Диплом жұмысы 5В020500 «Филология: қазақ тілі»
жүктеу/скачать 1.61 Mb.
|
| Есік қылып жүреді.
Оң келгенін оң атты, Сол келгенін сол атты [3;22]. Есіктің орны қаншалықты дәу болатынын елестетіп көріңіз. Адам денесіне тиген оқ есіктің орнындай болып ойылған болса, оқтың қандай жылдамдықпен, қалай атылғандығын бағамдай беруге болады. Бұл, әрине, әсірелеу! Ал Орақ батырдың айқайының қаттылығын сипаттауда мынадай тармақтар кездеседі: Ақырып еді ер Орақ, Айқаймен жел заулаған. Құбыла беттен жел тұрып, Бұлт шығып ойнаған. Дауылдатып қар жауды Бұлт шығып қайнаған [3,26]. Қарғыс ретінде, тіл алмаған адамға қарата сөз айтқанда да әсірелеу кездеседі. Алмағаның тілімді, Себеппен жерге кірерсің. Антқа ұшырап ақыры Сүрініп шөпке өлерсің [3,46]. «Шөпке сүрініп өлу» мүмкін емес, алайда жазмыш болса, ол да ғажап емес. Мұндағы мағына ажалың жетсе, кез келген нәрседен өлім құшуың мүмкін дегенге саяды. Сол мағынаны беруде кішірейтуді (литота) қолданған. Тұлпардың шабысын сипаттағанда: Аяғы жерге тимеді, Табаны жерді ілмеді, Табанының саңлағы Бесатырдың оғындай [3,92]. -дейді. Басқы тармақтарында төкпелете, дамыта келіп (градация), тұлпардың табанының саңлағының үлкендігін көрсету үшін «бесатырдың оғына» теңеп әсірелей жырланады. Енді бірде қалмақтың атқан оғының күштілігін көрсету үшін: Қалмақтың атқан қол оғы Қарасайдың бір қабырғасын Босатып барады [3,39]. -деп күшейте жырға қосады. Орақ батырдың айқайының қаттылығын «Қар жауып айқайымнан себеп болып», ал жау жұдырығын «Ұрғаны жаудың мықты екен, Тау жаңғырып қалады» деп әсірелей өрнектейді. Ал жырдағы дамытуға келсек, өзге де батырлық жырларда ұшырасатын аттың шабысын бейнелегенде қолданылатын сөздер пайдаланылған. Шу, жануар, шу деді «Шулегенде» гуледі Табаны жерге тимеді Қаздарменен қағысып, Қу-үйрекпен жарысып, Үстіндегі Қарасай Әруақ қысып барады [3,29]. Мұндай дамыту «Қобыланды батыр» жырында да кездеседі. Сонда Бурыл гуледі, Табаны жерге тимеді. Көлденең жатқан көк тасты Саз балшықтай иледі. Жырда сонымен бірге ұқсас ұғымдарды қатар қойып, салыстыра, шендестіре сипаттаулар да кездеседі. Мысалы: Қотанды қой шабар ма, Аш арыстан, бөріге. Адам тиер болар ма Мен секілді серіге [3,154]. *** Боз тарлан ат қарайды, Құлағын тігіп шабысқа. Өзі болған ер жігіт Шыдамайды намысқа [3,71]. *** Тауда ақсұңқар қышқырса, Көлде көп құс шулайды, Ызғарына шыдамай. Шыңда аждаһа ысқырса, Маңында мақлұқ тұрмайды [3,189]. Бірінші мысал «Қотанды қой аш арыстан, бөріге шаппайтыны секілді, мендей серіге адам тиер болмас» дегенге саяды. Яғни өзін аш бөрі, арыстанмен қатарластыра қойып, салыстыра сипаттайды. Екінші мысалда да дәл осылай. Тарлан ат шабысқа құлағын тікпейтіні сияқты, нағыз ер жігіт намысқа шыдамайтындығын айтады. Тарлан ат пен ер жігітті іс-әрекеттерін бір-біріне ұқсата бейнелейді. Ал үшінішісінде «Ақсұңқар қышқырса, құс шулайды. Сол тәрізді аждаһа ысқарса, жанында мақлұқ тұрмайды» дегенге меңзейді. «Орақ-Мамай» жырында кейіпкердің іс-әрекетін, көңіл-күйін, мінез-құлқын ашып көрсету үшін табиғат құбылыстарымен қатарластыра сипаттау да кездеседі. Бұл ғылымда психологиялық параллелизм деп аталады. Мұндай әдіс фольклорлық туындыларды көптеп ұшырасады. Осы орайда Қажым Жұмалиевтің мына бір сөзі еске түседі: «Ауыз әдебиетінде геройлардың (қаһарман) бастарында болатын күйініш, әр түрлі психологиялық өзгерістерді суреттегенде, оған табиғатта, не жануарларда болатын әр түрлі құбылыстар қатарласа, жарыса жүретін. Сол қатарластыру арқылы адамның басындағы сезім дүниесін суреттеу психологиялық параллелизм әдісі болатын. Бұл ауыз әдебиетінде әбден бекіп, тұрақталған әдіс» [33,204]. Жырдан мысал: жүктеу/скачать 1.61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|