Дипломдық ЖҰмыс «Өнеркәсіптік кәсіпорындарда еңбек ақы төлеуді ұйымдастыруды жетілдіру»

Кәсіпорынның қызметкерлерімен қамтылуын талдау үшін кадрлар ұғымын толықтыру қажет.

Еңбек өнімділігіне кәсіпорында кадрлар тұрақтылығы әсер етеді. Сондықтан кадрлар қозғалысын қарастырамыз. Жұмысшы қозғалысын жұмысшы күшінің қажетті және артық айналымы сипаттайды.

Қажетті айналым өндірістік немесе жалпы мемелекеттік себептерге (өндіріс көлемінің артуы немесе кемуі, оқу орнына түсу, зейнеткерлікке шығу, басқа кәсіпорынға ауысу) негізделеді.

Артық айналым өндірістік немесе жалпы мемелекеттік себептерге байланыссыз қызметкерлердің жұмыстан шығуы. Құрама көрсеткіштері кәсіпорындағы жұмысшы күші қозғалысын жұмысқа қабылдау мен жұмыстан шығу айналым коэффициенттері және ағымдық коэффициентпен сипатталады.

Қабылдау айналым коэффициенті – қабылданған жұмысшылардың жұмысшылардың тізімдік санына қатынасына тең. Біздің кәсіпорнымызда айналым қабылдау кооэффициенті 2004 жылы 0,92 болса, 2005 жылы 1,15 жетті. Бұл өте жақсы, себебі қабылданған жұмысшылар өте көп.

К_{қаб.айн.}= қабылдау саны / жұмысшылар саны (13)

К_{шығу айн.}= жұмыстан шыққандар саны / жұмысшылар саны (14)

К_{ағымдық}= (өз еркімен жұм.шыққандар + еңбек шарт.бұзғандар)/ жұмысшылар саны (15)

Кадрлардың ағымдылығы кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуіне үлкен әсер тигізеді. Зерттеулердің нәтижесі бойынша бір ай ішінде жұмыстан шығатындардың еңбек өнімділігі 10-15% төмендейді, ал жаңа қабылданғандар жұмысшылардың еңбек өнімділігі 5-6% төмен. Бұл жоғалтулар 10-15 күнді құрайды. Жұмыстан шығу мен жаңа жұмыс орнына орналасу үшін тағы да 10-20 күндей өтеді. Яғни, қорыта айтсақ жоғалтулар 20-35 күнді құрайтын болады. Ағымдықтың себебі кәсіпорындағы әлеуметтік зерттеулер нәтижесінде анықталады. Олардың ішінде көп тарағаны:

-отбасылық (тұрғылықты орынды ауыстыру, климаттаық жағдайлар, баланың тууы);

-өндірістік экономикалық (өндірістік ұйымдастырумен қанағаттанбау, еңбектің ауыр физикалық шарттары);

-кәсіби-техникалық (мамандағымен қанағаттанбау, оқуды жалғастыру);

-тұрмыстық (тұрғылықтың мекен-жайдың жоқтығы, жұмыс орнынан алыс орналасуы);

-еңбек тәртібін бұзу;

Кәсіпорынның жұмысшылармен қамтамасыз етілуі өнім өндірісінің көлеміне әсер ете алмайды. Өнім өндірісі тек жұмысшылар санына ғана емес, сонымен бірге еңбек өндірісіне кеткен шығындар санына және жұмыс уақытының тиімділігін жақсылап білу керек.

Еңбек ресурстарының толық қолдануын бір жұмысшының істеген күн және сағатына байланысты есептеуге болады. Мұндай талдау жұмысшылардың әр категориясына, әр бөлімшеге есептеледі.

Кесте мәліметтерінен көріп тұрғанымыздай есепті жылы жұмыс істеу уақыты артыпты. Бұның себебі 2004 жылы кәсіпорын мамыр айында құрылып аз уақыт жұмыс істеді. Ал 2005 жылы толық жыл жұмыс істеді және жұмыс істеген уақыты артты. Бұған сонымен бірге әсер еткен жұмысшылар санының өсуі. Егер 2004 жылы 14 адам болсы, 2005 жылы бұл сан 18 адамға артты. Ендігі талдайтынымыз жұмыс уақытының өзгеруі. Ол үшін есепті және алдыңғы жылғы жұмыс уақытын салыстырамыз. Ондағы өзгерістер кәсіпорында алдын ала қарастырылмаған әр түрлі объективті және субъективті шараларға байланысты болуы мүмкін. Бұған қосымша демалыс күндері, жұмысшылардың ауыруы есебінен жұмысқа келмеуі, шикізаттар мен жабдықтардың болмауынан тұрулар жатады. Бұлардың әрқайсысы терең қарастырылады, ал кәсіпорынға қатысы одан да артық. 11 кесте мәліметтері бойынша біздің жағдайымызда жұмыс уақытындағы жоғалтулар субъективті себептерге байланысты, яғни демалысқа шығу.

Көріп отырғанымыздай кәсіпорын 2005 жылы ғана толығымен бір жыл жұмыс істеді. Яғни сол жылы ғана өндіріс ұлғайды, тапсырыстартар көбейді.

Келесі жүргізетін талдау бұл еңбек өнімділігі. Бұл көрсеткіш кәсіпорын жұмысының тиімділігін көрсетеді. Кәсіпорындағы еңбек өнімділігі 2 әдіспен өзгереді:

-уақыт бірлігіне бір жұмысшының өндірген өнім сапасы;

-өнім бірлігіне жұмсалған уақыт;

Еңбек өнімділігінің оңай есептеудің бір түрі ол заттай көрсеткіштер арқылы есептеу, бұл бірыңғай өнім шығару кезінде қолданылады. Бірақта бұл әдіс бойынша кемшіліктер бар:

- аяқталмаған өндіріс көлемінің өзгеруін ескере алмау;

-өнім сапасын көрсетпейді;

Қазір барлық кәсіпорындарда еңбек өнімділігі ақшалай көрсеткіштермен есептеледі. Ақшалай көріністегі еңбек өнімділігі кәсіпорын қызметін толық сипаттайды. Бірақта бұл көрсеткіш номенклатура, ассортимент, кәсіпорын құрылымы өзгерген жағдайда өзгереді.

Кәсіпорында еңбек өнімділігін талдаудың мақсаттары келесідей:

-өткен кезеңдегі еңбек өнімділігін қазіргі кездегімен салыстыру;

-еңбек өнімділігін көтеру үшін қолданылатын әдістерді құрастыру;

«Арыстан» ЖШС-гі жұмысының еңбек өнімділігіне әсер ететін факторларды талдау үшін 12 кестеге сүйенеміз.

Жұмысшылардың еңбек өнімділігі өндіріс қызметінің нәтижелігін көрсететін маңызды көрсеткіш. Бұл көрсеткіш бір адамның орташа жылдық өндіру көлемін сипаттайды. Ол 2005 жылы 11,8 мың тенгеге өсті. Бұған әсер еткен өнімді өткізуден түскен түсімнің өсуі болды. Бұл өте жақсы, сонымен бірге жұмыскерлердің де еңбек өнімділігі өсті. Бірақта байқап отырғанымыздай жұмысшылардың күндік және сағаттық өнім өндірімі кеміп тұр.

Жұмысшының орташа жылдық өндірісіне келесі факторлар жатады:

-Бір жұмысшының істеген жұмыс күні

-Жұмыс уақыты ұзақтығы

-Бір жұмысшының орташа жылдық ұзақтығы.

12. 
    – кесте - Жұмысшылардың еңбек өнімділігі.
    

Кәсіпрынның еңбек ақы төлеу шығыстары туралы мәліметтерді біз №2 Мп нысанынан көре аламыз. Оны біз 10 кестеде талдау жасау арқылы қарастырамыз.

№2 МП нысанының шығыстар бөліміндегі еңбекақы төлеу шығыстарына көңіл аударайық. 2004 жылы қызметкерлердің еңбекақы қоры 839 мың тенгені құрады. Бұның ішінде кәсіпорын басшы құрамының еңбекақысы 216 мың тенгені көрсетті. Егер бұған тереңірек тоқталатын болсақ, бұның ішінде әйелдерге есептелгені 162 мың тенге болды.

Әрбір кәсіпорын жинақтаушы зейнетақы қорына ай сайын аударым жібереді. 2004 жылы «АРЫСТАН» Жауапкершідігі шектеулі серіктестігі зейнеиақы қорына 38 мың тенге аударды. Бұл көрсеткіш тікелей қызметкерлер санымен байланысты болады, себебі аударым қызметкерлер еңбекақысынан 10% алынады. Ал әлеуметтік салыққа келетін болсақ, бұл төлемдер 2004 жылы 127 мың тенгені құрады [26].

13 – кесте - Еңбек ақы төлеу шығыстары

(мың.тг)

№	Көрсеткіштер	Жылдары		Ауытқу
		2004	2005	+/-
1	Қызметкерлердің жалақы қоры	839,0	4319,0	3480,0
2	Жинақтаушы зейнетақы қорына аударым	38,0	407,0	369,0
3	әйелдерге есептелгені	162,0	2650	2488,0
4	әлеуметтік салық	127,0	605,0	54133,14

Енді 2005 жылғы еңбекақы жайлы шығыстарға тоқталсақ 4319 мың тенгені көрсетті. Соның ішінде өндіріске жұмсалғаны 1002 тенге, ал қалғаны 2712 мың тенге кезең шығындарына жатады. Бұның ішінде әйелдерге есептелгені 2650 мың тенге. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 2488 өсті. Қорыта келгенде еңбек өнімділігін арттырудың негізгі бағыттарын атап өтейік:

-өндірістің техникалық деңгейін жоғарлату:

-өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жоғарлату;

-өндірістің мамандыру деңгейін жоғарлату; Еңбек өнімділігін арттырудың негізгі бағыттары жұмысшылар деңгейін көтеруге және еңбек тәртібін бекітумен тығыз байланысты болу керек.

Кәсіпорындағы еңбек ресурстарын қолдануды, еңбек өнімділігінің деңгейін талдауды еңбек ақы төлеумен тығыз қарастыру керек. Еңбек өнімділігінің өсуі еңбек ақының өсуіне мүмкіндік береді.Мұнда еңбек ақы қаражаттарын қолданғанда оның өсу темпі еңбек өнімділігі темпінен аспау керек. Осындай жағдайда ғана өндірістің кеңеюі басталады.

Осыған байланысты еңбек ақыға қолданатын тәсілдер анализдерін кез-келген кәсіпорында үлкен мәнге ие. Бұл процестің жүру барысында еңбек ақы қорын қолдануға жүйелі бақылау жүргізу, сонымен қатар еңбек өндірісінің жоғарлауына байланысты құралдарды үнемдеу керек.

Сол сияқты, кейіннен еңбек ақы қорының үздіксіз өзгеруін талдап шығу қажет. Яғни, уақытша істейтіндердің, жұмысшылардың, қызметкерлердің, бала-бақша, клуб қызметкерлерінің еңбек ақысының қоры берілген уақыт аралығындағы орташа еңбек ақы және жұмысшылардың орташа санына тәуелді [27].

6–сурет – мерзіміді-жұмысшылардың еңбек ақы қорының детермизацияланған факторлы жүйесі

Жоғарғы суреттегі детермизациялық факторлық талдауда мерзімді еңбек ақы қорының абсолютті ауытқуын келесідей есептеп аламыз:

ЕАҚ = ЖС x ЖЕА (16)

ЕАҚ = ЖС х К х КЕА (17)

ЕАҚ = ЖС х К х Қ х СЕА (18)

14. 
    - кесте – Мерзімді еңбек ақының талдауы
    

14-кесте мәліметтерінен көріп тұрғанымыздай есепті жылы мерзімді жұмысшылардың еңбек ақысының жоғарлауы байқалды. Мұның ең басты себебі кәсіпорын табысының өсуі, өндіріс рентабельділігінің өсуі болды. Байқап тұрғанымыздай жұмысшының сағаттық табысы төмен, бірақ 2005 жылы оның өсуін байқадық. Егер жыл сайын кәсіпорын еңбек ақысы өсетін болса онда кәсіпорын жұмысшыларының саны көбейіп өндіріс алға қарай жүреді. 2004 жылы еңбек ақының төмен болуы кәсіпорынның жаңадан құрылуына байланысты болды. Жұмысшылардың еңбек ақысының жоғарлауы өндірістің жоғарлауына алып келеді.

Еңбекақы қорын қолдануды талдау барысында кәсіпорын қызметкерлерінің орташа еңбекақысы, оның өзгеруі және еңбекақының факторын дәлелдейтін деңгейлері үлкен мәнге ие болады. Сол себепті келесі талдау маман және категориясы бойынша бір қызметкердің және кәсіпорын бойынша орташа еңбекақының өзгеруін себептерімен танысуғ негізделген болуы тиіс.Яғни, жылдық орташа еңбекақы бір жыл ішінде қызметкердің істеген жұмыс сағатына, жұмыс ауысымының ұзақтығына және орташа сағаттық еңбекақысына тәуелді: