Диплом жұмысы Тақырыбы: «Бастауыш мектепте оқушыларды мәтін қүрастыруға дағдыландыру»
I тарау. Бастауыш мектепте оқушыларды мәтін құрастыруға дағдыландыру
жүктеу/скачать 316.5 Kb.
|
| I тарау. Бастауыш мектепте оқушыларды мәтін құрастыруға дағдыландыру
1.1. Мәтін және оның сипаттамасы мен анықтамасы Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: "Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда дама жай зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі, құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелгенәрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысы мен баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді", - делінген. Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты оқушыларға дүние заңдылықтарын, фактілерін таныту дегенді аңғартады. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыру керек. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте көп. Мысалы, "Бұлақ көрсең - көзін аш", "Оқу өрге тартады, надандар жерге тартады", "Тіл - ақылдың өлшемі", "Тілі жеткенше сөйлеген - шепіен, қолы жеткенше сөйлеген - көсем" деген этикалық ережеге айналған даналық сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып оқыту бастауыш мектеп оқушыларын тілге, ғылымға құрметпен қарауға үйретеді. Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Ал сөйлеу ауызша және жазбаша болатын белгілі. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекше. Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін құрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады. Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем-синтаксиситің қарастыратын нысаны. Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни құрмалас сөйлемнің анықтамасы: "Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді" деген піірімен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мәні де сол сөзбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мәні ашылмай жүр. Сондықтан қазақ тіл біліміде, ғылыми әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында мәтін туралы түрліше түсіндіру байқалады. Мәселен, мәтін түзетоі қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін сол шығарманың формасы деп те жүр. Бұл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған шығарманың толық түрі, немесе мазмұнды өлшемі екендігін байқаймыз. Олай болса, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек. Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жұмыстары мәтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарнға жауап беру және шығарма, мазмұндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе: 1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас жасағанда ьәсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баулап 9 алуы яғни тыңдаушысын тіл мәдениетінің өте жоғары болуы шарт; Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса; Өтілетін мәтіндерді, орындалатын жаттығу жұмыстары, иллюстративтік материалдар қазақ баласының халықтық ұғымына таныс және жеңіл болуы; Тіл дамытуда мақал-мәтелдер, мысалдыр, өлең-жыр, ойақы қызықты әңгімелер, шешендік сөздер іріктеп алыну керек; Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу; Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны іс- жүзінде қолдана білу. Фразеологизмдердің жеңіл түрімен сөйлемдер қүрату және ауызекі сөзде қолдана білу. Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты жазуға үйрету. Демек: мәтін түзе білу үшін, ең алдымен, мәтіннің мазмұнына сай сөйлемдердің қүралатыны туралы білім қалыптастырылады. Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу қажетті мәселе. Сондықтан баланы шығарма жазуға үйретуден бүрын мәтін қүрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ол үшін: Ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу; Мәтіннің қүрылымын анықтау; Мәтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын элементтерді, сөйлем қайырым ерекшелігін көрсету: Мәтіннің түрлері тураыл мәлімет беру; 10 - Мәтін құрастыру туралы икемділіктері; Сондықтан бұл құралдың мақсаты баланың өз ойы жүйелі жеткізе білу үшін сөйлеудің нәтижесі мәтін қүрастыру дағдылары мен икемділіктерін жетілдіру болды. Лингвистика ғылымында мәтіннің табиғаты жайында бірнеше көзқарастар белгілі. Зерттеулердің бір тобы мәтіннің өзіндік белгілері, категориялары, тұлға, бірліктері бар нысана ретінде қарастырады. Ал, екінші тобы арнайы мәтін теориясын қүрылудың қажеті жоқ деп, мәтіннің қызметін байланысқан сөйлемдерге телиді. Мәселен, А.Айғабылов «Мәтін дегеніміз бір тақырыпқа енетін мағыналық түтастығы бар бірнеше сөйлемнің жиынтығы. Ол тақырып мазмұнына қарай үзақ та, қысқа да болуы мүмкін», - деп, мектеп оқушыларына лайықты анықтама келтіреді. Соңғы кезде көпшілік ғалымдар мойындаған мәселе-мәтін қүрайтын элементтердің бір-бірімен байланыстылығы мен мазмұн бірлігі. Олай болса, мәтіннің табиғи ерекшеліктерін ашу үшін, бұл мәселенің зерттелуін қарастырайық. Мәтін тек соңғы он жылдықтарда ғана қолға алынып, зерттеле бастады. Сондықтан мәтіннің қүрылымдық және мазмұндық жағынан зерттейтін тіл білімінің саласы мәтін лингвистикасы зерттеле бастады. Ал, лингвистикалық зерттеулердің аясының кеңеюіне байланысты осы жаңа сала шетелдердегі сияқты біздін елімізде де 60-жылдардың екінші жартысынан бастап лингвистердің назарын аудара бастады. Мәтін ұғымы соңғы кезде мәтін лингвистканың зерттеу нысаны бола отырып, сөйлемдердің мағыналық және қүрылымдык жағынан байланысқан сөйлемдердің жиынтығы деген мәселемен айтылады. Демек, зерттеушілердің назары мәтіннің бүтіндік, тұтастық жағынан, оның сөйлемдер бойынша құрылысындағы ортақ байланыстылық, заңдылықтары мен стилистикасын анықтоауға аударылуда. Мұндай мәтіннің байланыстылық, тұтастық қабілеті осы терминнің этимологиясынан да аңғарылғандай-ақ: textum - латын тілінде «байланысу,тоқу» дегенді білдіреді. Тілді үйретіп, дамытуға қатысты Ахмет Байтұрсынұлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды ұсынған. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт. Мәтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының ұғымына таныс және жақын болуы шарт. Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдар, өлең- жырлар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы қажет. Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден қойғаны Дұрыс. Ахмет Байтүрсынүлы тілді дамытуда тиімді тәсіл деген әдіс-тәсілдердің әр түрін үсынған. Әдіскер ғалым А.Байтүрсынүлының қағидалары мен тиімді тәсілдерін кәдеге жаратып, жас ұрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мәнерін үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі. Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдэірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмұны жаңарту, өмір талабына орай дамыта оқыту, оқытудың 12 жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді. Демек, мәтін дегеніміз - өзін құрайтын сөйлемдер мен қайрымдардың жай қосындысы емес. Оның өзіндік белгілері, жүйесі, сипаты, формасы, мазмұны өлшемдері мен құрылысы бар өте күрделі тілдік категория. Яғни мәтіннің қалыптасқан өзіндік құрылымдық жүйесі бар. Яғни мәтін болу үшін оны қүрайтын элементтердің олардың бір-бірімен байланыстылығын, яғни түтас мазмұнын, жасалу қүрылымын ажыратуымыз керек. жүктеу/скачать 316.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|