен үлкейту бойынша жүргізілген құн, төленген қайтарылмайтын салықтар мен жинауларды, сонымен қатар жеткізуге, жөндеуге, орнатуға, қызметкөрсетуге жіберуге кеткен шығындар және басқа шығындарды, активтерге жұмыс қалпына келтіру үшін кеткен шығындарды қосады.

Өтпелі құны - белгілі бір уақытқа арналған әрекеттегі нарықтық бағалар бойынша негізгі құралдар құны.

Баланстық құны - жинақталған амортизацияны жоюды есептей отырып негізгі құралдардың бастапқы немесе өтпелі құны, олар арқылы есепке алу кезінде активтер көрсетіледі.

Қолданысқа жіберу құны - қарастырылған және келісілуге дайын шарттарды тәуелсіз жақтармен негізгі құралдардың айырбас мүмкіншілігі бар құн.

Ликвидті құны - қосымша бөліктердің, шығындардың, қажетсіз материалдардың болжамды бағасы, негізгі құралдарды ликвидтеу барысында пайдалы жұмыстың аяғында шығару бойынша күтілетін шығындардың пайда болуын көрсетеді.

Тозу - негізгі құралдардың объектілерінің физикалық және материалды мінездемелерін жоғалту процесі.

Амортизация - тозудың жүйелік тарату түрінде жұмыс мерзімі кезінде активтің амортизациялық құнының бағалық көрсеткіші.

ХҚЕС 16 келесі тозуларды есептеу тәсілдері көрсетеді:

құндылықты қалыпты (бір сызықты) жою;

жұмсалған жұмыс көлеміне пропорционалды құнды жою (өндірістік тәсіл);

• 
  дамытылған кәсіпорынның жарғы капиталына құрылтайшылармен олардың салым шотына енгізілген- екі жақтық келісім бойынша. Осыдан салымның бағалануы тәуелсіз аудитормен тұжырымдалуы керек;
  
• 
  осы объектілердің дайындық жағдайына келтіру және иеленуі бойынша нақты келтірілген шығыстарды ескере- басқа кәсіпорындардың, ұйымдардың және азаматтардың төлемімен иеленген;
  
• 
  келісім бағасы бойынша немесе эксперттік жолмен- қайтарымсыз алынған.
  

• 
  2710 «Гудвилл»;
  
• 
  2720 «Гудвиллді қамтамасыз ету»;
  
• 
  2730 «Басқа да материалды емес активтер»;
  
• 
  2740 «Басқа да материалды емес активтер құнсыздануы және амортизациясы».
  

басшылықтың активтің пайдалы қызметінің қалған мерзімі ішінде болатын экономикалық жағдайлар жиынына қатысты барынша жақсы бағалауын білдіретін ұйғарынның негізді және бекітілген дәлелдемелеріне сүйене отырып, ақшалай қаражаттар ағындарын болжауға міндетті. Сыртқы көздерден алынған деректерге үлкен мән берілуі тиіс;

басшылық бекіткен ең соңғы қаржы сметаларына/болжамды бағалауларға сүйене отырып, бірақ, күтілуіне сәйкес, болашақ қайта құрылымдауға немесе активтің өнімділігін жақсарту немесе арттыру жөніндегі шараларға байланысты пайда болатын ақшалай қаражаттардың кез келген болашақ түсімдерін немесе жылыстауларын болғызбай, ақшалай қаражаттар ағындарын болжауға. Осы сметаларға/болжау бағаларына негізделген болжамдар, неғұрлым ұзақ кезең ақталатын жағдайларды қоспағанда, ең көп ұзақтығы бес жыл болатын кезеңді қамтуы тиіс;

ең соңғы сметалармен/болжау бағаларымен қамтылған кезең шегінен тысқары шығарылатын ақшалай қаражаттар ағындарының болжамдары, көтеріліп келе жатқан өсу қарқыны ақталуы мүмкін болатын жағдайларды қоспағанда, келесі жылдарға арналған тұрақты немесе төмендейтін өсу қарқынының көмегімен, сметаларға/болжау бағаларына негізделген болжамдарды экстраполяциялау жолымен бағалануы тиіс. Неғұрлым жоғары қарқын ақталуы мүмкін болатын жағдайларды қоспағанда, осы өсу қарқыны тауарлар, салалар, ел немесе ұйым өз қызметін жүзеге асыратын елдер үшін немесе актив пайдаланылатын нарық үшін ұзақ мерзімі өсу қарқынынан аспауы тиіс.

Активті пайдалану құндылығын есептеу кезінде мынадай элементтерді көрсету керек:

ұйым актив алуды күтетін ақшалай қаражаттардың болашақ ағындарын бағалау;

ақшалай қаражаттардың осы ағындарының келіп түсу мөлшері мен мерзімдеріндегі мүмкін болатын түрлендірмелерге қатысты күтілімдер;

ағымдағы нарықтық тәуекелсіз пайыздық мөлшерлеме ұсынған ақшаның уақытша құны;

осы активке тән белгісіздік үшін үстеме ақы; және

ұйым активтен алуды күтіп отырған ақшалай қаражаттардың болашақ ағындарының өлшемін белгілеген кезде нарыққа қатысушылар көрсеткен өтемсіздік сияқты басқа да факторлар.

Еңбекақы – жұмыскердің еңбегінің нәтижесінде қызығушылық тудыратын қажетті қаражат, оның өндірістілігі, дайын өнім көлемінің өсуі, ассортименттің және оның сапасының жақсаруы. Еңбек есебі және жалақы еңбектің сапасын және санын, қаражаттың қолданылуына төленетін еңбек қорының түзетілуін, оперативті бақылауды қамтамасыз ету қажет. Есептің негізгі мақсаттары және оның төлемі болып:

• 
  өндірістік еңбек шығындарын дұрыс анықтау және жалақыны есептеу;
  
• 
  жұмыс уақытының рационалды қолданылуын, еңбек дисциплинасының жағдайын және бөлімшелері бойынша еңбек төлем қорының дұрыс қолданылуын бақылау.
  

• 
  жеке табыс салығы;
  
• 
  міндетті зейнет ақы жарнасы;
  
• 
  орындай парақтары бойынша;
  
• 
  келтірілген материалды зияны;
  
• 
  кеткен жарамсыздыздық;
  
• 
  уақытында қайтарылмаған есептеуге алынған сомалар.
  

Табыс - өзінің капиталының өсімі, меншік иесінің шотына салымдар арқылы өзіндік өсудің қорытындысы болып келетін ұйымдық істің кезінде пайда болатын кезеңдегі экономикалық пайданың жалпы түсімі.

Табыс әділетті алынған құнмен немесе алынатын сыйақы бойынша өлшенеді.

Әділеттік құн – екі жақтың тәуелсіз операциялардың жүзеге асырғысы келетін, операцияны жүзеге асыру кезінде жақсы хабардар болған активерді айырбастау немес орындау сомасы. Тауарлардың және қызметтердің, айырбастаудың өлшемі және сипаты бойынша ұқсас тауарларды және қызметтерді айырбастау кезінде табысты пайда болдыратын операция ретінде қарастырылмайды.

Табыстың танылуы мезеті:

• 
  табысты беру кезіндегі танылуы (мезеті);
  
• 
  сатудан кейінгі табыстың танылуы;
  
• 
  сатуға дейінгі табыстың танылуы.
  

Жарғылық капитал – арнайы органдардағы меншіктіктің пайда болдыру және тіркеу кезіндегі кәсіпорынға салынатын сома қаражаты.

Резервтік капитал – келешекте болуы мүмкін зияндармен шығындардың орнын толтыруға арналып кәсіпорынның өзінің таза пайдасынан бөлінген меншіктік капиталыныңбір бөлігі.

Резервтік капиталдың мөлшері мен ұйымның жарғысында қаралады.

Бөлінбеген пайда – кәсіпорынның жалпы кірісінен барлық жұмсалған шығындрды басқадай бағыттарға пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы қалған бөлігі болып табылады.

	Әдебиет
	1 С.Б. Баймуханова «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.
	2 Международные стандарты финансовой отчетности. – Алматы, 2007.

9 тақырып. Қаржылық есептілікті ұсыну (1 ҚЕХС)

	Жоспар
	1 Қаржылық есептіліктің мақсаты
	2 Пайда және зиян жөніндегі есепке екі нысаны. Капиталдағы өзгерістер туралы есептің құрылама. Оның нысаны. Ақша қозғалысы туралы есепті құрастырудың тікелей және жанама әдістері.

Кәсіпорын есептілігі – өткен жылдағы жұмысының шартымен нәтижиесін сипаттайтын көрсеткіш жүйесі.

ҰСҚЕ сәйкес қаржы есептілігі: бухгалтерлік баланстан, табыс және шығыс туралы есептіліктен, қаржы қаражатының айналымы туралы есептіліктен, өзіндік капиталдағы өзгерістер туралы есептіліктен, қаржы есептілігіне түсініктеме хаттан құралады.

Ақша қаражаттарының қозғалысы операциондық, қаржылық, инвестициялық қызметі тұрғысынан алған мағлұматтардың мазмұнын ашу үшін керек, мұның өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайын және қызмет түрлерін ықпалын бағалауға мүмкіндік береді.

Табыс және шығыс туралы есептілік келесідей көрсеткіштерден тұрады:

• 
  өнімді өткізуден табыс;
  
• 
  өткіліген өнімнің өзіндік құны;
  
• 
  жалпы табыс;
  
• 
  қаржыландыру табысы;
  
• 
  басқа да табыстар;
  
• 
  көрсетілген қызмет және өнімді өткізуге кеткен шығыс;
  
• 
  шығысты әкімшелендіру;
  
• 
  қаржыландыру шығысы;
  
• 
  басқа да шығыстар;
  
• 
  үлестік қатысу әдісі бойынша ескерілетін ұйымдардың шығындар/ табыстар үлесі;
  
• 
  жалғастырылатын іс кезеңіне табыс (шығыс);
  
• 
  тоқтатылатын іс кезеңіне табыс (шығыс);
  
• 
  салықтандыруға дейінгі табыс (шығыс);
  
• 
  корпоративті табыс салығына шығындар;
  
• 
  азшылық үлесінің шегеруіне дейінгі кезеңге қорытынды табыс /шығыс;
  
• 
  азшылық үлесі;
  
• 
  кезең қорытындысының табысы (шығыс);
  
• 
  акция табыс.