Білім және ғылым министрлігі

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

Семей 2010

Дәріс жоспары:

1. 
   Өлшемдер туралы негізгі түсініктер.
   
2. 
   Өлшем амалдары және олардың негізгі элементтері.
   
3. 
   Негізгі метрологиялық терминдер мен анықтамалар.
   
4. 
   Өлшем амалдарының негізгі қасиеттері мен параметрлері. Статикалық және динамикалық сипаттамалары.
   

Әртүрлі нақты көріністерде физикалық құбылыстарды оқу және оларды практикада қолдану, әртүрлі физикалық шамаларды өлшеумен байланысты ақпарат алу. Ақпарат неғұрлым толық және әділ болса, соғұрлым физикалық құбылыстардың негізі туралы білім терең болады.

Нақты физикалық шамалардың мәні туралы білім, технологиялық процесстердің жүру барысы мен жүруінің негізгі құрылымы болып табылады. Ақпарат әртүрлі сигналдар мен белгілер арқылы прцесстердің күйі мен сипаттамаларымен түсіндіріледі. Ақпарат алудың негізгі құралы болып - өлшенетін аспаптар мен құрылғылар болып табылады.

Өлшенетін физикалық шамалар: механикалық, электрлік, жылулық, оптикалық, акустикалық, магниттік, радиоактивтік және т.б болады. Осы шамалардың кейбіреулері техникалық процесстердің жүріс көрсеткіштері, ал басқалары олармен қызметтік байланыста болады.

Техникалық процестердің жылдамдатылуы, өнімнің жақсаруы, сенімділік пен ұзақтылықтың артуы өлшем техникасымен тығыз байланысты, олар физикалық құбылыстар туралы анық мөлшерлік ақпаратты, заттың қасиеті, материалдар, өнімдер, бұйымдар, техникалық процесстердің сипаттамалары туралы әдістер мен тәсілдердің жиынтығы болып табылады.

Қолданылатын шаралардың біртұтастығы, өлшемдер мен сынақтардың бірлігі, көрсеткіштердің салыстырылуы, сонымен қатар, мемелекеттік үлгілер өлшемдерінің бірлігін құру және үйрену, жоғарғы дәлділікті өлшемдер мен құралдар барлық өнеркәсіптік салаларда өлшем техникасының маңызды шарттарды тиімді қолданылуы болып табылады.

Жалпы мағынада өлшеу сөзі- физикалық шамалардың мәнін арнайы техникалық амал арқылы, тәжірибелік жолмен табу. Осындай жолмен, түрлі физикалық шамаларды өлшеу операциясы арқасында, өлшенетін шама берілген шамадан неше есе аз немесе көп екенін анықтауға болады.

Егер Q- физикалық шаманың мәні, U- физикалық шаманың бірлігі, n-физикалық шаманың көлемі болса
Q=nU
Осы теңдеу негізгі өлшеу теңдеуі болып табылады. Теңдеудің оң жағы өлшем нәтижесі деп аталады, ол әрқашанда көлемдік шама және де U физикалық шаманың бірлігінен тұрады. Оның өзінің аты және n саны болады, ал физикалық шама өлшемінде берілген бірлік неше есе бар екенін көрсетеді

Нәтиже алу тәсілдері бойынша өлшемдер: тікелей, жанама, қосылған, бірлескен болады.

Әртүрлі жай немесе күрделі өлшем белгі ұстанымдарға, өлшеу кезіндегі физикалық құбылыстардың қосындысына негізделген. Өлшеулер әртүрлі тәсілдермен өткізіледі, олар түрлі әдістер қосындысымен, өлшеу амалдарымен және де ұстанымдармен түсіндіріледі.

Қазіргі метрология 4 негізгі өлшем әдістерін көрсетеді:

1. 
   Тікелей бағалау әдісі
   
2. 
   Тәсіл мен шараны салыстыру әдісі
   
3. 
   Дифференциалдық әдіс.
   
4. 
   Нольдік әдіс (өтімдік әдіс).
   

Өлшеу амалдары- техникалық амалдардың қосындысы болып табылады. Олар метрологиялық мөлшерленген қасиеттері бар, яғни бірлік және тура өлшемдер, сенімді және алынған нәтижені қайта өндіру, оардың өлшемі мен құрылымдық сияқты метрологиялық талаптарға жауап беретін әртүрлі өлшемдерде қолданылады. Өлшемнің негізгі тәсілдеріболып: өлшем аспаптары, өлшем туындылары, өлшем құрылғылары мен өлшем жүйелері табылады.

Барлық бақылау- өлшем аспаптары (БӨА) екі үлкен топқа бөлінеді: өлшейтін және реттейтін.

Ақпарат түріне байланысты өлшем аспаптары келесі түрлерге ажыратылады:

1.Көрсететін

2.Тіркейтін

3.Интегралданатын

4.Қосылатын.

Автоматтық бақылау жүйесі келесі негізгі элементтерден тұрады: сезімтал элемент (датчик), жігер элементі, атқарушы элемент, қоректену көзі, бақылау параметрі. Өлшейтін құралдар құрамына кіретін көрсетілген элементтерден басқа байланыс және жөнелту элементтері кіреді.

Метрология- теориялық өлшем техникасының негізі. Ол- өлшем аспаптарын сипаттайтын негізгі анықтамалар мен терминдерді өлшейтін ғылым.

Аспап көрсеткіші.

Аспаптың шын көрсеткіші.

Өлшенетін шаманың шын көрсеткіші

Аспап көрсеткішінің қателігі.

Көрсетілген қателік.

Салыстырмалы

Негізгі қателік

Қосымша қателік

Түзету

Аспаптық вариация

Аспаптың бөлу шкаласының құны

Өлшейтін аспаптың сезімталдығы.

Аспаптың туралығының классы.
Өлшем амалдарының түрлі қасиеттері бар. Олар жұмыстың түрлі режимінде мінез-құлықты анықтайды. Түрлі өлшем амалдары және оның элементтерінің әрқайсысы өзінің функцияларын жүзеге асыра алады, егер шығу шамасы у кіру шамасымен х тұрақты байланыста болса.

Өлшейтін құрылғы жұмысының екі режимін ажыратады- статикалық және динамикалық. Осы екі режим статикалық және динамикалық сипаттамалармен анықталады

Шығу және кіру шамаларының арасындағы байланыс - өлшем амалының статикалық сипаттамасы деп аталады.

Статикалық сипаттама екі түрге бөлінеді: монотондық және құрамында экстримумы бар. Егер статикалық сипаттама монотондық болса, онда шығу шамасы мен кіру шамасы арасында белгілі бір деңгеймен қамтамасыз ету керек, сонда керекті талапқа жетуге болады. Төтенше жағдайда ондай анықталғандық жоқ, бірақ басқа міндет туады: шығу шамасының максималдық көрсеткішін кіру шамасының кейбір қолайлы деңгейінде қамтамасыз ету.

Шығу шамасы бірнеше кіру шамасының функциясы болатын жағдайда, статикалық сипаттама графикта бірнеше қисық түрінде көрсетіледі (номограмма).

Шығу шамасының кіру шамасынан аналитикалық тәуелділігі қалыптасқан режимде берілу коэффициентімен К сипатталады.

φ=∆у/у-шығу шамасының өзгеру қатынасы.

μ=∆х/х-кіру шамасының өзгеру қатынасы.
Егер статикалық сипаттаманың өлшем амалдары біркелкі түзу болса, онда берілу коэфициенті кіру шамасынан тәуелді болмайды. Кіру шамасының берілу коэфициенті қатты өзгермесе, онда статикалық сипаттаманы біркелкітүзу етуге болады. Тейлор әдісімен
y=y+(dy/dx)·(x-x).
Аналитикалық тәуелділікті кесте мен график түрінде көрсетілген статикалық сипаттаманың өлшем құралдары қалыптасқан режим қызметтерінде математикалық модель болып табылады.

Өлшем құрылғысының математикалық сипаттамасы аналитикалық немесе экспериментальдық әдіс жолымен алынады.

Қалыптаспаған жұмыс режимінде статикалық тәуелділік иннерциондық өлшем әдісінің күшімен бұзылады. Ондай жағдайда өлшем әдістері динамикалық сипаттамамен сипатталады Олар динамикалық жағдайда кіру және шығу шамаларының қызметтерінің тәуелділіктері болып табылады. Уақытқа байланысты шығу шамасының өзгерісі бірлік ауытқу кезіндегі қызмет-ауытқу қызметі деп аталады. Ауытқу қызметінің графиктері әр түрлі болуы мүмкін, олар өлшенетін құрылғы түйіні құрамы мен анықталады. Өлшем құрылғылары ақпарат көзі ретінде жиі қолданылады. Олар жиеленген сипаттама мен берілетін қызмет сияқты сипатталады.

Сондықтан осы түсініктерді пайдалану мен өлшем құрылғыларын қарастыру орынды.

1. 
   Өлшеу құралы мен негізгі әдістерін атаңыз және сипатттаңыз?
   
2. 
   Қате өлшеу дегеніміз не? Қатенің қандай түрлерін білесіздер?
   
3. 
   Өлшеу құралының нақты дәрежесі қалай түсіндіріледі?
   
4. 
   Өлшеу жүйесінің негізгі элементтерін атаңыз?
   
5. 
   Өлшеу құралы мен өтпелі процестің орнатылу қасиеті қалай сипатталады?
   

Ұсынылған әдебиеттер.

1. Фарзане Н.Г Технологиялық аспаптар мен өлешулер:Кітап жоғары оқу орны үшін /Л. В. Ильясов, А. Ю. Азим-заде.Москва:Высшая школа,1989-456б.

2. Котов К. И. Автоматтық технологиялық процесс және бақылау,өлшеу құралы. Шағынпроцессорлық және есептеуіш техника/М.А. Шершевер.-М.:Металлургия,1989.-496б.

3. Гольцман В.А Автоматтық жылулық процесі және бақылау аспаптары. –М: Высшая школа,1980.-240б.

4. Топерверх Н.И Жылу техникасы мен реттеу аспабы/М.Я Шерман. -М.:Металлургия,1976.-510б.

Реферат: Өлшеу құралының статикалық және динамикалық сипаттамасы.

2-тақырып. Құрал үшін өлшеу температурасы мен әдістері (2 сағ).
Дәріс жоспары:

1. 
   Жалпы мәліметтер мен әдістердің жіктелуі.
   
2. 
   Ұлғаю термометрі.
   

Т е м п е р а т у р а ( латынша tempetura-қалыпты жағдай) технологиялық процестердің көпшілігінде желі болатын негізгі параметр және тең жүйелі термодинамикалық жағдайды сипаттацтын физикалық шама. Температура өлшеу құралы үшін техникалық және әдістердің әр түрлі қажетті себебін қабылдайтын,-ерекше ұстаным қатарын сипаттайтын физикалық шама.

Температура жылу жағдайын анықтайтын параметр. Бұл параметрдің белгісі дененің молекулалық қозғалысқа түсетін энергиясымен анықталады. Дененің жоғарғы температурасы орташа кинетикалық энергияның жоғарғысын иеленеді.

Температураның шкаласын әр түрлі шартта ұсынылған температураны өлшеу үшін, жүз градустағы ең көп таралу температурасының Цельсий шкаласын алады. Қалыпты атмосфералық қысымда судың қайнау нүктесі (100⁰С) мен мұздың балқу нүктесінде (0⁰С) температурасының негізгі шекті интервалы, осы шкаланың негізгі нүктесі болып қабылданған. Температураның негізгі интревалында бірлік температураның жиілуі жүзге теңдігі градус деп алынған ( латын тілінен gradus-адым, баспалдақ).

Реамюра шкаласы - ^оR мен Фаренгейт шкаласы -^оҒ цельсий шкаласының қтарындағы шартты температурасында пайдаланады. Бірдей саналып көрсетілген температураның шкалары ара қатынасы бойыеша былайша орындалады: 1⁰С=1.8 ^оҒ=0.8 ^оR.

Негізгі термодинамиканың екінші заңында температураның төменгі шекаралық интервалы абсалюттік нөл нүктесіндегі қызметі, ал «үшайыр нүктедегі сулар» жоғарғы шекаралық сапасында термодинамикалық шкалада Кельвин температурасына мұздың еруінің жоғарғы нүктесі 0.1⁰С жатады. Бұл нүкте сандық белгісімен 273.16К тең болады. Судың үш фазасының арасындағы тепе-теңдік температуралары: қатты(мұз), сұйық және газ күйіндегі (су буы) судың үшайыр нүктесі деп аталады. Термодинамикалық температурада бірлік кельвинмен бірге (К) градус Кельвин (⁰К) атауы да болады.

Абсалюттік Кельвин шкаласында кез келген температура былай анықталуы мүмкін: T=273.16K+t (мұнда t ⁰С-дағы температура). Бірдей реперлік точкада базалық екі шкаланың бір градус Кельвинға (1К) бір градус Цельсий сәйкес келетіні белгіленеді.

Қазіргі уақытта температураны өлшеу құралы мен пайда болуы, температураны өлшеу заты болады. Өлшеу құралына сәйкес бұл тәуліктік құрылыс принципі болып анықталады.

Температураны өлшеудің негізгі контакт әдісі болса, термометр негізгі үш топқа бөлінеді:

1)Ұлғаю термометрі.

2) Термопар немесе термоэлектрлік термометр

3) Электрлік кедергі термометрі

Термометрдің негізгі контаксыз әдісі пирометр деп аталады және жарықтық, радияциялық немесе түстілік деп бөлінеді.

Термометрдің сұйықтығы. Материалдың қабығы мен сұйықтығының ұлғаю көлемі әртүрлі коэффиценттерінің, енгізгі ұлғаю термометрінің температурасының сұйықтығымен өлшенеді. Жұмыстың сапалығына сирек кездесетін заттардың барлығы сынап және этил спирті, кездейсоқ кездесетін толуол, эфир, пентан және басқалары.

Сұықтағы шыны техникалық термометр (сур) сұйықтыққа (кәдімгі сынап) толтырылып бұрандалады, қыл-түтіктің қалыңша түтікшесіне жалғанған, оның шкаласындағы пластина, қабықшаның сыртында шыны болуы керек. Ұлғаю коэффицентті аз шыны термометрлік сорттан термометрдің қабығы дайындалады. Жоғарғы температураны өлшеу үшін кварц қабылданады. Шыны сұйықтықтағы термометр кең ассортименттен: жалпыөндірістік, медициналық, ауылшаруашылық, гидрометерологиялық және басқаларынан дайындалады. Мұндай термометрді өлшеу үшін температуралары -90-тан +700⁰С дейін, ал органикалық сұйықтық толтырылған термометрде -90-тан +30⁰С дейін және 60-тан +200⁰С дейін қабылданады.

Олар түзуден (П және А түрі) және бұрыш иілгіштігі 90⁰-135⁰ бұрышқа (У және Б түрі) дайындалады. Әртүрлі ұзындықта L=602000 мм төменгі бөлігі орындалады. Термометрдің шыны қабықшасы бұзылудан сақтау үшін, термометрдің сыртқы пішіні бойынша түзу және бұрышталған болаттан жасалып орындалады. Сынапты электрконтактісі (ТПК және ТЭК түрі) техникалық термометрді температураны өлшеу мен сигналдық үшін (қарапайым сызбада) қабылдайды. Термометрдің электр контактісіне қиятүтіктің түтікшесі қойылады.

Шыныдағы термометрдің динамикалық қасиеті сынапқа жеткіз функциясымен атқарылады:

W(P)=()/(Tp+1),

Т- 3,245с тұрақты уақыты.

Термометрдің сыртындағы қорғанышы 3,59 және 34152с кешігуі және тұрақты уақытынан артық бірнеше сәйкестік құрылады.

Манометрлік термометр.Жабық герметикалық терможүйеде температураның негізгі өзгеру қысымы термометрдің манометрлік принципінің жұмыстық (термометрлік) әрекеті болады. Бұл термометр жұмыстағы затқа байланысты газдық, сұйықтық және конденсациялық (ТДГ, ТПГ, ТДЖ, ТПЖ,ТКП түрлері және басқалары) болып бөлінеді. Монометрлік термометрдің түрлерінің барлығы іспеттес құрылған. Аспап (сурет) ұзындығы 60м дейінгі қиятүтіктің түтікшесіндегі, жеңді металдық қорғаудан, термобаллоннан тұрады. Заттың жұмысы терможүйедегі жабық термобаллонның ішіндегі көлемі үлкейеді немесе қысымы жоғарылайды. Бұл өзгеру жеткізу механизмі арқылы, аспаптық бағыттамасы манометрлік түтікшені қабылдайды.

Термобаллон тот баспаған болаттан дайындалса, ал қылтүтік мыстан немесе диаметрі 0,15 0,5мм болатын болат түтікшенің әдеттегідей соңында жабдықталады. Монометрлік термометрдің өлшеу диапаознының температурасы -120+600⁰С дейін, тура класы 1,52,5.

Идеал газдың қасиетіне термодинамикалық қасиет жақын, газдың манометрлік термеметрге герметикалық жабық термодүйедегі азот пен гелий толтырылады. Терможүйеде газдың бастапқы қысымы1-5МПа. Аспаптың шкаласы сызықша. Сол себептен, аспапта көрсетілгендей, газдың қысымы терможүйедегі атмосфералық қысымнан едәуір емес тербеліспен әсер етеді.

Сұйықтық.Манометрлік термометрде заттың сапалық жұмысында, бөлменің температурасында сынаптың қысымы 10-15МПа немесе толуол, ксилол, пропилен спирті, силикондық сұйық және т.б. пайдаланылады. Аспаптың шкаласы құйылмалы. Органикалық сұйықтық үшін 150300⁰С, ал шегінде жатқан диапазонның өлшем -30600⁰С сынаппен толтырылған.

Көлемі 0,7-0,75 термобаллондағы конденсациялық манометрлік термометрдің төмен қайнаған сұйықтықтары – этилхлориді, метилхлориді, ацетон, этил эфирі және т.б. толтырылады. Терможүйеде жоғарғы екі температуралары сұйықтықтың булануы мен қысымның үлкеюі қиятүтік арқылы манометрлік серіппеге әрекеттесіп, қабылданады. Аспаптың конденсациясының сезгіштігі ең көп, бірақ олардың өлшеу диапазоны 0-200⁰С үлкен емес. Аспаптың көрсеткішіне атмосфералық қысымның өзгеруі әсер етсе, қоршаған ортадағы температураның өзгеруі әсер етпейді.

Термометрдің манометрлік жеткізу функциясы мына түрде болуы мүмкін:

W(P)=()/(Tp+1),
мұндағы К-жеткізу коэффиценті

- 812с кешігуі

Т- 12с тұрақты уақыты.

Манометрлік термометр – автоматикалық тіркеу мен жөнелтудің ара қашықтығын өлшеуге рұқсат беретін қарапайым жеткілікті құрылысты жүзеге асырады. Қазіргі уақытта өнеркәсіптік манометрлік термометрдің үйлесімімен шығатын сигналдың пневматикасы және электрикасы шығарылады.

Дилатометриялық термометр. Жылудың ұлғаюының қатты денедегі негізгі әрекетін дилатометриялық термометр деп атайды. Олар негізгі екі түрінен: стерженнен және биметалдан дайындалады.

Стерженді дилатометриялық термометрдің негізгі принципі (сур) әртүрлі ұзындықтағы түтікше мен қыздырылған стерженнің айырмашылығын, олардың сызықтық коэффицентінің ұлғаюының себебін пайдалану. Түтікше сызықтық коэффиценттінің ұлғаюы аз материалдардан – кварц, инвар, ал стержень – көбірегінен(жез, мыс , аллюминий, болат) дайындалады. Стерженнің қозғалысы аспаптың бағыттамасына механикалық берілудің көмегімен жеткізіледі. Дилатометриялық өлшеу шегінің температурасы -150-ден +700⁰С дейін құрылған.

Биметалды дилатометриялық термометр (сур) түрлі спиральды (н/е жазық) серіппеден, екі пластинадан құрылған металдардың әртүрінен, барлығы бойынша ұзындығы пісірілген сезімтал элементтен болады. Сыртқысына қарағанда ішкі пластина сызықтық коэффициенттің ұлғаюынан үлкен болады, сондықтан қыздырылғанда мұндай серіппе айналады. Осындай термометрмен өлшенетін температураның шегі -150-ден +700⁰С дейін, тура шкаласы 1-2,5. Олар орнатылған мұздатқышта, тұрмыстық тоңазытқышта, кондиционерде және т.б. кеңінен қабылданған.
Бақылау сұрақтары

1. 
   Бұл шкала бойынша қандай температуралық шкала мен бірлік өлшеу температураларын білесіздер?
   
2. 
   Температураны өлешу әдістерінің жіктелуін келтіріңіз.
   
3. 
   Термометрдің ұлғаю әрекетінің принципін көрсетіңіз.
   
4. 
   Дилатометриялық термометрдің құрылысын түсіндіріңіз.
   
5. 
   Манометриялық термометрдің құрылысымен әрәкетінің приципін түсіндіріңіз.
   

Ұсынылған әдебиеттер.

1. Фарзане Н.Г Технологиялық аспаптар мен өлешулер:Кітап жоғары оқу орны үшін /Л. В. Ильясов, А. Ю. Азим-заде.Москва:Высшая школа,1989-456б.

2. Котов К. И. Автоматтық технологиялық процесс және бақылау,өлшеу құралы. Шағынпроцессорлық және есептеуіш техника/М.А. Шершевер.-М.:Металлургия,1989.-496б.

3. Гольцман В.А Автоматтық жылулық процесі және бақылау аспаптары. –М: Высшая школа,1980.-240б.

4. Топерверх Н.И Жылу техникасы мен реттеу аспабы/М.Я Шерман. -М.:Металлургия,1976.-510б.

Реферат: Ұлғаю термометрі.

3 тақырып. Термоэелктрлік термометр (4 сағ).

Дәріс жоспары:

1. 
   Термопар
   
2. 
   Материалдар үшін термопар.
   
3. 
   Термоэдсті өлшеу үшін аспаптар туындысы.
   

Егер әртүрлі температураға дейін ең кемінде екі орынды қыздырып қосса (пісірсе), шығатын электрлік тоқ жабық қатардан құралған жолсеріктердің екеуден немесе бірнеше әр топтан негізгі температураны өлшеу, термоэлектрлік эффектіні қортындылайды. Жолсеріктердің әртоптан екеуден құрылуы, қарапайым қатардағы құрамын т е р м о п а р деп атаймыз, суретте көрсетілген. Жұмыстық немесе ыстық деп аталатын температура t, дәнекерленген болады. Бос немесе салқын деп аталатын температура t₀ да дәнекрленген болады. Термоэлектрлік эффект бос электрондардың металда, бірлік көлемдегі әртүрлі саны металдардың түрлері үшін барлығы түсіндіреледі.

Бағыттауға қайтадан қарағанда, металдың диффундирланған артық мөлшері металл электронның температурасында t дәнекерленген.
Сондықтан металл оң зарядталады, ал металл – теріс. Тепе-теңдіктің жылжымалы күйі электронның электрлікөрісіндегі диффузияның жылдамдығы олардың қайтадан өтетін жылдамдығына тең, бұл жерде электр өрісінің кедергісі диффузияға әсерлесіп пайда болады. Түрлі потенциялардың пайда болуымен жолсеріктердің арасы, бұл – термоэлектродтың қозғалыс күші (Т.Э.Қ.К). Т.Э.Қ.К қарапайым қатарының жалпы саны (қатарды сағат тілінің бағыттамасына қарсы тексеріп шығады):
E₁₂ (tt₀) =e₁₂(t)+e₂₁(t₀),
мұндағы E₁₂ (tt₀) Т.Э.Қ.К жалпы саны, ұзындығы бойынша жолсеріктің температурасының градиені мен дәнекерінің диффузиялық әрекетін анықтайды, V;

e₁₂(t) және e₂₁(t₀) - Т.Э.Қ.К потенциалдарының түрлі контактісі мен проводниктің (жолсерік) соңғы температурасының түрлі себептері, V;

Егер температураның дәнекерлігі бірдей болса, онда Т.Э.Қ.К қатары нөлге тең, ал Т.Э.Қ.К түсқағазын дәнекрлеп шығарса, онда шамасымен бағытталуы бойынша тең болады. Олай болса, қасында t=t₀ .
E₁₂ (tt₀) =e₁₂(t)+e₂₁(t₀)=0.
Бұл теңдеуден шығатыны
e₁₂(t₀)= - e₂₁(t₀).
Кейін жоғарыдан аламыз.
E₁₂ (tt₀) =e₁₂(t) - e₂₁(t₀).
Осы үлгімен Т.Э.Қ.К функциясының екі ауыспалы шамасы t және t_0, яғни температураларын дәнекерлеуге болады. Тұрақты температурада ұстанатын бірдей дәнекерлеуді, мысалы t₀ – const функционалдық тәуелділігін аламыз: