Бисмиллаһир рахманир рахиим Баршамызға жақсы баға алу бұйырсын!
жүктеу/скачать 0.76 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Оныншы
- Он екінші
- Он төртінші
| Тоғызыншы, «Бөлімдерінен сурет туғызылсын. (Оңай сурет болса, балалардың қолынан келсе, тақтайға салғызылсын; қиын болса, ауызша суреттелсін. Болмаса үйде салып келуге берілсін)». Дәстүрлі жүйеде де, қазір де бастауыш сынып пен 5-7 сыныптарда әңгіме желісіне қарай сурет салғызу кеңінен пайдаланылып келеді. Оныншы, «Сұраулар қойылып, балалармен кеңесілсін». Көркем шығарманы талдаудағы қазіргі уақыттың үлкен талабы да осы. Он бірінші, «Әр бөлімдерін тақырыптатып қарасын». Әр топ немесе әр қатар әңгіменің оқыған бөлімдері бойынша тақырып қоюға жаттықтырылады. Он екінші, «Әңгімедегі қаһармандар атынан сөйлетілсін». Рөлге бөліп оқыту әдісі де сабақта ішінара жүргізіліп келеді. Он үшінші, «Әңгімеден баланың есіне не түсті екен, айтқызылсын». Бұл әдіс баланың сыни ойлауын дамытып қана қоймайды, көркем шығармадан алған әсерін өмірмен байланыстыра айтқызу дүниетанымын кеңейтіп, тіл шеберлігінің жетілуіне ықпал етеді. Он төртінші, «Қорытынды шығартылсын». Бұл арада әңгіменің толық мазмұнын ғана емес, оның басты идеясын, түйінін балаға анық түсіндіру жайы айтылып тұр. Қазіргі уақытта кері байланыс жасау арқылы жаңа сабақты қаншалықты түсінгендігі туралы қорытындылар жасалып жүр.
Ж.Аймауытов шағын әңгімені қалай оқыту керектігін осылайша зерделей келіп, тағы бір арнайы тоқталғаны мектеп балаларына арналған шығармалардың зор талғаммен іріктеліп барып оқытылу керектігі болатын. «Оқылатын әңгіме қандай болу керек?» деген мәселеге айрықша ден қойған әдіскер ғалым: «Оны таңдау үшін, оқыту әдісін ескеру үшін, мұғалім мынадай сұрауларды өзіне қойып алса, дұрыс болар еді: 1) осы әңгіме мектеп мүддесіне, баланың біліміне лайықты ма?» – дейді. Алғашқы сауалы арқылы оқылатын әңгімені мұғалімнің өзі таңдау керектігіне назар аудартады. Сондай-ақ бұл жерде әдіскер ғалым тек нұсқаулық беріп қана қоймай, оның нақты үлгісі ретінде былайша жолын көрсетіп береді: «Бас, аяғы жоқ ұзын әңгіменің бір қиқымын оқыту керек емес, аз да болса бір нәрсе туралы толық айтылған, тұтас нәрсе оқытылу керек (ұзын романдардың әлде бір тақырыпқа жазылған лайықты жерлерін алуға, әрине, болады). Әуелі әлімтеу (описание), содан кейін баяндау (повествование) түріндегі әңгімелер аралас алынғаны жөн. Әңгімелер, өлеңдер үлгілі, әдебиеттен, не балаларға арнаулы кітаптардан алыну керек. Өмірді әр жағынан суреттей алмаған, мақсұты, өнегесі сыңаржақ, анық көрініп тұрған, әйтпесе, ерсі сөздер балаға оқытылмау керек. Тұрмыстың жаратқыштың жанын суреттеген, көңілді ашқандай, ойды түрткендей пернелі, үлгілі сырлы сөздер оқылу керек». Ж.Аймауытовтың осы талабы қазіргі ұзақ мерзімді оқу жоспарын құрастырушылардың назарынан еш уақытта тыс қалмауы тиіс. Бүгінгі мектеп оқулықтарындағы көркем әңгімелердің деңгейіне зер салғанда көңілден шыға бермейтін тұстары да жиі кездесіп жатады. Әрине, кейінірек арнайы мәселе сөз етіледі. Сонымен, әңгімені оқытуда қолданылатын әдістерге тоқталғанда Жүсіпбек алдымен мұғалімнің өзіне бірнеше сауалдарды қойып барып таңдау қажеттігін негіздейді. Үлгі ретінде ұсынғаны былай берілген: «3) қандай әдіс қолданамын: а) әңгімеде шәкірттерге не таныс, не танық? б) әңгімеге даярлау үшін, алдын ала қандай тұрғыдан қозғау керек? п) әңгіменің басқы пікірі қайсы? Жаңама пікірі қайсы? (қиын сөздері, сөйлемдері, өзгеше жерлері қандай?) балалармен қай түрде кеңесемін? д) бұл әңгімеден дағдыландыруға (жаздыруға) қандай жұмыс мәселе туғызуға болар еді? е) оқытқанда дауысты қай жерінде, қалай құбылту керек?.. Бұл сұраулар тек мысал үшін». Осы сауалдарды оқып отырып бүгінгі жаңа білім беру жүйесінде кеңінен пайдаланып жүрген мұндай тәсілдердің негізі қайда жатқанын түсінуге болады. Тіпті, әр сабақ сайын кері байланыста қолданылып жүрген «Қай әдіс ұнады?» «Оқытуда әдіс-тәсілдердің қайсысы тиімдірек?» деген сияқты сұрақтар біздің санамызға Кембридж университетінің тәсілінен алынған деген ұғым қалыптастырады. Бұл дұрыс емес. Ж.Аймауытовтың «Шалымды оқытушы әңгіменің түріне қарай, әдісін өзі таңдамақ» деген қағидасын бүгінгі қазақ әдебиеті әдістемесінің төріне алтын әріппен жазылған, бұлжымас ережеге айналдыру қажет. Өйткені әдіс дегеніміз – А.Байтұрсынұлының пайымдауынша, «керекшіліктен шығатын нәрсе. Әдістің жақсы, жаман болмағы жұмсалатын орынның керек қылуына қарай. Мәселен, сауаттау әдісін алсақ бір жұрттың сауаттау әдісіне қолайлы болған әдіс екінші жұрттың да сауаттау ісіне қолайлы болуға тиіс деп айтуға болмайды. Екеуінің тілінің заңы, емлесінің жүйесі бірдей болса, біріне қолайлы болған әдіс екіншісіне де қолайлы болуы мүмкін. Егер де тілдің заңы, емлесінің немесе әрпінің жүйесі басқа болса, онда біріне жақсы болған сауаттау әдісі екіншісіне де жақсы болады деп ешкім айта алмайды». Сонымен қатар Жүсіпбек «Түріне қарай, әңгімелердің оқыту жолдары да өзгеше» болу керектігін ескертеді. Балаларға көркем әңгімелерді оқытқанда қандай сұрақтардың қойылуы керектігін де назардан тыс қалдырмайды. Әдіскер ғалым қойылатын сұрақтардың үлгісін былайша жасап көрсетеді: «1) Әңгіменің қаһарманы кімдер? 2) Заманы, орны, уақыты, жағдайы нендей? 3) Басында, ортасында, аяғында айтылмай кеткен, жетпей тұрған сөздер жоқ па? 4) Шығарманың өте маңызды жерлері қайсылар? 5) Қандай сөздер, жолдар, сөйлемдер өте сұлу, жат, күшті келген? 6) Қандай сурет салуға, қай-қайсын айттыруға болар еді? 7) Қай жері күйге келтіріп оқуға, қай жері сымбатқа түсіруге қолайлы? 8) Қай жерлері өте қуаныш, мұң, қауып-қатер, қайғы, шаттық сезім туғызады?». Мұндай сауалдар балалардың көркем шығарманы талапқа сай толықтай меңгеруіне тікелей ықпал етеді. Сондықтан да әдіскер ғалым әрбір сұрағына ерекше маңыз беріп, әңгімені қалай оқыту керектігін өзі ұсынған бағыт-бағдарымен тығыз байланыста қарастырған. Түйіндей келе, Ж.Аймауытовтың қазақ әңгімелерін қалай оқыту керектігі туралы жазылған алғашқы әдістемелік еңбегінің бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жоймағанына толықтай көз жеткіздік. «Мектепте қысқа әңгімелер қалай оқытылу керек?» деген мәселені көтере отырып, оны түбегейлі нақтылап беруіне әдіскерлік шеберлігімен қоса, өзінің де бірнеше шағын прозаның авторы болғаны тікелей септігін тигізгені сөзсіз. Көркем шығарманың табиғатын терең сезінген Ж.Аймауытов әдістерінде ұлттық нышан толық сақталған. Қазіргі жаңартылған білім беру мазмұны аясындағы мектеп бағдарламасында шағын әңгімелерді оқытуда толығынан пайдалануға болады. Өйткені шағын әңгімені оқытудағы Ж.Аймауытов ұсынған әдістер – дәстүрлі жүйеде де, қазіргі таңда да қолданылып жүрген әдістердің түп негізі. Жалпы білім беретін мектептерде әдебиетті оқытудың ең маңызды мәселелерінің бірі – көркем туындының тегі мен жанрлық ерекшелігін таныта оқыту. Әдебиеттану саласындағы зерттеулердің біразында көркем шығарманың эстетикалық қызметін таныту мәселесін мейлінше жетілдіру қажеттілігі көтерілген. Әдебиетті оқыту әдістемесінде әдебиетті жанрлық ерекшеліктеріне қатысты оқыту мәселесі жан-жақты зерттеуді қажет етеді. 1946 жылы «Халық мұғалімі» журналында жарияланған Ә.Қоңыратбаевтың «Мектепте Абайдың мысал өлеңдерін оқыту туралы» деген мақаласы – осы тұста жазылған белгілі бір шығарманы жанрлық ерекшелігіне қарай оқыту жолдарын ұсынған алғашқы мақала. Оқушы түсінігіне жеңіл, қызғылықты шығармалар есебінде бағдарламадан мысал өлеңдері де орын алған болатын. Сондықтан бұл мақала өзекті мәселені қозғаған еңбектің бірі деп айтса болғандай. Сонымен қатар Ә.Қоңыратбаевтың «Жоғары кластарда оқушылардың әдеби-теориялық ұғымдарын қалыптастыру» жөнінде жазған пікірі де құнды. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналының 1958 жылғы №3-санында жарық көрген М.Төрежановтың «Мысал өлеңдерді оқыту» атты мақаласы осы тектес шығармаларды оқыту туралы жазылған көлемді мақаланың бірі болып саналады. Мақалада төменгі сыныптарда Абайдан өтілетін мысал өлеңдердің ақынның басқа өлеңдерімен және қара сөздерімен өзектестігі, идеялық мағынасы туралы түсіндіре келіп, Крыловтан аударылған Абайдың үш өлеңі мен Ы.Алтынсарин аударған нұсқасын салыстыра сипаттайды. Оған қоса автор сабақ барысында, мысал өлеңдер бойынша жұмыс жүргізудің өзіндік жоспарын құрып ұсынады, бірақ оны іске асыруда мұғалім қандай ұтымды әдістер қолданатыны туралы сөз қозғалмайды. Осыдан ары қарай әдебиет пәнінің жүргізілу сапасын арттыру бағытындағы әдістемелік ізденістер бірте-бірте көбейе бастады. Ғалым Т.Ақшолақов – шығарманың көркем компоненттерін таныту мәселесінен әдістемелік нұсқаулық жазған әдіскер. Әдіскердің еңбегінде мектеп оқулығында қамтылған поэзиялық, прозалық шығармаларға талдау жасалған. Көркем шығарманың эстетикалық табиғатын таныту – жазушы стилін таныту мәселелері қарастырылған. Ал Қ.Мырзағалиев әдебиеттік оқу сыныптарында әдеби-теориялық ұғымдарды оқытуға қатысты мұғалімдерге әдістемелік көмекші құрал жазды. Әдіскер орта буын сыныптарда шығарманың композициясы мен сюжетін, жанр түрлерін таныту, көркем бейнелеуші сөздер туралы ұғымды қалыптастыру жолдарын сол тұстағы мектептегі әдеби білім мазмұнына, бағдарламада ұсынылған шығармалар мысалында талдайды. Одан беріде мектеп бағдарламасы әлденеше өзгеріп, әдеби-теориялық білім мазмұны да толыға түскені белгілі жүктеу/скачать 0.76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|