Биология химиялық факультеті Жалпы биология кафедрасы

Өз көрсеткіштерін жазып алу:

а) жасы

в) жынысы

ДҚМС = [ ] кг

2. Төмендегі формула арқылы дененің қалыпты салмағын анықтау:

N салмақ (кг) = бой ұзындығы (см) – 100
N = [ ] кг
3. Формула бойынша қажетті дене салмағын анықтау (ҚДС) (Брок индексі):
Ер адамдарға [Бой ұзындығы (см)*4/2,54 - 128]* 0,453
Әйел адамдарға [Бой ұзындығы (см)*3,5/2,54 - 108]* 0,453

ҚДС = [ ] кг

4. ҚДС-нің орташа мәнін есептеу және нақты дене салмағымен салыстыру. Егер нақты дене салмағы қажетті салмақтан артса, онда артық салмақ денсаулыққа қатерлі фактор болып саналады.

Нақты дене салмағының қажетті салмақтан ауытқу шамасына қарай семірудің төрт дәрежесін ажыратады.

15-29% артса - I дәрежелі семіру;

30-49% артса – II дәрежелі семіру;

50-100% артса – III дәрежелі семіру;

100% аса артса – IV дәпежелі семіру.

1.2 Денсаулық жағдайын қалыпты және жүктеме кезінде бағалау (физиологиялық көзқарас)
Мақсаты: Жеке тұлғалық физикалық денсаулықтын қалыпты және жүктеме кезінде анықтау.

Қажет жабдықтар: секундомер.
Жұмыс барысы
1. Тыныштық жағдайында 15 секунд ішінде жүрек соғысы жиілігін есептеп, оны төртке көбейту қажет. Бұл 1 минут ішіндегі жүрек соғысының жиілігі (ЖСЖ).

ЖСЖ (қалып) = [ ] соғысы/мин

2. Жүктемелік жағдайды Мартине сынамасы арқылы өткізеді. Ол үшін 30 секунд ішінде 20 рет отырып тұру қажет. Сынама аяқталғаннан кейін дереу жүрек соғысын есептеп, көрсеткішін жазып алу қажет.:

ЖСЖ 25% өссе - өте жақсы физикалық жұмыскерлік;

ЖСЖ 25-50% артса – жақсы физикалық жұмыскерлік;

ЖСЖ 50-75% артса – қанағаттанарлық физикалық жұмыскерлік;

ЖСЖ 75% артық болса – нашар физикалық жұмыскерлік.
4. 1.1 және 1.2 жұмыстарының нәтижесін дәптерге жазып, қорытынды шығар.

Кесте 1.1 – Максимальді дене салмағын есептеу.

№ 2 Тәжірибелік жұмыс. Физикалық дамудың негізгі көрсеткіштерін анықтау

Жұмыс барысы

1. Тірек-қимыл аппаратының (ТҚА) жалпы сыртқы жағдайы бейне бойынша бағаланады: массивтілігі, иық белдеуінің кеңдігі, сымбат және т.б.

Омыртқа жотасы – негізгі тірек қызметін атқарады. Зерттеу жұмыстары сагитальді және фронтальді жазықтықтарда өткізіледі.

Түзу сызық пішінін келесі көрсеткіштер бойынша анықтайды:

а) иық деңгейі;

б) жауырындардың бір деңгейде орналасуы.

Көрсеткіштерді жазып алу қажет.

Сымбат – қалыпты жағдайда тұрған адамның үйреншікті қалпы. Ол омыртқа жотасының пішініне, дене бұлшық етінің дамуы мен тонусына байланысты.

Сымбат түрлері:

а) дұрыс

в) кифотикалық

г) лордотикалық

д) түзетілген

Қалыпты сымбат келесі белгілермен сипатталады:

1. 
   Омыртқа жотасының сызығы шүйде сүйегі төмпешігінен бөсе
   

2. 
   Тоқпан жіліктің бір деңгейде орналасуы;
   
3. 
   Жауырындардың бір деңгейде орналасуы;
   
4. 
   Дене және еркін бос төмен түскен қолдар қалыптастыратын бірдей
   

Өз көрсеткіштерін жазып алу қажет.

N – тізе буындары жанасады,

Аяқтың О-тәрізді пішінінде – тізе буындары жанаспайды,

Аяқтың Х-тәрізді пішінінде – бір тізе буыны екіншісін жауып тұрады.

Көрсеткіштерді жазу қажет.
3. Дене тұрқы – дене бөлімдерінің мөлшерімен, пішінімен, пропорциясымен және бір-біріне қатысты орналасуымен анықталады. Дене тұрқына спорт түрі, қоршаған орта және басқа да факторлар әсер етеді.

Конституция – адамның ерекше дене тұрқы. М.В. Черноруцкий конституцияның үш типін айырады:

1. 
   гиперстениялық,
   
2. 
   астениялық,
   
3. 
   нормостениялық.
   

Астениялық типте дененің ұзына келген мөлшері басым болады, беті ұзындау, ұзын және жіңішке мойын, ұзын әрі жалпақ көкірек клеткасы, жіңішке қол-аяқтар, әлсіз дамыған бұлшық еттер жүйесі.

Нормастениялық типте – дене тұрқының пропорцианалдығы байқалады.

Көрсеткіштерді жазып алу.

Х = Б – (Д + Ш)

мұндағы Х – индекс, Б – бойы (см);

Д – дене салмағы (кг);

Ш – дем шығарудағы көкірек клеткасының шеңбері (см).

Айырымы неғұрлым кіші болса, соғұрлым көрсеткіш жақсы.

Өз көрсеткіштерін жазып алу.

2. Омыртқа жотасының иілгіштігін (қозғалымын) анықтау.

Омыртқа жотасының белсенді және пасивті иілгіштігін айырады. Зерттелуші орындықтың үстіне шығып, шамасы жеткенші алға және төмен қарай иіледі (max), қол төмен созылған және шкала (линейка) бойынша көрсеткіш анықталады. Бастапқы нүкте ретінде зерттелуші тұрған орындықтың жиегі алынады.

Көрсеткіш 0 ден 10 см аралығында болса, онда омыртқа жотасының қалпты иілгіштігі; 0 см дейін – пасивті иілгіштік және 10 см аса – белсенді иілгіштік.

Өз көрсеткіштерін жазып алу.

3.1 Қан қысымын өлшеу

1. Зерттелуші иығына созылмайтын матамен қапталған резінкелі манжетті орналастырады, Манжетка резінкелі грушамен және монометрмен байланысқан.

2. Грушанын көмегімен білек артериясында тамыр соғысы жоғалғанға дейін ауаны енгізеді (қысым систолалық қысымнан аздап жоғары). Содан кейін грушанын бұрмдамасын сәл босатып манжеткадағы қысымды төмендетеді.

3. Фонендоскоптың көмегімен білек буын аймағында иық белдеуінде пайда болған дыбысты естуге тырысады және сол уақытта манометрдің көрсеткішін бақылап отырады. Дыбыстар манжеткадағы қысым систолалық деңгейден төмен болған жағдайда пайда болады.

4. Тамыр соғысы жүректің систоласы кезінде қанның артерияға енгенінен болады. Осы уақыттаға манометрдің көрсеткіші қанның систолалық артриялық қан қысымына сәйкес келеді.

5. Қысымның әрі төмендеуі дыбыстың жоғалуына әкеледі. Дыбыстың толығымен жоғалу сәті диасталық қан қысымына сәйкес келеді. Осы уақыттан бастап манжеткадағы қысым артерияны қысым көрсете алмайды, сондықтан дыбыстар естілмейді.

Адамда ірі артерияларындағы қалыпты систолалық қан қысымы 105-120 мм с.б.б. (қолқада 100-125 мм с.б.б.), ал диастолалық - 60-80 мм с.б.б.

Осындай әдіспен алынған мәліметтер нақты көрсеткіштен біршама үлкенірек (максимальді қысым үшін 7-10%, минимальді қысым үшін 20-25 %), өйткені манжеткадағы қысымның бір бөлігі артерияны қоршап жатқан жұмсақ ұлпаларды қысуға жұмсалады. Әдістің нақтылығы 10-15 мм с.б.б. құрайды.

1 минут ішінде жүрек соғысын сана. Бұл жағдайдағы жүрек циклінің ұзақтылығы қандай болатындығын анықтау (60 с соғыс санына бөлу).

№ 4 Тәжірибелік жұмыс. Негізгі алмасуды анықтау. Тәуліктік рационды құрастыру

Азықтық рационды құрастырғанда келесі жағдайларды екскеру қажет.

Азық рационының калориясы тәуліктік қуаттың шығымына, ал ақуыздар, майлар және көмірсулар мөлшерінің ара-қатынасы нормативке сай келуі қажет:

1) Тәуліктік калорияның нормасы – 2500-3000 ккал;

2) Тәулігіне дене салмағының 1 кг шаққанда:

• 
  ақуыздар — 2,5 г;
  
• 
  майлар — 2,5 г;
  
• 
  көмірсулар — 10-12 г қажет;
  

4) Азық рационы төмендегідей бөлінуі керек:

• 
  таңғы асқа 30-40 %;
  
• 
  түскі асқа — 40-45 %;
  
• 
  кешкі асқа — 15-20 %.
  

Кесте 4.1 – Тәуліктік рационды құрастыру

Кесте 4.2 – Өнімнің 100 г калория және сіңірілетін заттар мөлшерінің (О.П. Молчанова бойынша)

4.2 кестенің жалғасы

Биологиялық жас – ағзаның қартаю барысындағы жүйелі дезинтеграциялау шамасы. Ер және әйел адамдардың БЖ анықтауда жеке формулалар қолданылады:

– (0,151 ∙ СБ) + (0,723 ∙ ДСБ)

АҚП – артериялық қысым пульсті.

СБ – статистикалық баланстау – зерттелуші аяқ киімсіз сол аяқта тұрып, оң аяғы бүгілген жағдайында анықталады. Көзі жабық, қолдары төмен түскен (алдын ала дайындықсыз). СБ ұзақтылығы үш рет өлшенеді, әр өлшеу арасы 5 минутты құрауы қажет. Ең үздік нәтиже алынады.

ТТС – терең тыныс алғаннан кейін тынысты ұстау ұзақтылығы секундпен өлшенеді – аралығы 5 минут сайын үш рет өлшейді. Ең жоғары нәтиже алынады.

ДС – дене салмағы (нақты шама), кг.

ДСБ – денсаулықтың субъективті бағасы – 29 сұрақтан тұратын сауалнама көмегімен анықталады

Сұрақтар

1. Басыңыз ауыра ма?

2. Сіз кез келген шудан оңай оянасыз ба?

3. Жүрек айналасындағы ауырсынулар бола ма?

4. Сіз кейінгі кезде көруіңіз нашарланған деп санайсыз ба?

5. Сіз кейінгі кезде естуіңіз нашарланған деп санайсыз ба?

6. Сіз тек қана қайнаған су ішуге тырысасыз ба?

7. Сізге ұзақ уақыт көлікте тұрып жүру қиын ба?

8. Буындарыңыз ауыра ма?

9. Жағажайда жиі боласыз ба?

10. Сіздің өзінізді сезінуде ауа-райының өзгеруі әсер ете ме?

11. Аландаудан ұйқыңыз болмайтын кезеңдер бола ма?

12. Үлкен тәреткі бармау Сізді аландата ма?

13. Сіз тез әрі жиі шаршайсыз ба?

14. Бауыр айналасындағы ауырсыну сезімдері Сізді аландата ма?

15. Бас айналу жағдайлары бола ма?

16. Бұрынғымен салыстырғанда қазір бір ойға шоғырлану қиын ба?

17. Ұмытшақтық, есте сақтаудың әлсіреуі Сізді аландата ма?

18. Дененің бір бөліктерінде шаңшуды, мұздауды сезінесіз бе?

19. Сіз өзіңізді бақытты, көңілді, қозулы болатын кезеңдер бола ма?

20. Құлағыныздағы шулар аландата ма?

21. Үйдегі медициналық қобдишада өзіңіз үшін төмендегі медикаменттерді ұстайсыз ба: валидол, жүрек тамшылары, андипал немесе цитрамон.

22. Аяқтың ісінуі бола ма?

23. Кейбір тағамдардан бас тартасыз ба?

24 Тез жүрген уақытта демікпе пайда бола ма?

25. Белдеме аумағында ауырсыну сезімі бола ма?

26. Емдік мақсатында қандай да бір минералды су ішесіз бе?

27. Ауыздағы жағымсыз дәмдер аландата ма?

28. Сіздің тез көңіл-күйініз бұзылама немесе көзге жас аласыз ба?

29. Өзіңіздің денсаулығынызды қалай бағалайсыз?

Көру өткірлігін анықтау үшін кестеден 5 м арақашықтықта тұрып, бір көзді алақанмен жабу керек. Зерттелушігі кез келен бір әріпті көрсетіп, қай жолақты ол анық көретінін белгіліп отыру қажет. Көру өткірлігін әр көзге төмендегі формула бойынша есептейді

а — кесте мен зерттелушінің арасында,

х — оқылған әріптер көріну керек арақашықтық.

Кесте негізінен қалыпты көру жағдайында, бірінші (жоғарғы) әріптері 50 м арақашықтықта, ал оныншы (төменгі) – 5 м арақашықтықта көріну есебімен құрастырылған. Кестеде жолақтардың сол жағында арақашықтық көрсетілген.

Нәтижеде есптеп, әр көзге байланысты көру өткірлігін анықтау қоытындыларын жазу керек. Егер у = 0,8 болса, онда төмен көру өткірлігі.

Тапсырма: жұмыс аяқталғаннан кейін қоытынды шығарып, дәптерге жазу қажет.
№ 7 Тәжірибелік жұмыс. Есте сақтау түрлерін, зейіннің таралуы мен көлемін анықтау
Мақсаты: есте сақтау түрін анықтауды, зейін көлемін бағалауды үйрену.

Қажет жабдықтар: кестелер.
Жұмыс барысы
1. Үш бағанада көрсетілген сандарды есте сақтау қажет. Біріншісі бағана – көру есте сақтауға бағытталған тест, екіншісі – моторлық (қозғалғыш) және үшінші – есту арқылы есте сақтауға арналған тест.
7.1 – Есте сақтау типін анықтау

Көру	Моторлық	Есту
5239 89765 224896 1267412 98615437 146769543 5649082451 24167549067 037427994410	5672 98761 675413 7841095 12435961 985241672 1864460902 06748117620 136777312064	0426 12785 651801 7082409 08761432 8652183555 1642507118 37470837502 760845267144

Сол жақ бағанадан бастаңыз. Ерінмен қозғалтпай, жоғарғы сандарды оқып шығу керек, әр санға шамамен 1 секунд уақыт жұмсаумен. Содан кейін бұрылып, санды дәптерге жазу керек. Кейін дәл осылай барлық бағананы тексермей толығымен көшіріп ал. Сіздің мүмкіншілігінізді есте сақтаған ең ұзын жолақтағы санды дұрыс жазуыңыз анықтайды. Моторлық есте сақтау қабілетін тексеру үшін ортаңғы бағанадағы сандарды дыбыссыз, бірақ ерінді қозғалтып оқыған дұрыс. Естіп есте сақтау қабілетті тексеру үшін бірінші бағанадағы сандарды бір адам оқығанын сұраныз, ал өзіңіз сол сандарды жазып отырыңыз.

Қай бағанада неше санды Сіз есте сақтағанызды есептеңіз. Осы жұмыстардан кейін өзіңіздің есте сақтау типін азда болсын анықтай аласыз. Адамдарың көбі 7-8 санды қатарымен есте сақтай алады, есте сақтау қабілеті жақсы адамдар 12 санды, әлсіз – 4 және одан да аз санды есте сақтайды.

Тапсырма: Қорытынды жаз.
2. Кестеде 1 ден 40 дейін сандар берілген. Уақытты белгілеп, қандай сандар босатып алынғанын іздестір де, дәптерге жазып отыр.

Болғаннан кейін өзінді зейін қойып, уақытсыз тексер. Әр қате үшін (өткізіп алған немесе қате жазылып алған сан үшін) айып 20 с анықталған. Бұл уақыт санауға кеткен уақытқақосылады. Егер сізде 3 минуттан кем болса, онда ол өте жоғарғы нәтиже.

Келесе кесте бойынша өзіңіздің зейін көлемін анықтауға болад. Ол үшін қарандаш, секундомері бар сағат қажет. Кестеде кездейсоқпен 101 ден 136 дейін сандар келтірілген.

Кесте 7.3 – Зейін көлемін анықтау

121	131	123	130	106	113
135	114	110	125	118	108
127	103	136	116	101	128
115	134	119	102	105	117
120	109	126	122	133	112
107	124	129	111	104	132

Сізге 101, 102, 103 және әрі қарай 136 дейін осы қатармен сандары табу қажет. Басталған уақытты белгілеп, табылған сандарды нүктемен белгілеп отыр. Уақытты секунтпен есептеу қажет. Зейін көлемін төмендегі формула бойынша есептеу керек
З = 648 / t
мұндағы З – зейін көлемі,

t – жұмыс уақыты (секундта).

Формулада 648 саны қайдан шыққанын түсіндірейік, орташа есеппен бір санды табу үшін кестенің жартысын қарау қажет, яғни 18 санды. Барлығы 36 сан. Демек, барлық сандарды табу үшін Сіз 18*36=648 санды қарап шықтыңыз (кестедегі сандарды бір неше рет қарағандағы есеппен). Осы санды жұмысқа кеткен уақытқа бөлгенде (секундта) өзіңіздің зейін көлемін анықтай аласыз: 6 саннан көп – жоғары көрсеткіш, 4-6 – орташа, 4 аз – төмен.

2 Брехман И.И. Валеология – наука о здоровье. – М. : Медицина, 1990. – 356 с.

3 Билич Б.Н., Назарова Л.В. Основы валеологии. – СПб., 1997. – 256 с.

4 Вайнер Э.Н. Валеология. – М. : Флинта. Наука, 2001. – 112 с.

5 Валеология – наука о здоровье: учебно-методическое пособие. /Под ред. Соколова А.Д., Абишева З.С. – Алматы : «Ғылым», 1999. – 225 с.

6 Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни. – М. : «Флинта», 1999. – 184 с.

7 Приходько Н.Г., Лукьяненко М.В. Валеология: курс лекций. – Ал­маты : «Аркаим», 2002. – 326 с.

8 Мохнач Н.Н. Валеология. Конспект лекций. – Ростов на Дону : «Феникс», 2004. – 187 с.

9 Популярная медицинская энциклопедия. – М. : «Медицина», 1978. – 458 с.

10 Фомин Н.А. Физиология человека. – М. : «Просвещение», 1995. – 247 с.

11 Хрипкова А.Г. Анатомия, физиология и гигиена человека. – М. : 1975. – 265 с.

Мазмұны
Кіріспе... ……………………………………………………………3

№ 1 Тәжірибелік сабақ ....…………………………………………4

№ 2 Тәжірибелік сабақ ……………....……………………………7

№ 3 Тәжірибелік сабақ …………....…………………….………. 9

№ 4 Тәжірибелік сабақ ………....……………………….……... 11

№ 5 Тәжірибелік сабақ ……....………………………….……. .. 14

№ 6 Тәжірибелік сабақ …....…………………………….……… 16

№ 7 Тәжірибелік сабақ ....……………………………….…….... 17