Орталық жүйке жүйесінің рефлекстерді үйлестіруі

Орталық жүйке жүйесінің ең көрнекті және маңызды қызметінің бірі рефлекстерді келістіру, үйлестіру, координациялау. Мысалы, оң аяқты бүгетін еттердің орталығы қозып тонусы көтерілсе, дәл сол сәтте бүгілген аяқты жазатын еттердің орталығы тежеледі және жұлынның екінші жартысындағы аталған орталықтарда қарама-қарсы үрдістер туады, яғни бүгу орталығы тежеледі, ал жазу орталығы қоза-ды. Сондықтан оң аяқ бүгілгеңде сол аяқ жазылады. Осының арқасында адам жүре алады. Адам бір сәтте тамақты шайнап және жұта алмайды, өйткені шайнау мен жұту орталықтары бір мезгілде қозбайды. Біреуі қозғанда, екіншісі тежеледі. Сондай-ақ дем алу орталығы қозса, дем шығару орталығы тежеледі. Осының арқасында тыныстың екі кезеңі өмір бойы бірін-бірі алмастырып отырады. Орталық жүйке жүйесі де қозу мен тежелу үрдістерінің тууы мен сөнуін, орталықтардың қарым-қатынасын үздіксіз жөнге келтіріп үйлестіріп отырады. Рефлекстерді келістіріп үйлестіруде орталық жүйке жүйесіндегі су­бординация құбылысы мен қозуды өткізу ерекшеліктері әсіресе жинақы қозу, конвергенция мен окклюзияның маңызы өте зор. Бұлармен қатар орталық жүйке жүйесіндегі кездесетін бірнеше құбылыстар (принциптер) рефлекстерді үйлестіру негізін құрады: қозу мен тежелудің жайылысы (иррадиациясы), бір жерге шоғырлануы (концентрациясы), үрдістердің индукциясы мен реципроктық тежелу, доминаттық қозу, кері байланыс, соңғы жалпы жол.

Орталықтағы қозу сол жерде қалмай, қызметі байланысты басқа орталықтарға жайыла бастайды. Қозудың жайылуын қозу жайылысы дейді. Қозу мен қатар оның айналасындағы орталықтарда тежелу туып, қозу үрдісін жан-жағынан қоршап, оны кері қарай алғашқыда пайда болған жеріне шоғырланады (концентрация). Қозу сияқты тежелу де орталықта жайылады, одан соң жиналады. Жүйке үрдістерінің бұл қасиеті ми сыңарлары қыртысында да кездесетінін И.П. Павлов әдейі қойылған тәжірибеде дәлелдеген. Қозу мен тежелудің жайылысы мен шоғырланысы тітіркендіргіштің күшіне байланысты. Торлы құрылым жүйке үрдістерінің жайылысы мен шоғырлануын реттейтін орталық болып саналады.

Жүйке орталығында пайда болған бір үрдіс екінші қарама-қарсы үрдістің тууына себепкер болады. Бұл индукция құбылысы. Жүйке жүйесінде қозу тежелуді, тежелу қозуды тудырады. Мәселен, жұлынның бір сегментінің жартысына бүгу орталығы қозады. Мұнымен бірге екінші жартысындағы жазу орталығы қозып, бүгу орталығы тежеледі. Келесіде осы орталықтағы үрдістер бірін-бірі алмастырады. Осыған орай индукция бір мезгілді және бір дәйекті кезекті болып екі түрге бөлінеді.

Индукция себебінен пайда болған тежелуді Ч. Шерингтон репрокциялық (жегілген немесе қосарланыс) тежелу деп атаған. Репрокциялық тежелудің арқасында бір сәтте орталықта қарама-қарсы қозғалтатын қимыл рефлекстері тумайды. Бұл құбылыс рефлекстердің бір-бірімен үйлесуін қамтамасыз етеді. Осыған орай дем алған сәтте дем шығарылмайды, ауыздағы ас шайналып тұрғанда жұтылмайды, бүгілген аяқ дәл сол арада жазылмайды т.т.

Көпке дейін репрокциялық (жегілген) тежелудің пайда болу меха­низмі белгісіз еді. Д.Ж. Экклс жұлын орталықтарында кездесетін бір мезгілді индукцияның Реншоу жасушалары тәрізді аралық тежелу жасушалардың қатысымен туатынын анықтады. Мысалы, бүгу орталығына арналған серпініс сол орталықты қоздырумен қатар қызметі қарама-қарсы орталықты, аралық тежеуші нейрондарды да сол сәтте қоздыру арқылы тежейтінін көрсетті.

Доминаттық қозу (лат. – dominantus- үстемдік, үстем). Белгілі бір жағдайда уақытша бір орталық Үстемдік ететін билеуші орталық бола алады (А.А. Ухтомский). Үстем қозу орталығы басқа орталықтардың қызметін тоқтата алады. Бұл орталықты ерекше қасиеттері бар:

1. Өте қозғыш келеді. Қозу табалдырығынан төмен күштерге жауап береді.

2. Басқа орталықтарға бағытталған серпіністерді өзіне тартып, өзіндегі қозуды күшейтеді де, басқа орталықтардың қызметін тежейді.

3. Қозу созыңқы (инертті) болады.

4. Қозудың күші, жиілігі тітіркендіргіштің күші мен жиілігінен көп артық. Сәл тітіркендіргішке күшті жауап береді.

5. Қозу тез жинақталады. Бұл орталық керексіз рефлекстерді тоқтатып тастайды. Организмге өте қажеттілерін тудырады. Сөйтіп оның организмді дегеніне, алдына қойылған мақсатына жеткізуде маңызы зор. Әдетте үстем қозу ұзаққа созылмайды, тіршілікке қажет қызметі орындалған соң оның үстемдігі жоғалады, билігі тоқтайды. Өте тұрақты үстем қозу сау адамда кездеспейтін ой пікірлердің пайда болуына әкеліп соғуы мүмкін.

Негізгі:

7. 
   Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы. (Оқулық). - Алматы. Издательство «Дәуір», 2005. - 663 б.
   
8. 
   Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар./ Сайдахметова А.С., Рахыжанова С.О. Семей, 2006 г. - 174 б.
   
9. 
   Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпалар физиологиясы. - Алматы, 2004 ж. - 78 б.
   

3. 
   Организмнің шартты-рефлекторлық әрекеті және оның нейрофизиология-лық тегершіктері. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің типтері. Ибраева С.С., Астана, 2006. - 52 б.
   

1. Физиология человека, В.М. Покровский., Г.Ф. Коротько, М., 2004.

2. Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии. К.В.Судаков, А.В.Котова, М., 2002.

3. Руководство по общей и клинической физиологии. В.И.Филимонов, МИА, 2002, 957 стр.

4. Нормальная физиология, под ред. К.В.Судакова, М., 2000.

5. Агаджанян Н.А., Тель Л.З., Циркин В.И., Чеснакова С.А. Физиология

человека. Санкт-Петербург, Sotis, 2000 г., 528 с.

Қосымша:

25. 
    Скок В.И., М.Ф.Шуба. Нервно-мышечная физиология. Киев, изд. "Вища школа". 1986., 223с.
    
26. 
    Ноздрачев А.Д., Баженов Ю.И. и др. Начала физиологии. Учебник для ст. ВУЗов. 2001.
    
27. 
    Покровский и др. Физиология человека. Учебник. В 2-х томах. 1997.
    
28. 
    Практические занятия по курсу "Физиология человека и животных".(Айзман Р.И., Дюкарев И.А. и др.) Новосибирск. Сибирское университетское издательство. 2002. 98 с.
    
29. 
    Самостоятельная работа студентов по "Физиология человека и животных" с применением ЭВМ. (Айзман Р.И., Чжан-Юшков Н.К.) Методические рекомендации. Новосибирск, 1988.
    
30. 
    «Основы физиология человека», 1 и 2 том, Б.И.Ткаченко, С.-Петербург, 1994г.
    
31. 
    Атлас по нормальной физиологии А.В.Коробков, С.А.Чеснокова, Москва, Высшая школа, 1987 .
    
32. 
    3. Айзман Р.И., А.Д.Герасев, М.В.Иашвили. Физиология возбудимых тканей. Новосибирск, изд. НГПУ, 1999., 125 с.
    
33. 
    Александров Ю.И. и др. Основы психофизиологии. Москва, Инфра-М, 1998., 431с.
    
34. 
    Анатомия, физиология и гигиена в таблицах и схемах. Методическое пособие. 1991.
    
35. 
    Справочник физиологических и лабораторных показателей здорового человека. А. А. Утепбергенов, 1995 .
    
36. 
    Физиология человека. Под ред. М.Покровского, Г.Ф.Коротько, в двух томах, М., 2001, 368 с.
    

1. 
   Жүйке орталықтарының негізгі қасиеттерін атаңыз.
   
2. 
   Жүйке пулі дегеніміз не?
   
3. 
   Дивергенцияның конвергенциядан айырмшылығы.
   
4. 
   Постсинапстық потенциация механизмі неге негізделген?
   
5. 
   Жүйке орталықтарының тонусы дегеніміз не?
   
6. 
   Симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйесінің синергизм мен антагонизм құрылымдары.
   
7. 
   Симпатикалық жүйке жүйесі жүрек бұлшықетіне қандай ықпал жасайды?
   

№ 4 Дәріс.

Жүйке жүйесі орталық және ішкі бөлімдерден тұрады. Омыртқалы жануарларда алғашқысының қатарына жұлын мен ми, ал екіншісінің қатарына - жұлын түйіндеріндегі және ағзалар ішіндегі (интрамуральдық) нейрондар жатады. Ағзалар ішіндегі жүйке вегетативтік жүйесінің нейрондары, ал жұлын түйіндері тұлғалық жүйке жүйесінің сезгіш жасушаларынан тұрады. Орталықтағы нейрондардың денесі мида немесе жұлында орналасқанмен, олардың ұзын талшықтары жұлыннан, мидан шығып шеткі ағзаларға барып таралады. Мұндай жүйке өскінділерін орталықтағыдан айыру үшін шеткі талшықтар деп те атайды.

Бұл омыртқа бағанының каналында орналасқан жуан арқан тәрізді орталық жүйке жүйесінің бір бөлігі. Жұлын ақ және сұр құрылымды заттан тұрады. Ақ зат жүйке талшықтарынан ал сұр зат нейрондар денесінен тұрады. Сұр зат жұлынның қақ ортасында ми түтігінің айналасында орналасқан. Жұлынды көлденең кескенде сұр заттың бейнесі көбелектің қос қанатына немесе "Н" әріпіне ұқсайды. Сұр заттың денесінен созылған алдыңғы, артқы, бүйір (жұп) ашалары бола­ды. Ақ зат сұр затты айнала қоршайды. Сұр заттың алдыңғы және артқы ашасы ақ затты төрт бағанға (алдыңғы, артқы және екі бүйір) бөледі. Сұр зат рефлекстік қызмет атқарады, ал ақ зат қозуды өткізеді. Жұлынның сезгіш нейрондарына афференттік жүйкелер тері, ет, сіңір, ішкі ағзалар қабылдағыштарынан (экстеро-, проприо-, интероқабылдағыштардан) серпіністер әкеледі. Қозғалтқыш нейрондардың жүйкелері қозуды шеткі ағзаларға, қаңқа еттіріне жеткізеді. Сезгіш және козғалтқыш нейрондар, аралық нейрондар арқылы немесе бір-бірімен тікелей байланысып рефлекстік доға құрады. Сондықтан жұлын мидың қатысынсыз-ақ өзінің жұлын рефлекстерін атқара алады. Дегенмен біртұтас организмде жұлынның қызметі ми қызметіне бағынышты. Орталық жүйке жүйесінде, оның төменгі бөлімдерінің қызметін жоғары бөлімдері реттеп отырады (субординация).

Жұлынның афференттік және аралық нейрондарының аксоны мен бұтақтары қабылдағыштағы қозуды миға жеткізетін жұлынның жоғарыға қарай өрлейтін жолын құрайды. Бұл жолдардың көбі жұлын ақ затының артқы және бүйір бағандарында өтеді. Қозуды ми нейрондарынан жұлынға жеткізетін эфференттік талшықтар жұлынның төмен түсетін жолын құрады. Бұлар жұлынның алдыңғы және бүйірдегі бағандарында өтеді.

Жұлын 31 сегментке бөлінген. Әрбір сегмент алдыңғы және артқы жұлын түбірлері арқылы дененің оған сәйкес және көршілес сегментімен байланысады. Сондықтан жұлынның бір түбірі бұзылса, не кесілсе оған сәйкес дене сегментінде сезім және қозғалыс функциялары толығынан жойылмайды. Оның қызметін көршілес сегменттің нейрондары орындайды. Белла-Мажанди заңы бойынша жұлынның артқы түбірлері афференттік жүйкелерден, алдыңғы түбірлері эфференттік талшықтардан тұрады.

Жұлын нейрондары. Адамның жұлынында 13,5 млн-дай нейрондар болады. Олардың 97%-і сезгіш және аралық, 3%-і қозғалтқыш нейрондар. Қозғалтқыш нейрондардың альфа және гамма екі түрі сұр заттың алдыңғы ашасында орналасады.

α-мотонейрон ең үлкен жасуша. Бұл нейронның аксоны адамның бет еттерінен басқа барлық қаңқа еттерімен байланысқан. Тұтас бір бұлшықеттің барлық миоциттерімен байланысатын нейрондар тобын нейрондық пул деп атайды. Бұлар түтас қозбауы мүмкін. Осыған орай жиырылатын ет талшықтарының саны оған байланысты етті жиыру әртүрлі болмақ. ү-мотонейрон а-мотонейронның тонусын тежейді (реттейді). Мотонейрон қозғанда ет ішіндегі қабылдағыш - ет үршығы (интрафузалық ет) жиырылады. Одан ү-мотонейронға барған серпіністер экстрафузальдық етті жиырылатын немесе босататын әсерлерге сезімталдығын күшейтеді. Сөйтіп, а-мотонейронның әсерін үдетеді.

Аралық нейрондар басқа нейрондармен қоздыратын не тежейтін түйіспелер құрады. Демек, олар қозу мен тежелу үрдістерінің тууын реттейді және белгілі бір сегменттің ішіндегі көршілес сегменттер арасындағы байланыстарды іске асырады. Бұл нейрондар сұр заттың денесінде, артқы ашаның шылбыр (fimiculus) бөлімінде орналасады. Шылбыр жасушалардың аксондары жұлынның жоғары қарай өрлейтін жолын құрады. Аралық нейрондар қатарына мотонейронның айналасындағы оны тежеуші Реншоу жасушалары жатады. Аралық жасушалар арқылы ми бағанының торлы құрылымдары жұлында пайда болатын қозу, тежелу үрдістерін реттейді.

Сезгіш нейрондар жұлын ганглийлерінде топталған. Бұл жасушаның бір талшығы болады. Ол ганглийден шыға берісте екіге бөлінеді.

Оның бірі қабылдағыштарда туған қозуды сезгіш нейронның денесіне жеткізеді, ал екінші талшығы сезгіш нейронның серпіністерін жұлын мен ми қыртысы нейрондарина апарады. Вегетативтік жүйке жүйесінің ганглийге дейінгі симпатикалық нейрондары жұлынның кеуде, бел сегменттерінің бүйір ашасында, ал парасимпатикалық нейрондары сегізкөз бөлімінде орналасады. Олардың көбі эфференттік нейрондар көптеген ағзалық (висцералды) рефлекстердің орталығы. Жұлынның сұр затында (еттерді бүгетін, жазатын), еттің ұзаққа созылатын қатаюын (тонустық) және фазалық (кездік) жиырылуын тудыратын рефлекстер орталығы болады. Мұнымен катар вегетативтік әрекеттерді реттейтін орталықтар бар. Қан тамырларын кеңейтіп тарылтатын, жүрек соғуын, ас қорыту бездерінің сөл бөлінуін, ас қорыту жолының қимылын, несеп, нәжіс, жыныс жүйелері қызметін реттейтін орталықтар жұлынның бүйір ашасында орналасқан. Бұлар арқылы жұлын көптеген висцеральдық рефлекстерге қатысады. Жұлынның аталған күрделі қызметтерін ми қадағалап реттеп отырады. Мидың әсерін шеткі ағзаларға және кері қарай олардың қабылдағыштарынан қозуды (хабарды) миға жұлын ақ затындағы жоғары, төмен кететін жолдары арқылы жеткізеді. Ең негізгі жолдардың қызметі туралы қысқаша мәліметтерді Г.И. Косицкий оқулығынан алынған кесте көрсетеді.

Ми әрқайсысы жарты шарға ұқсас қос ми сыңарынан, мишық пен ми бағанынан тұрады. Құрылымдық айырмашылықтарына, даму ерекшеліктері мен қызметіне қарай нейрофизиологиялық және клиникалық талдау жұмысын жеңілдету үшін ми артқы ми, мишық, ортаңғы ми, аралық ми, алдыңғы ми деп аталатын бес бөлікке бөлінеді. Артқы ми құрамына сопақша ми мен варолий көпірі, ортаңғы ми құрамына қызыл ядро, қара зат, төрт төмпешікті дене, торлы құрылым, аралық миға - көру төмпешігі (thalamus) көру төмпешігі астындағы құрылым (hypothalamus), алдыңғы ми құрамына ми сыңарлары қыртысы мен қыртысасты түпкі (базальдық) ядролар кіреді. Сопақша ми мен көпір, ортаңғы ми мен аралық ми ми бағанынын құрады.

Үлкен мидың бір бөлігі жұлынның жалғасы сұр және ақ заттардан тұрады. Алайда ондағы сұр зат, жұлындағыдай бірақ жерге топтаспаған, ақ зат аралықтарында жеке-жеке шоғырлар құрып, көптеген ядроларға, қызметі әртүрлі орталықтарға айналған. Ақ зат жүйке талшықтарынан тұрады. Бұл талшықтар қозуды жоғары және темен қарай өткізетін жұлын жоддарының жалғасы және жұлынды мидың басқа бөлімдерімен сопақша мимен байланыстырып тұрады. Сопақша ми арқылы өтетін кейбір жұлын жолдары осы мида бір-бірімен қиылысып оң жақтан келген талшықтар сол жаққа, сол жақтан келген талшықтар оң жаққа шығады.

Әр біреуі үлкен ми сыңарларының артқы жағында, сопақша мидың үстінде орналасқан қос жарты шардан және ортаңғы бөліктен тұрады. Бұл жарты шарда қалындығы 1-2,5 мм жұқа қыртыс қабығы, ақ заттың ішінде теңбілденіп сұр заттар - ядролар бар. Мишық орталық жүйке жүйесінің басқа бөлімдерімен төменгі, ортаңғы, жоғарғы аяқшалары арқылы жалғасқан. Осы аяқшалар арқылы, жұлыннан, кіре-беріс (вестибула) ядролардан, торлы құрылымнан келіп түсетін серпіністер мишыққа тоғысады. Мишықтан шыққан эфференттік талшықтар одан әрі ми қыртысына, қыртыс астындағы ядроларға, ми бағанының торлы құрылымына, көру төмпешігіне, қызыл ядроға, сопақша миға, жұлынға жеткізіп тұрады. Ми қыртысының және мишықтың қозғалтқыш аймақтары өзара тығыз байланыста болады. Сонымен жоғарыда айтылғандай мишық мидың барлық бөлімдерімен қызметтес мүше.

Мишықтың ең бас қызметі - адамның өз еркімен атқарылатын не оған бағынбайтын қимыл-әрекеттерді үйлестіріп отыру. Қандай да болсын қимыл-әрекеттің дәлме-дәл орындалуы, тепе-теңдікті сақтау мишыққа байланысты. Алайда мишық қызметі толық бұзылса да, тіршілік тоқтамайды, ал мишық біртіндеп көп жылдар бойы бұзылатын болса, мишықтың қызметін мидың басқа бөлімдері, әсіресе ми қыртысы өзіне алып қимыл әрекеттерін түзете алады.

Ортаңғы ми

Ортаңғы ми воролий көпірі және сопақша мимен бірге ми бағанының негізін құрады. Оның сырт жағында ми қақпағы, іш жағында ми аяқшалары орналасқан. Ортаңғы мидың сұрғылт заты құрамына төрт төмпешік, қара зат, қызыл ядро, III және IV жұп ми жүйкелерінің ядролары мен торлы құрылым кіреді. Ортаңғы ми арқылы жоғары қарай көру төмпешігіне (таламусқа), мишыққа баратын жолдар, ми қыртысынан, жолақ денеден, гипоталамустан төмен қарай бағытталған ортаңғы миға, сопақша миға, жұлынға баратын жолдар етеді.

Төрт темпешік пен көз алмасын қозғайтын жүйке (ІІІ-жұп) ядрола­ры ортаңғы мидың сырт жағында, ал ішкі жағында қара зат, қызыл ядро және IV жұп шығыршықтық жүйке нейрондары орналасқан.

Көз алмасын қозғайтын III жұп аралас жүйке тармақтары арасында көздің қиғаш еттерінен басқа еттерді жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар көз еттерінен орталыққа тебетін сезімтал жүйке талшықтары бар. Мұнымен қатар бұл жүйкенің арасында ортаңғы мида орналасқан парасимпатикальцқ ядроның преганглийлік талшықтары бар. Бұл жүйке серпіністерін кірпіктік түйіннен екінші нейронға жеткізеді. Бұл түйіннен басталған постганглийлік талшықтар көздің қарашығын тарылтатын етті жиыратын эфференттік жүйке. Ми жүйкелерінің ІV жұбы да - аралас жүйке. Талшықтар арасында көздің жоғарғы қиғаш етін жиырылтатын қозғалтқыш талшықтармен қатар еттің өз қабылдағышынан шыққан серпіністерді орталыққа жеткізетін сезімтал талшықтар да бар.

Торлы құрылым

Торлы құрылым (ретикулярлық формация) пішіні әртүрлі, үлкенді-кішілі, көптеген қысқа тармақты (дендритті) жасушалар тобы. Олардың дендриттері көп бұтақты. Олардың арасында көптеген түйіспелер құрылады. Мәселен екі нейрон дендриттері ара­сында 30000-ға жақын түйіспелер болуы мүмкін. Сондықтан торлы құрылымның гистологиялық препаратын жай микроскоппен қарағанда ол тор тәрізді болып көрінеді. Осыдан 150 жылдай бұрын торлы құрылымға бірінші сипаттама берген Дейтерс болатын. Торлы құрылым ми бағанында орналасқан. Оның нобайы ортаңғы мида, біразы көпірде, үлкен нейрондылары сопақша мида топтасқан, шеткей орналасқан ағзалармен тікелей байланыспаған. Ағзалардағы қабылдағыштардан ақпараттық мағлүматтар торлы құрылымға жұлынның жоғары ми сыңарлары қыртысына карай өрлеуші жолдарынан коллатераль (жалғама) байланыстар арқылы келеді. Оған серпіністер көлденең бұтақшалар арқылы тіпті көру, дыбыс жүйкелерінен де келіп түседі. Торлы құрылым кейде бейарнамалы жүйке жүйесі деп те аталады. Өйткені ол орталық жүйке жүйесінің барлық бөлімдерінің (ми қыртысынан бастап жұлынға дейін) қызметін белсендіреді. Жалпы алғанда торлы құрылым ми бөлімдерімен қарама-қарсы екі бағытта байланысқан.

Ми бағанының тонустық рефлекстері

Ми бағаны, әсіресе артқы және ортаңғы ми түрлі жағдайларда бастың, дененің кеңістікте алған орнына (қалпына) байланысты еттердің тонусын өзгертіп, дене тепе-тендігін сақтайды. Бұл тонустық рефлекстер. Бұлар қабылдағыштың орналасқан орнына қарай мойын, кіреберіс, лабиринт рефлекстері деп бөлінеді. Мойын рефлекстерінің қабылдағыштары мойын ет сіңірлерінде орналасқан - проприорецепторлар, ал кіреберіс рефлекстерінің қабылдағыштары - отолит аппараты, лабиринт – жарты иірімді арналардың кеңейген ұшында орналасқан түкті жасушалардан құралған шашақ тәрізді қабылдағыштар. Аталған қабылдағыштардың бәрі де басты қисайтқанда, бұрғанда тітіркенеді де жануарлардың сирақтарын жазатын, бүгетін еттерінің және көзді қимылдататын еттердің тонусын өзгертеді.

Статокинетикалық рефлекстер шыр айналу және лифт рефлексі деп екіге бөлінеді.

Аралық миға көру төмпешігі (таламус), төмпешікасты (гипоталамус), төмпешікүсті (эпиталамус) құрылымдары жатады. Аталған құрылымдар III ми қарыншасын жан-жағынан қоршап, оның қабырғасын құрады. Сондықтан бұл құрылымдардың қызметіне, әсіресе гипоталамусқа қарыншаны толтырған сұйықтық, қанда еріген заттар, гормондар тікелей әсер ете алады. Эпиталамус күмбез денесінің (аркус) сүйелді денеасты жасушалар мен ішкі сөлініс безі - эпифизден тұрады.

Таламус көп ядролы көлемі және қызметі жағынан ең көрнектісі. Ол арқылы ми қыртысына әртүрлі сезім серпіністерін өткізетін жүйке талшықтары өтеді.

Гипоталамус ішкі ағзалар қызметін жүйке және қан арқылы реттейтін көп ядролы құрылым.

Ассоциативтік (ұластырушы) ядроларға түрлі серпіністер таламустың арнамалы жолдарынан келіп түседі. Бұл ядролар қызметі ми қыртысындағы осындай аймақтар қызметімен тығыз байланысты. Бұлар жоғары анализдік, синтездік үрдістеріне, ми қыртысының бірлестіруші (интегративтік) қызметіне қатысады.

Гипоталамус ми сыңарлары қыртысы, лимбиялық жүйе, торлы құрылыммен, сопақша мидың парасимпатикалық және симпатикалық ядроларымен, жұлынның бүйір ашасындағы вегетативтік ядроларымен қатар таламус, гипофизбен эфференттік байланыста. Мұнымен бірге оған түпкі ядролардан, мишықтан афференттік жүйкелер, ішкі ағзалардан кезеген жүйке арқылы хабарлар келіп тұрады. Гипоталамусқа ішкі ортадан да көптеген ақпараттар келеді. Оның әрбір нейроны 2-3 капиллярмен түйіскен (капиллярлар өте қалың). Капиллярлардың қабырғасы үлкен молекулалы заттарға өтімді. Сондықтан гормондар мен басқа да химиялық белсенді заттар қаннан гипоталамусқа қарай өтіп, оған тікелей әсер етеді. Гипоталамустың кейбір ядролары мидың үшінші қарыншасының қабырғасын құрады. Мұндағы сұйықтықтан да заттар гипотамусқа өте алады. Гипоталамус орталық жүйке жүйесінің құрылымдары мен бірге шеттегі ағзалар, тіндермен екі жақты (афференттік және эфференттік) байланысының арқасында организмнің көптеген әрекеттерін реттей алады.