Диссертация Ғылыми жетекші филол. ғыл док., проф. Мәдібаева Қ.Қ
жүктеу/скачать 353.34 Kb.
|
| «Ислами әдебиет» терминін өнімді айналысқа тарта отырып зерттеуші Т.Қыдырдың ислами шығармалардың дүниеге келу, орнығу, таралу бағыттарын ислам тарихымен сабақтастықта зерделеп, нақтылы көркемдік үлгілер, танымдық, жанрлық ерекшелік сипаттар негізінде, Дешті Қыпшақ даласындағы ислами әдебиет (Х-XV) үлгілері бойынша кеңінен қаптып ғылыми негізді саралаулар жасаған еңбегінде ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі дін негіздерін пайымдап, тануға септігі тиетін елеулі болжам, байламдар мазмұн түзген. Ислами әдебиеттің араб, парсыдан түркі жұртына дәстүр тарату, орнығу үрдістерін нақтылы тарихи дәуірлер, ислам тарихымен байланыстыра келіп қазақ әдебиеті тарихындағы діни мазмұнның көркемдік өрісіне, соның ішінде ХІХ, ХХ ислами әдебиет үлгілеріне қатысты да нақтылы пайымдаулар жасалады.
«ХІХ-ХХ ғғ. ғұмыр кешкен Шәді төре Жәңгірұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуов, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Әбубәкір Кердері, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Ораз молда сияқты діни медреселерде тәлім алған, көкірек көздерін қасиетті Құранмен суарған ақындардың басты тақырыптары – Ислам дінінің адамгершілік, имандылық жағын жырлау еді. Олар Хақ дінді шығармаларында насихаттау арқылы, бұл сенімнің қазақ арасына тарауына айтарлықтай дәрежеде өз септігін тигізді. Хәкім Абай да өлеңдерінде діни мәселелерге ерекше мән берген. Өз заманындағы дүмше молдаларды керек кезінде сынап та отырған. Исламның негізгі қағидаларын түсіндіріп беру үшін бірнеше ғақлиялар да жазды. Бұған айғақ ретінде, ақын еңбектеріндегі 35, 37, 38-ші қарасөздерін айтуға болады» [55,б. 33]. Т.Қыдыр қазақ ақындарының ислам шарттары қамтылған туындыларының рухани-тарихи мәнін танымға тарту тұрғысында да бірқатар ұтымды байламдар жасайды. Ыбырай Алтынсарыұлының «Шариат-ул ислам» еңбегі, Абайдың қара сөздері, одан кейінде Шәкәрім Құдайбердіұлының «Мұсылмандық шарты» еңбектері ислам негіздері мен шариғат шарттары туралы мақсатты түрде жазылды. Бұл тұрғыда Ислам өркениетіндегі, Ислам тарихындағы, Ислам дінінің ұстанымдарындағы елеулі мазмұн арқау болған ілгеріден дәстүр түзген дін негіздерін ұғындыру бағытындағы мұсылмандық ағартушылық әдеби мұра, арнайы жазылған ғылыми негізді еңбектер өнімді шығармашылық құнар болып отырды. Алтын Орда тұсында жазылған «Мұхинул мурид» («мүридке көмекші») сынды туындының мазмұнында Иман; Алла; намыз парыздары; дәреттің сүннеттері; зекет; мал бауыздау; әдеп; ұйқы; жүрек көп нәпсі; шүкіршілік; кешірім сұрау мәселелері қамтылған (ХІV ғасыр). Бұл үрдіс Ыбырай Алтынсарыұлының, Абай Құнанбайұлының аталған еңбектерінде де айқын дәстүр түзді. Бұл бағытта қазақ әдебиетінің тарихында нақтылы бір дәуірдің әдеби үдерісіне, жеке шығармашылық тұлға мұрасындағы өзара сипаттарға қатысты сөз қозғалып келеді. Кейінгі кезеңдегі әдеби мұраны Ислам дінінің қазақ жеріне таралу, орнығу бағытында жазылған жеке зерттеулерде әдеби көркемдеу тәсілдеріне, жанрлық сипаттарға қатысты тоқтамдар да жасалып отырғанын көреміз. Парсы тілі мен парсы әдебиетінің маманы, шығыстанушы ғалым Т.Қыдыр «Ислами әдебиеттің қайнар көзі – Құран мен Хадис» [55,б. 51] дей отырып, әдеби мұрадағы Құран дәстүрі туралы (Құран арнайы бұл бағытта сөз болмаған) көркемдік негіздерді талқыға тартады. «Ислами әдебиеттің қайнар көзі – Құран мен Хадис. Осы екі қайнар бұлақтан сусындаған қалам иелері (ақындар, жазушылар) туралық пен тазалықты жазуды мақсат етті. Сонымен бірге олар Құрандағы сюжеттер мен образдарды өз туындыларында сәтті пайдаланумен бірге, қасиетті аяттардың ішкі әлеміне бойлап, ондағы сырлы дүниенің жұмбағын әдебиет арқылы шешуге тырысты [55,б. 51]. Зерттеуші қазақ әдебиеті тарихына қатысты еңбектерде А.Машанов зерттеулері негізінде ой қозғала бастаған нақтылы мағлұмат жасаған. «Қасиетті кітаптағы жұмбақ дүниелердің бірі ретінде – әріптер жиынтығынан тұратын «Муқаттаға» аяттарын айтуға болады. Аят дейтін, сөз не сөйлем де емес, жәй ғана араб алфавиті тізбектеліп берілген. Мысалы, «Бақара» сүресі, «Әлиф Ләм мим» деп, «а-л-м» әріптерімен басталған. Бұдан басқа, «Әлиф Ләм Ро», «Әлиф Ләм Мим Сад», «Кәф һә Ия Ғайн Сад», «То һә», «То Син», «То Син Мам», «Ия Син», «Әлиф Ләм Мим Ро», «Хә Мим», «Нун» сияқты аяттар бар. Сондай-ақ, «Сад», «Қаф» сияқты сүрелер де «С», «Қ» әріптерімен басталған. Жалпы саны жиырма тоғыз әріптер жиынтығынан тұратын арабтың 14 әрпі 28 сүренің басында қолданылған. Бұлардың «Бақара» мен «әл-Ғимраннан» басқасы Меккеде түскен. Құрандағы мұндай тәсілді ғалымдар «муқаттаға әріптері» деп атаған. Астарлап берілген бұл әріптердің мағынасын құрантанушылар шешуге тырысқанымен де, көбісі бұл «жұмбақтың» құпиясын «Алла біледі» деген қорытындыға келген. Бірақ кейбір ғалымдар бұл әріптердің сырын әбжәд ілімі арқылы шешпекші болған. Сондай топтағы ғалымдар әбжәдсандары ойнату арқылы бірнеше мағына да шығарған. Исламның шиға ағымын ұстанушылар әріптер жиынтығыннан «Сиратун Әли хақ нәмсәкуһ» яғни «Әлидің жолы дұрыс, біз оны ұстанамыз», десе, сүннит жолындағылар «Сахха тариқука мағыс-суннәт» яғни, «Сенің жолың әһлі сүннетпен дұрыс» деген қорытынды жасаған. Бірақ олардың бұл тұжырымдары ғылыми тұрғыдан мойындалмаған. Сондықтан да Құрандағы бұл әріптер жұмбақ қалпында қалып отыр. Әлемнің бірнеше тілдеріне аударылған қасиетті кітапта бұл аяттардың мағынасын жалғыз Алланың білетіндігі ашып айтылған. Құранның ішкі желісіне үңілген араб һәм ажам (парсы) ақындары араб әріптерін өз шығармаларында «ойнатып» беруге тырысқан. Қазақ әдебиетінде мұндай шеберлікті Абайдың шығармаларынан кездестіреміз» (Әлифби өлеңі) [55,б. 52]. Т.Қыдыр әріп астарына құпия жасыру тәсілін, осы шеберлікті Әлішер Науаи «Ләйлі-Мәжнүн» дастанында, парсы ақыны Мәуләуидің ғашықтық сезімін жеткізген өлеңінде, Құран іліміне жетік Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы да бір туындысында қолданғандығынан мысалдар келтіреді. Мәшһүр ақын «Кәф» әрпін біресе пышаққа, біресе кетпен шотқа теңеп сөйлеген. Бұл әріптің арабша жазылуы кетпенге келеді дейді Т.Қыдыр. Парсы әдебиетінің асыл мұрасы – Фердаусидің «Шахнамасында» Мәшһүр ақын қисындаған «Кәф» пен «нонның» мысалы болған екен. Екі желі «Кәф» пен «Нуннан» пайда болған. Бәрі де, соның пәрменімен бола қалды Т.Қыдыр бұл өлең жолдарында айтылатын «Кәф» пен «нунның» жайында Мәшһүр Жүсіп Құрандағы «Иасин» сүресінің 286-шы аятында баяндалатын Алланың он сегіз мың ғаламды жаратарда «Кун» яғни «Бол» деген бір сөзімен болмыстың жаратылғанын алға тартқан деп пайымдайды [55,б. 53]. Шәді төренің араб харпінің астарына жасырынған сандарды түрлендіру дәуірінде шығармалар жазғанына тоқталады. Әбжәдтің есебімен атымды айттым, Халқыма дұға етіңіз міскін менің. Үш жүздің ол әріптің ортасына, Бір менен төртті қосып етіңіз жат. Т.Қыдыр мұндағы үш жүз саны әбжәдта «Ш», бір саны «Ә»,-ні төрт санының астарында «Д» жасырылғандығында «Шәді» деген сөз – ақынның есімі шығатынын айтады. Және әбжәд – тек әріпке сан жасыру емес, сандарға әріп те жасыру екендігін ескертеді. «Осындай шеберлікті Самарқанд қаласында медреселер салдырған Жалаңтөс батырдың да қолданғанын Х.Досмұхамедұлы жазған. Ол салдырған Шардар медресесінің ішкі дуалына. «Бұны салдырған Жалаңтөс батыр келді, салыну тарихы «Жалаңтөс баһадыр», деп жазған. Осы «Жалаңтөс баһадыр» деген сөздің астарына құрылыстың қай жылы біткені жасырылған. Оны әбжәд іліміне салар болсақ, онда: 10+30+50+20+400+6+300+2+5+1+4+200=1028//1612 шығады. Медресе 1612 жылы салынып біткен. Бұл Шығыс мұсылман әдебиетінде кеңінен қолданылатын муамма жанры» [55,б. 55]. Т.Қыдырдың аталған зерттеу еңбегінде Ислами әдебиеттегі троптар мен фигуралар туралы да нақтылы мәнді мазмұн беріліп, сөз айшықтаудың дәстүрлі көркемдік негіздері туралы сөз қозғалады. Ислами әдебиеттегі құбылту түрлерінен мысалдар келтіріледі. «Ишара» («Allusion»), «Ислами әдебиетте бұл троп жиі қолданылады. Себебі Құранның өзінен бірнеше ишараны кездестіру мүмкін. Мысалы, «Нәжм» сүресіндегі: «Изә йағша әссидрәтә мә йағшә» (16-шы аят) яғни «Сол уақытта ағашты қаптаған нәрсе қаптады» деген аятындағы «қаптаған нәрсе» дегенді дінтанушылар періштелер болуы мүмкін деп жорыған. Періштелер құстар сияқты ағашқа қонақтап отырады әрі оның саны мен түрінің қандай екенін Алла ғана біледі. Құранның ішіндегі аяттардың жұмбақтап берілгені сондай, олардың шешімімен айналысатын арнайы муфассирлер бар. Қасиетті сөздерді тәпсірлеушілер ондағы әрбір әріптің орналасу тәртібіне дейін назар аударады. Алла кітабындағы осындай бір сөзбен негізгі ойды жұмбақтап беру тәсілін ислами ақындарда жиі қолданған. Онда ақын негізгі ойды астарлап береді, оны қашан талдамайынша түсіну қиынға соғады» [55,б. 56]. Бұл мәнде қазақ әдебиеті тарихында арнайы зерттеулер жасалмағандығын айту керек. Жыраулар поэзиясын зерттеуде де, ХІХ ғасырдағы шығармашылық тұлғалар мұрасын игеруде де троп түрлері туралы сөз айтылған жоқ. Алайда бұл сөз айшықтаулардың түп төркіні Құран Кәрімдегі баяндардап, сондағы шеберлік тәсілдерінен бастау алатындығы, сол негізбен байланысы туралы ой қозғалып отырғаны осы. Осы мәнде зерттеуші Т.Қыдырдың Ислами әдебиеттегі троптар мен фигураларға қатысты Құран кітабынан келтіретін үзінділері, дәлелдері әдеби мұраны танып, игерудің келешек міндеттерінің көкжиегін көтеріп отыр деп батыл байлам жасауымызға болады. «Ислами әдебиеттің өзіне тән айшықтаудың бірі – «Илтифат» («Turning the speech to another»). Сөздікте үндеу деген мағына береді. Әдеби термин ретінде, ақынның өлеңді үш түрлі (тәкәллум (сөйлеу, ділмарлық), хаттаб (үндеу, арнау) және ғейбат) жолмен баяндау және бір жолдың үстіне жаңа жолды әкелу. Шығармада ақын ғейбатты айтып келе жатып бірден хаттабқа, немесе керісінше хаттабтан бірден ғейбатқа көшуі мүмкін. Бұған мысал ретінде Құранның «Фатиха» сүресін алуға болады» [55,б. 56]. Зерттеуші әуелі Аллаға мадақ – ғейбат айтып, әрі қарай Жаратушыға хаттаб-тілегі берілгендігіне «Фатиха» сүресінен дәлел келтіреді. Бұл үрдістің орта ғасырда кең қолданыста болғандығын атап өтеді. Қожа Ахмет Йасауи осы үрдісті қатаң сақтаған екен. Сырттай бір өлең көрінгенімен, іштей үш түрлі баяндалған өлеңдері болған. Т.Қыдыр Аллаға мінәжат ету, одан медет тілек, дұға жасау өнегесінде қазақ әдебиетінің көркемдік өрісіндегі А.Байтұрсынұлы жүйесімен көрсетілген арнау, зарлай арнау, жырлай арнау, сұрай арнау түрлерімен сабақтастыру жөнінде Қожа Ахмет Иасауи арнауы адамға, көпшілікке емес, жаратушыға жалбарыну екендгіні ұмытпаған жөн деп орынды ескертеді. Дегенмен де, арнау өлең үлгілерінің түп негізінде Алладан тілеу, Аллаға мадақ, Аллаға жалбарыну сарындары жатқандығын да болжау қисындылығын жоққа шығармас едік. Т.Қыдыр ислами шығармадағы «Талмих» - сілтеу, «Ғинуан» - (алмастыру) сынды айшықтау түрлеріне Құран сүрелерінен мысалдар келтіреді. Қазақ әдебиеті тарихындағы толғау өлең түрлерінің барып тоғысатын тұсы да осы арна, бұл бағытта терең теориялық еңбектердің жазылатын уақыты да алыс емес десек болады. Себебі шет ел әдебиеттануында бұл бағыт орныққан зерттеу бағыттарының бірі екендігі туралы Т.Қыдыр зерделеулері осындай үміт отын жақты. «Ислам дінінің әдебиетке тигізген әсерін зерттеген ғалымдар діни шығармаларда ең көп қолданылатын Құран аяттары мен пайғамбар өсиеттерін жинақтап, оларды «Құрандық немесе хадистік мақал-мәтелдер» деп атаған. Бұл аталмыш мысалдар қанатты сөздер ретінде көп тараған. Бұл негізгі аяттар мен хадистерді ислами әдебиеттің алғы шарты деуге болады. Мысалы, ислами шығармалардың басында кездесетін әуелі Алла атымен бастап, оған мадақ айту дәстүрін исламтанушы ғалымдар «Фатиха» сүресінің алғашқы екі аятымен байланыстырады. Бұл ойымызды М.Әуезовтің: «Ол замандағы сұлу-сымбатты өнер, өлең, жыр түгелімен Құдай жолына істеген мінәжат сияқты жүрек қанын ағызған өлеңмен, күңіренген бәйітпен жаратқан иесіне дұға оқитын. Ол кездегі ақындық өнерінің өзі де құдайға істеген құлшылық болатын. Жақын күншығыста әдебиет өнерінің бір ұзақ дәуірі осы бәйітпен өтеді. Бұның мысалы, Физули, Қожа Хафиз, Мағари, Қожа Ахмет Яссауи, Сопы Аллаяр», - деп жазуы біздің ойымызды нақтылай түседі», - дейд Т.Қыдыр [55,б. 62]. Көріп отырғанымыздай, М.Әуезовтің замана қыспағында жүріп те айта алған анық тоқтамын жас зерттеуші Т.Қыдыр осы мәнде танып, танытып жүр. М.Әуезовті дәл осы мәнде зерделеу, не дегенде де нақтылығымен, ұғынықтылығымен, айшықтылығымен айрықшаланып тұр. Т.Қыдыр зор ыждаһатпен, ілтипатпен келтірген, ғылыми әдебиетті тірек етіп отырып мазмұндаған, Құран сүрелерінен алынған қасиетті сөздердің қазақ әдебиеті нұсқаларында да дәстүрлі негізде, баянды орныққандығы тұрғысында да арнайы зерттеулердің қажеттілігі бар. Қазақ әдебиетіндегі діни, мұсылмандық бағыттың кең өріске ұласуында Абай ақындығының аса елеулі ықпалы болды [105,б. 416]. Ислами әдебиетте (Т.Қыдыр) жиі қолданылатын, Құран Кәрім мен Хадистерден негіз алған қанатты сөздер; ислами әдебиетте диалогке көп орын берілетіндігі тұрғысында да сананы жарқ еткізгендей нақпа-нақ тоқтамдарға барады. «Бұл, әсіресе, ғазал үлгісімен жазылған өлеңдерде кездеседі. Онда автор екі жақты айтыстыру арқылы оқырманға шын ақиқатты танытқысы келеді. Оқырманның ойында оратылып, шешімі шешілуге тиісті жағдайды ақын өз шығармасында басты нысана ретінде алып, оның жауабын оңай тауып береді. Онда ақ пен қараның, дозақ пен жәннаттың, иманды мен имансыздың арасында сұхбатқа көп орын беріледі. Құранда Мұса мен Ферғаун, Мұса мен Қызыр, Әбіл мен Қабыл, Ибрахим мен Намрұдтардың бір-бірімен тілдескендері диалог түрінде берілген. Қасиетті кітаптан шабыт алған ақындар мұндай тәсілді көп қолданған» [55,б. 64]. Зерттеуші қолданыста ұстаған «Ислами әдебиет» терминінде қазақ әдебиеті тарихындағы белгілі бір тарихи кезеңдермен сабақтастықта зерттеуді күтіп жатқан, нақтылы теориялық, көркемдік негіздемелері, жанрлық сипаттары анықталып, айшықталған исламдық негізде әдеби мұраны тану, ұғыну, ұғындыру үрдісінің басты-басты ғылыми қисын, ұстанымдары мазмұн түзген. «Алла аяттары мен пайғамбар хадистерінен нәр алып, туралық пен пәктікті ту еткен ақындардың мұрасын ислами шығармалардың қатарына жатқызуға болады», - деген пікірді қазақ әдебиеті тарихында ізгілікті талмай дәріптеген, не жақсы, не жаманды саралаған, дүние болмыстың ұлы қисындарына ұйып, сөз ұстаған шығармашылық тұлғалардың барлығын да мұсылмандық – ислами әдебиет өкілдері деп атап, айрықшалап танытудың тарихи негізі де тар, бай әдеби мұра қоры да бар екендігін атап айту керек. Шығыс мұсылман ғалымдарының зерттеулерін негіз етіп отырып, кеңестік кезең тұмшалаған, одан әріде Ресей империясының көлгір саясаты көлеңкелеген әдеби мұрадағы діни-танымдық негіз тұрғысында жазылған осы еңбегімізде Т.Қыдыр күн тәртібіне қойған дінтанымдық, дүниетанымдық іргелі ұстанымдар да аса елеулі септігін тигізді. Методологиялық бағдар мәнінде нақтылығымен, айқындылығымен назар аударған жетекші ойларына арқа сүйедік. жүктеу/скачать 353.34 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|