Динаева б. Б., Сапина с. М
қолдарын ұшынан ұстасып, қулаштарын екі жагына үш-үштен
жүктеу/скачать 5.44 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «ернін сылп еткізу», «аузын сылп еткізу»
| қолдарын ұшынан ұстасып, қулаштарын екі жагына үш-үштен
керіп барып қушақтасты (Ғ.Мүсірепов. ¥лпан). Ері, баласы, жақыны, туысы қайтыс болған әйелдің қара жамылып, жоқтау айтуы - халқымыздың ежелден келе жатқан салт-дәстүрі. Қайғы- қасіреті мен шерлі көңілін жақынын жоғалтқан әйел бетін жырту, бетін тырнау, шашын жаю, шашын жұлу, қос бүйірін таяну сияқты паралингвистикалық амалдар арқылы білдіріп, қайтыс болған ерінің, баласының, туысының жақсы, асыл қасиеттерін жоқтау жырына арқау еткен. Мысалы, Қара бір шашым жаяйын, Жаяйын да жияйын. Құнарлы бармақ жез тырнақ Күнде қанға бояйын. Албыраған ақша бет Сүйегіне тояйын! Мойындаған қаракез Жаспенен оны ояйын, Алшаңдап жүрген жас төрем Орныңа кімді қояйын (Боздағым. Қазақтың жоқтау жырлары). Көне замандарда, көне түркі кезеңі саналатын Ү-\/ІІІ ғасырларда түркі тайпалары қайтыс болған адамға қатты қайғырып, «өлген адамның туыстары шашын жұлып, бетін тырнап, құлағын кесіп, өздерін қорлайтын» әдет болған. Оның мәнісі: «Өлген жақсы адамның артында қалып, онсыз сүрген өмірде не мән бар?» - деп қайғырудан шыққан [4, 12]. Ертеде көптеген халықта қатты қайғырғанда бетін тырнап, айғыздаумен бірге шашынжұлыпнемесетақырлапалыптастайтынболған.Кейбіртайпаларда ері қайтыс болған әйел бұрымын кесіп, күйеуіне деген адалдық белгісі ретінде оны күйеуімен бірге жерлеген. Аталған бейвербалды амалдың қазақтың жоқтау жырларын айтқан кезде қолданылуы сол кезден қалған болуы керек деп топшылаймыз. «Қазақәйелі» концептісіне қатысты бейвербалды амалдардың ең көп тарағаны - «ернін сылп еткізу», «аузын сылп еткізу» сияқты тұрақты сөз тіркестеріне сай келетін ым-ишараттар. Олар көркем шығармадағы кейіпкерлердің таңырқау, жақтырмау сияқты эмоционалдық жай-күйлерін білдіру үшін қолданылады. Мысалы, Мұртазаның бір қарындасын Сүттібек ағам алған, Енді Сүттібектің қарындасын Мұртаза алмақшы. Сонда айырбас па, немене өзі? - Айша ернін сылп еткізіп қойды (Ш.Мұртаза. Ай мен Айша). Көркем мәтіндегі қолданыстан аңғарғанымыздай, аталған бейвербалды амал түрі қазақ әйелі мен кемпіріне тән болғанымен, жас қыздарға жараспайтын, ерсі көрінетін ым-ишарат екені байқалып отыр. 18 Ал «ернін шығару» ишараты негізінде қалыптасқан «ернін шығарды» фразеологизмі әйелге тән әжуалау түрін білдіріп, көркем мәтінде «мазақтады, күлді, келекеетті» деген мағынадажұмсалады. Мысалы, Өрік қырындаған кезінде қатындар біріне-бірі қарап, еріндерін шығарып: - Мынау бір ындыны жарымаған шіркін ғой! - деп күңкілдесті (Ж.Аймауытов. Ақбілек.) Қорыта айтқанда, «Ымға түсінбеген дымға түсінбейді» деген халқымыздың қыздары мен әйелдері өздерінің ішкі сезімін, ой-пікірін, таным-талғамын, көзқарасын сөз құдіретімен бірге ым-ишарамен де шебер, дәл білдіріп және өзгелердің кеңіл күйін сезімталдықпен аңғарып отырған.Жоғарыда көркем мәтіннен алынған мысалдардағы бейвербалды амалдар, кинемалық бірліктер тек «қазақәйелі» концептіне ғана қатысты болып қана қоймай, қазақ мәдениетіне тән әдет-ғұрып, салт-дәстүр, өмір сүру үрдісі, рухани-мәдени құндылықтар жөнінде де мол ақпарат алуға мүмкіндікбереді. жүктеу/скачать 5.44 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|