Дәріс 1 Кіріспе. Генетика пәні және әдістері. Тұқым қуалаушылық және оның түрлері Өзгергіштік және оның түрлері

Моногибридті будандастырудағы тұқым қуалау  заңдылықтары

Гибридологиялық әдіс. Тұқым қуалаушылықтың заңдылықтарын зерттеудің ғылыми негізінГрегор Мендель қалады. Ол өз тәжірибелеріне қолайлы объект ретінде асбұршақты (Pіsum satіvum) алды. Себебі, басқа өсімдіктермен салыстырғанда асбұршақтың мынадай айрықша қасиеттері бар: 1) бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айқын ажыратылатын көптеген сорттары бар; 2) өсіруге қолайлы; 3) гүліндегі жыныс мүшелері күлтежапырақшаларымен толық қалқаланып тұратындықтан, өсімдік өздігінен тозаңданады. Сондықтан, әр сорт өзінше таза дамып жетілетіндіктен, белгілері ұрпақтан-ұрпаққа өзгеріссіз беріледі; 4) бұл өсімдіктің сорттарын қолдан тозаңдандыру арқылы өсімтал будандар алуға болады.

Міне, сондықтан,Мендель асбұршақтың 34 сортынан белгілері айқын ажыратылатын 22 сортты таңдап алып, өз тәжірибелеріне пайдаланды. Ол өсімдіктің негізгі жеті белгісіне көңіл аударды: сабағының ұзындығы, тұқымының пішіні мен түсі, жемістерінің пішіні мен түсі, гүлдерінің реңі мен орналасуы. Мендель тәжірибелерінің келесі бір ерекшелігі белгілердің тұқым қуалауын зерттеуде гибридологиялық әдісті қолдану арқылы дәл және тиянақты нәтиже алуында болды. Бұл әдістің негізгі жағдайлары мыналар:

1) будандастыру үшін бір-бірінен айқын жұп белгілері бойынша ажыратылатын бір түрдің дарақтары алынады; 2) зерттелетін белгілер тұрақты, яғни бірнеше ұрпақ бойы қайталанып отырады; 3) әр ұрпақтағы алынған будандарға жеке талдау жасалып, нақтылы сандық есептеулер жүргізілді.

Мендель өзінің тәжірибелерін 8 жыл бойы (1856—1864) Брно қаласындағы Августин монастырының бағында жүргізді. Ол өз зерттеулерінің нәтижесі туралы 1865 жылы 8 ақпанда сол Брно қаласындағы табиғат зерттеушілер қоғамының кеңесінде баяндады. Соның негізінде “Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер” атты еңбегін жариялады.

Қандай да болсын белгі-қасиеттерінде тұқым қуалайтын өзгешеліктері бар организмдерді будандастырғанда гибридті формалар алынады. Бір ғана жұп белгілерінде айырмашылығы бар ата-аналық формалар будандастырылса моногибридті, екі жұп белгісі болса дигибридті, ал белгілердің саны көп болса полигибридті будандастыру деп атайды.

Моногибридті будандастыру. Тұқым қуалаушылықты зерттегенде Менедль ең қарапайым моногибридті будандастырудан бастап, әрі қарай біртіндеп күрделендіре түскен. Мендельделдің ұсынысы бойынша гендер латын әріптерімен белгіленеді. Бір аллельді жұптың гендерін бірдей әріппен, яғни доминантты (басым) генді үлкен әріппен, рецессивті (басылыңқы) генді кіші әріппен белгілеу ұсынылған. Олай болса доминантты қасиет көрсететін асбұршақтың гүлінің қызыл түсі мен тұқымының сары түсін — А, рецессивті — гүлдің ақ түсі мен тұқымының жасыл түсін — а деп, тұқымының доминантты тегіс пішінін — В, рецессивті кедір- бұдырлы пішінін — b деп белгілейді. Ата-аналық формалар Р әріпімен белгіленеді (латынша “parents” — ата-ана). Аналықты            белгісімен, аталықты               белгісімен, будандастыруды  Х, ұрпақтарын Ғ әрпімен (латынша “Fіlіus” — ұрпақ), гаметаларды Г, ал бірінші, екінші және үшінші ұрпақтарын Ғ1, Ғ2, Ғ3 және т.б. деп белгілейді.

Бірінші ұрпақтың біркелкі болуы. Менделдің бірінші заңы. Ата-аналары бір-бірінен бір жұп белгі бойынша ажыратылатын дарақтарды будандастыруды моногибридті деп атайды. Мендель өз тәжірибелерінің бірінде асбұршақтың тұқымдары сары және жасыл түсті екі сортын алып будандастырған. Сонда бірінші ұрпақтан алынған будандардың барлығы сары тұқымды болып, жасыл түс көрінбеген 7Дәл осындай нәтиже, асбұршақтың қызыл гүлді және ақ гүлді формаларын алып будандастырғанда да көрініс берді. Яғни, қызыл гүлді және ақ гүлді асбұршақты будандастырғанда бірінші  будандық ұрпақтың барлығы қызыл гүлді болып, ақ түс байқалмады. Осы зерттеулердің нәтижесінде Менделдің бірінші заңы — бірінші будандық ұрпақтың белгілерінің біркелкі болу заңы қалыптасты. Мұны бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы немесе толық доминанттылық заңы деп те атайды.

Бірінші ұрпақта басымдық қасиет көрсетіп, бірден жарыққа шығатын белгіні доминантты, көрінбей қалған белгіні рецессивті деп атайды. Қарама-қарсы (альтернативті) белгілерді анықтайтын жұп гендер — аллельді гендер деп аталады. Мысалы, тұқымның сары түсі мен жасыл түсін, гүлдің қызыл түсі мен ақ түсін анықтайтын гендерді — аллельді дейді. Сонымен, зиготада әр уақытта ата-аналарынан қабылдаған екі аллель (ген) бар деп есептеп, кез келген белгі бойынша оның генотиптік формуласын екі әріппен белгілейді. Генотип деп — ата-аналардан алынатын гендердің толық жиынтығын айтады. Генотипіне қарай организм гомозиготалы не гетерозиготалы болуы мүмкін. Гомозиготалы деп тек бірыңғай доминантты (АА) немесе рецессивті (аа) аллельдерден тұратын организмді айтады. Гетерозиготалы организм, керісінше, әр түрлі аллельдерден тұрады (Аа). Организмге тән ішкі және сыртқы белгілердің жиынтығын фенотип деп атайды. Мысалы, тұқымның түсі, пішіні, сабақтың биіктігі, көздің қара немесе көк болуы және т.б.

Мендельдің жүргізген тәжірибелерін жоғарыда келтірілген белгілерді пайдалана отырып, сызбанұсқа түрінде былай көрсетуге болады.

Асбұршақ тұқымының сары түсін — “А”, жасыл түсін — “а” деп белгілейік. Бірінші ұрпақтағы (Ғ1) барлық дарақтары біркелкі: генотипі бойынша гетерозиготалы, фенотипі бойынша бәрі сары тұқымды болып шығады. Осыдан келіп біркелкілік ережесін былай тұжырымдайды:

Бір-бірінен айқын бір жұп белгі арқылы ажыратылатын гомозиготалы дарақтарды будандастырса, бірінші ұрпақта генотипі де, фенотипі де біркелкі будандар алынады. Мұны бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы деп атайды.

Белгілердің ажырау заңы. Мендель бұл тәжірибені одан әрі жалғастырып, бірінші ұрпақтағы будандарды өздігінен тозаңдандырғанда, екінші  ұрпақта сары тұқымды да, жасыл тұқымды да дарақтар алынған. Екінші ұрпақта — ата-аналарының екеуіне де тән белгілердің көрініс беру заңдылығын — ажырау заңы деп атайды. Белгілердің ажырауы кездейсоқ болмай, белгілі бір сандық ара қатынаста жүреді. Атап айтқанда, екінші ұрпақта алынған барлық өсімдіктердің -і сары тұқымды, -і жасыл тұқымды болып шығады. Олай болса, фенотипі жағынан доминантты және рецессивті белгілердің сандық ара қатынасы 3:1-ге тең болып өзгереді.

Бұл сызбанұсқадан екінші ұрпақтағы дарақтардың бір бөлігі, яғни 25-і генотипі жағынан доминантты белгі бойынша гомозиготалы (АА), екі бөлігі — 50-і, гетерозиготалы (Аа) және бір бөлігі 25 рецессивті белгі бойынша гомозиготалы (аа) екенін оңай түсінуге болады. Осы айтылғандарды қорыта келе, ажырау заңын былай тұжырымдайды:

Бірінші ұрпақтағы алынған гибридтерді өзара будандастырған жағдайда,  екінші ұрпақта (Ғ2) белгілердің  ажырауы  жүреді. Ажырау ара қатынасы  фенотипі  бойынша — 3 : 1, ал генотипі  бойынша — 1:2:1-ге тең болады, бұл  ара қатынастар жоғарыдағы  сызбанұсқада  бейнеленген.

Жыныстың хромосомалық анықталуы. Цитогенетикалық ғылыми дамуының нәтижесінде жануарлардың аталық және аналық жасушаларындағы хромосомаларда айырмашылық бар екенін анықталады. Организмнің жынысы ұрықтану кезінде анықталады. Бұл хромосомалар жиынтығына байланысты. Адамның дене жасушаларында 46 хромосома бар. Олар 23 жұп түзеді. Олардың 44 хромосомасы еркектерде де әйелдерде де мөлшері, қызметі жағынан бірдей ұқсас болып келеді. Оларды аутосомдар деп атайды.

Ал 23 жұпты жыныстық хромосомалар деп атайды.

Жыныспен тіркескен белгілердің тұқым қуалауы. Гендері жыныс хромосомаларда орналасқан белгілерді жыныспен тіркескен белгілер деп атайды. Ал белгілердің жыныстық хромосомалары арқылы ұрпақтан-ұрпаққа берілуін жыныспен тіркескен белгілердің тұқым қуалауы деп атайды. Бұл құбылысты Т. Морган дрозофила шыбынына тәжірибе жүргізгенде ашқан.

Жыныстық хромосомаларда орналасқан гендер анықтайды белгілердің тұқым қуалауы, Мендель анықтаған белгілердің ажырауынан өзгеше болады. Х ж/е Ү хромосомалардың гомологті емес бөліктері бар, сондықтанда Х хромосомадағы гендердің аллельдері Ү хромосомада болмайды. Керсінше, Ү хромосомада бар гендердің аллельдері Х хромосомада жоқ. Гендердің мұндай күйін гемозиготалы деп, ал мұндай генотипі бар организмді гемозигота деп атайды.

Егер ген Х хромосомада орналасқан болса, онда ген әкесінен қыздарына, шешесінен қыздарына ж/е ұлдарына белгілер теңдей беріледі. Белгілердің шешесінен ұлдарына, ал әкесіне қыздарына Крисс-кросс тұқым қуалау деп аталады. Адамда көптеген 60-қа жуық белгілер, оның ішінде гимофилия , көз жүйкесінің атрофиясы, дальтонизм Х хромосомада тіркескендіктен, жыныспен тіркесіп тұқым қуалайды. Егер ген Х хромосомада орналасқан болса, онда ген әкесінен қыздарына, шешесінен қыздарына ж/е ұлдарына белгілер теңдей беріледі. Белгілердің шешесінен ұлдарына, ал әкесіне қыздарына Крисс-кросс тұқым қуалау деп аталады. Адамда көптеген 60-қа жуық белгілер, оның ішінде гимофилия , көз жүйкесінің атрофиясы, дальтонизм Х хромосомада тіркескендіктен, жыныспен тіркесіп тұқым қуалайды.

Талдаушы будандастыру деп- 1-ші ұрпақ буданын рецессивті гомозиготалы аталығымен будандастыруды айтады. Талдаушы будандастыру арқылы шыққан тегі белгісіз организмнің генотипін тексеріп анықтайды. Егер будандастыру нәтижесінде 2-ші ұрпақта доминантты ж/е рецессивті белгілер б/ша ажырау 1:1 қатынасында болса, онда тексерілетін организмнің генотипі гетерозиготалы болғаны. Ал будандастыру нәтижесінде 2-ші ұрпақта белгілердің ажырауы байқалмай, алынған ұрпақтың барлығы біркелкі бір аналық белгіні көрсетсе, онда генотипі гомозиготалы екенін көрсетеді.

Кейде селекциялық жұмыстарда белгілердің тұқым қуалауын талдау үшін 1-ші ұрпақ буданын гомозиготалы ата-анасымен будандастыруды қайыра будандастыру немесе бекросс деп атайды. Алынған ұрпақты Ғв деп белгілейді.




Практикалық сабақ 10

Дигибридті будандастыру

Генетикалық есептер

1. 
   Гетерозиготалы екі қара итті бір-бірімен шағылыстырғанда ақ иттің дүниеге келу мүмкіндігі қандай?
   
2. 
   Қара көзді (доминантты белгі) солақай (рецессивті белгі) әйел, көк көзді (рецессивті), оң қолды (доминантты) еркекке үйленген. F1 ұрпақты тап?
   
3. 
   Қой бүлдіргенінің екі сорты бар. Бірінің жемісінің түсі қызыл (доминантты) және мұртшасы (рецессивті) бар, ал екіншісінің жемісінің түсі ақ (рецессивті) және мұртшасы жоқ (доминантты). F1-ы тап?
   
4. 
   Мынадай генотиптері бар өсімдіктер қандай гаметалар түзе алады?
   

а) ААВВ ә) АаВВ б)ааВВ

в) ААВв г) ААвв ғ) АаВв

д) Аавв е) аавв

5. 
   Бұршақ тұқымының сары түсі – А жасыл түсіне – а-ға қарағанда доминатты. Ал тегіс пішінді В бұдыр пішінді в-дан басым. Мына генотиптердің тұқымдарының түстері мен пішіндерін анықтаңдар:
   

а) ааВВ ә) Аавв б) АаВВ

в)ааВв г) ААВв ғ) ААвв

6. 
   Мынадай жолдармен будандастырғанда алынатын ұрпақтар тұқымдарының сыртқы көрінісін анықтаңдар:
   

ә) Аавв х Аавв; б) АаВВ х АаВв;

в) ААВв х аавв; г) ААвв х аавв;

ғ) ааВв х ааВв; д) ААВв х ААВа

7. 
   Тұқымның түсі мен пішіні бойынша гетерезиготалы өсімдік осы екі белгі бойынша да рецессивті гомозиготалы өсімдікпен будандастырылған. Алынатын ұрпақтың генотиптері мен фенотиптерін табыңдар.
   
8. 
   Сары тегіс тұқымдардан өсіп шыққан екі бұршақ өсімдігін будандастырғанда, сары тегіс тұқымдар алынған. Олардың ата-аналарының генотиптері қандай болады?
   
9. 
   Сары бұдыр тұқымнан өсіп шыққан бұршақ өсімдігі, жасыл тегіс тұқымнан алынған өсімдік тозаңымен тозаңдандырылған. Олардан алынған будан тұқымдардың жартысы сары тегіс, жартысы жасыл тегіс болып шыққан. Аталық және аналық өсімдіктердің генотиптерін анықтаңдар.
   

1. 
   Гендер тізбегі.
   
2. 
   Толымсыз тізбектелу және кроссинговер.
   

• 
  Бір хромосомада орналасқан гендер тіркес гендер деп аталады. Олар тіркесу тобын құрады .
  
• 
  Бір тіркесу тобына кіретін гендер бір хромосомада орналасады және гамета түзгенде бірге тұқым қуалайды.
  

Тіркес тұқым қуалау

Генетика ғылымы дами келе барлық белгілердің тұқымқуалауы Мендель заңына сәйкес келе бермейтіні анықталды. Мысалы, белгілердің тәуелсәз ажырау заңдылығы тек басқа жұп хромосомаларда орналасқан гендерде ғана байқалады.

ХХ ғ-дың 20-шы жылдарының басында Т.Х.Морган және оның шәкірттері тіркес тұқым қуалауды зеріттеді. Зеріттеу объектісі ретінде жеміс шыбыны дрозофила таңдалды. өйткені оның тіршілік уақыты қысқа болғандықтан бір жылдың ішінде ондаған реттік ұрпақ алуға болады және кариотипте не бары 4 жұп, яғни 8 хромосома бар.

Морган заңы бойынша: бір хромосомада орналасқан гендер көбінесе бірге тұқым қуалайды.

Бір хромосомада орналасқан гендер тіркескен гендер деп аталады. Бір хромосомада орналасқан гендер тобы тіркесу топтарын құрайды.

Бірақ кроссинговер немесе хромосомалардың айқасуы деп аталатын үрдістің нәтижесінде гендердің тіркесуі бұзылуы мүмкін. Кроссинговер-гомологтық I- де өзара гомологтық бөліктерімен алмасуы. Кроссинговердің нәтижесінде сапа жағынан жаңа хромосомалар пайда болады, яғни генетикалық рекомбинацияға әкеледі. Гендер бір-бірінен неғұрлым алыс орналасса раларында кроссинговер соғұрлым жиі болып тұрады. Яғни, кроссинговер жиілігі гендердің арақашықтығына тура пропорционалды. Осыған байланысты гендердің хромосомада қандай кезек пен орналасқанын және олардың бір-бірінен арақашықтығын есептеу арқылы генетикалық карталар құрылған.
Кроссингговер

Кроссинговер тек гибридтік аналықтардың гаметогенезінде ғана жүреді және •гибридтік аталықтардың гаметогенезінде жүрмейді

Кроссинговер гаметогенездің пісіп жетілу аймағында мейоз I профаза I пахитена сатысында жүреді. •Кроссинговер гомологты хромосомалардың аймақтарымен (аллелдерімен) алмасуы;

Кроссинговер ұрпақтарында ата аналарына ұқсамайтын, жаңа гендердің үйлесімдерін түзіп, ұрпақтардың әртүрлілігін артырып, түрдің сыртқы ортаға адаптациясын жоғарлатады.

Кроссинговер жиілігі кроссоверлі гаметалардың (даралардың) гаметалардың жалпы санына (даралар) қатынасы арқылы есептейді. Ол 50 % көп бола алмайды, өйткені бұл шама хромосомалардың қалыпты (кроссинговерсіз) ажырау мүмкіндігін анықтайды.

Кроссинговер жүрген хромосомалар бар гаметалар кроссоверлі, кроссинговер жүрмегені – кроссоверлі емес гаметалар деп аталады. Бір пайыз қиылысу гендердің арақашықтығының бірлігі ретінде қабылданып, Морганның құрметіне морганид деп аталды.

Хромосомалық теорияның негізгі қағидалары

1. 
   Гендер хромосомада орналасқан. Әр хромосомада гендер тіркесу тобын құрайды. Тіркесу топтарының саны әр түрге тән хромосомалардың гаплоидтық жиынтығына тең.
   
2. 
   Әр геннің хромосомада белгілі орны (локусы) бар. Хромосомада гендер тізбектеле орналасқан.
   
3. 
   Гомологтық хромосомалар арасында аллелді гендермен алмасу жүреді.
   
4. 
   Хромосомадағы гендердің ара қашықтығы олардың арасындағы кроссинговердің пайызына тура пропорционал.
   
5. 
   Әрбір түрдің тек өзіне тән хромоосмалар жиынтығы – кариотипі болады.
   

10. 
    Гетерозиготалы екі қара итті бір-бірімен шағылыстырғанда ақ иттің дүниеге келу мүмкіндігі қандай?
    
11. 
    Қара көзді (доминантты белгі) солақай (рецессивті белгі) әйел, көк көзді (рецессивті), оң қолды (доминантты) еркекке үйленген. F1 ұрпақты тап?
    
12. 
    Қой бүлдіргенінің екі сорты бар. Бірінің жемісінің түсі қызыл (доминантты) және мұртшасы (рецессивті) бар, ал екіншісінің жемісінің түсі ақ (рецессивті) және мұртшасы жоқ (доминантты). F1-ы тап?
    
13. 
    Мынадай генотиптері бар өсімдіктер қандай гаметалар түзе алады?
    

а) ААВВ ә) АаВВ б)ааВВ

в) ААВв г) ААвв ғ) АаВв

д) Аавв е) аавв

14. 
    Бұршақ тұқымының сары түсі – А жасыл түсіне – а-ға қарағанда доминатты. Ал тегіс пішінді В бұдыр пішінді в-дан басым. Мына генотиптердің тұқымдарының түстері мен пішіндерін анықтаңдар:
    

а) ааВВ ә) Аавв б) АаВВ

в)ааВв г) ААВв ғ) ААвв

15. 
    Мынадай жолдармен будандастырғанда алынатын ұрпақтар тұқымдарының сыртқы көрінісін анықтаңдар:
    

ә) Аавв х Аавв; б) АаВВ х АаВв;

в) ААВв х аавв; г) ААвв х аавв;

ғ) ааВв х ааВв; д) ААВв х ААВа

16. 
    Тұқымның түсі мен пішіні бойынша гетерезиготалы өсімдік осы екі белгі бойынша да рецессивті гомозиготалы өсімдікпен будандастырылған. Алынатын ұрпақтың генотиптері мен фенотиптерін табыңдар.
    
17. 
    Сары тегіс тұқымдардан өсіп шыққан екі бұршақ өсімдігін будандастырғанда, сары тегіс тұқымдар алынған. Олардың ата-аналарының генотиптері қандай болады?
    
18. 
    Сары бұдыр тұқымнан өсіп шыққан бұршақ өсімдігі, жасыл тегіс тұқымнан алынған өсімдік тозаңымен тозаңдандырылған. Олардан алынған будан тұқымдардың жартысы сары тегіс, жартысы жасыл тегіс болып шыққан. Аталық және аналық өсімдіктердің генотиптерін анықтаңдар.
    

қандай тәсіл қолданды?

А) гибридологиялық Б) Биохимиялық

В) цитологиялық Г) химиялық

А

2. Мендель бұршақтың 34 сортынан белгілері айқын неше сортын алды?

Б

3. Фенотип бойынша дигибридті будандастырудың формуласы қандай?

В

4. Мендель өз еңбегін қай жылы жариялады?

В

5. Қарама қарсы белгілерді анықтайтын жұп ген:

В

6. Гендердің тіркеліп тұқым қуалауын кім зерттеді?

В) Н. Вавилов Г) Т. Морган

Г

7. Аллельді гендер қайда орналасқан?

В) гомологтық емес хромосомада Г) бірдей локустағы гомологиялық хромосомада

В

8. “ Гаметалардың тазалығы” заңдылығын кім ұсынды?

В) Т. Морган Г) Н. Вавилов

А

9. Генетика терминин кім ұсынды?

В

10. Толық емес доминантты фенотип б/ша формула қандай?

В
Практикалық сабақ 12

1. 
   Адам және жануарлар полиплоидиясы.
   
2. 
   Индуциялық мутациялар.
   
1. 
   Сомалық мутациялар
   

Организмдердің ядролық гендер жүйесін хромотип, ал цитоплазмалық генетикалық элементтер жүйесін плазмотип деп атайды.

Цитоплазманың генетикалық элементтері рөлін өзін-өзі қайта жасауға қабілетті клетка органоидтарында пластидтер мегн митохондрияларда жинақталған бактериялардікі сияқты үлкен емес сақиналы хромосомалар және клеткаішілік паразиттер мен симбионттанрдың (қарапайымдардың, бактериялардың, вирустардың) генетикалық аппараты атқара алатындығы анықталған. Цитоплазмада орналасқан гендерді цитоплазмалық гендер немесе плазмагендер деп атайды.

Гибридтік талдау әдісімен қайсыбір белгінің плазмогендердің әсерінен екенін анықтауға болады. Бұл әдіс келесі ұрпақтар организмдерінде тек ұмыртқа клеткалары, яғни аналық арқылы ғана берілетін цитоплазманың тұқым қуалау ерекшеліктеріне негізделген. Іс жүзінде мұны реципрокты будандастырудың нәтижелерін салыстыру арқылы анықтайды; егер белгі аналық бойынша тұқым қуалап, ал аталық бойынша тұқым қуаламаса, бұл гоның табиғаты плазмагенді екенін көрсетеді. Қанықтырушы будандастыруда бұл белгінің аналық бойынша тұқым қуалауы оның плазмогендерге байланысты екенін көрсетеді.

Цитоплазмалық аталық ұрықсыздық (ЦМС) – қосжынысты өсімдіктен қалыпты, ұрықтануға және тұқым түзуге қабілетті аналық генеративті мүшелер мен іске жарамсыз аталық генеративті мүшелердің даму құбылысы. Өсімдік аталық ұрықсыздық кезінде тек айқаспалы тозаңданудан ғана жеміс пен тұқым түзуге қабілетті.

Полиплоидия деп организм клеткаларында хромосомалар санының екі еселеніп көбею құбылысы, ол организмнің өзі полиплоидтер деп аталады.

Полиплоидия құбылысы эволюциялық өзгергіштіктің ең маңызды көздерінің бірі болып табылады және табпиғатта кең таралған. Эволюция процесі көбінесе полиплоидизация негізінде хромосомалар жиынтықтарының еселі көбеюімен байланысты екенін көп өсімдіктерде анықталған, туыс, жақын топтар немесе түр ауқымында жақын расалар топтары болып табылатын полиплоидті қатарлардың табиғатта болуы дәлелдейді.

Полиплоидияны қолдан индукциялау үшін негізінен табиғатта да солай әсер ететін әр алуан факторлар пайдаланылады:

Физикалық (температура, иондаушы сәулелер)

Механикалық зақымдаулар (центрифугалар)

Химиялық заттар (колхицин, аценафтен, ауренция, фенилуретан, хлоалгидрит, азот тотығы, хлороформ).

Полиплоидия терминін 1910 жылы Е.Страсбургер енгізді. Полиплоидті мутанттардың диплоидты өсімдіктерден морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық жағынан көптеген ерекшеліктері бар. Өсімдіктің жалпы көлемі, гүлдері, тұқымдары, жемістері үлкейген. Биохимиялық ерекшеліктері де өзгерген, мысалы, полиплоидті томаттардың жемісінде С витамині көп болады. Қызылша триплоидтары геномдардың санына қарай әр гектарына қант шығымын 10-20% арттырады және т.б.

Өсімдіктердің белгілі туыстарының жартысында полиплоидті түрлер бар. Бидай, картоп, мақта, темекі, көптеген жеміс ағаштары т.б. ауыл шаруашылық және техникалық дақылдар полиплоидтарға жатады. Бір кезде адам олардың дәні мен жемісінің ірілігіне, дәміне, нәрлілігіне, өнімділігіне әне т.б. бағалы қасиеттеріне қарап полиплоидті мутанттарды сұрыптап алған.

Полиплоидті туыстар мен түрлер әсіресе қарақұмық тұқымдастарда, астық тұқымдастарда және басқаларда өте жиі кездеседі.

Хромосомалар саны еселі көбейген бір туыс түрлерінің тобы полиплоидты қатар деп аталады.

Полиплоидтар пайда болу тегіне қарай негізгі екі түрге автополиплоидтар (аутополиплоидтар) және аллоплоиплогидтар деп бөлінеді.

Автогполиплоидтар бір түрдің хромосомалар санының жай көбеюі нәтижесінде пайда болады. Табиғи автополиплоидия ауыл шаруашылығы үшін құнды түрлерге мысал ретінде арахисті, қарақұмықты, бедені айтуға болады.

Алшақ будандастырғанда гибридтердегі хромосомалар жиын санының еселеп көбеюі амфидиплоидия, яғни аллополиплоидтар деп аталады. Бидайдың гексаплоидты түрлерін, қара бидаймен будандастырудан алынған сомалық клеткаларында хромосома саны 56 октаплоидты амфидиплоидтар, сондай-ақ тетраплоидты бидайды қара бидаймен будандастырудан алынған хромосома саны 42 гексаплоидты амфидиплоидтар болып табылады.

1. 
   Генетикалық популяциялардың ерекшеліктері.
   
2. 
   Популяцияның зерттеу әдістері.