Әож 94(574)"1931/. 1933" НҰрпейісова қ. Б., Домалатов е. Б

НҰРПЕЙІСОВА Қ.Б., ДОМАЛАТОВ Е.Б:

С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ., Қазақстан
1931-1933 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚТЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ САЛДАРЫ (ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ДЕРЕКТЕРІ НЕГІЗІНДЕ)
Орта Азияны мекен еткен халықтардың тарихында қазақтан азалы, қайғылы азаптарды бастан кешірген халық аз шығар. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін «Қазақстан Республикасының ғылыми мекемелері мен жоғарғы оқу орындарына зерттеулерге 20-30 жылдардағы күрделі оқиғаларға талдау жасауды енгізе отырып, зерттеу мәселелерін кеңейту» ұсынылды. Соған орай біз де бұл мәселенің шешілуіне өзіміздің үлесімізді қосу үшін демографтар мен тарихшылардың арасында көп дау-дамай туғызған 1931 – 1933 жылдардағы ашаршылықтың Шығыс Қазақстанға тигізген әсерін зерттеуді жөн көрдік.

ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы демографиялық ахуалды зерттеуде санақ материалдарының аса құндылығы тарихымызда дәлелденген. Санақ материалдарын жан-жақты талдай келе, Т.Омарбеков 1930-33 жылдарда аштықтан Қазақстанда халық саны 3379,5 мың адамға кеміп кеткенін, оның ішінде 8-12%-тейіннің санақта кем көрсетілгеннін атап көрсетті. Ал академик Б.Төлепбаев пен тарих ғылымдарының кандидаты В.Осипов осы жылдары қазақтардың шығыны 1 050 000 мен 1 100 000 арасындағы адамды қамтыды, ал Республикада өзге ұлттар арасынан 200-250 мыңдай адам аштықтың құрбаны болды деп есептейді, алайда Б.Төлепбаев пен В.Осипов «Асырмай да жасырмай да айтылған шындық» атты еңбектерінде халық саны тек қана аштықтан ғана азайып кетпегенін айтып көрсетті. Мәселен, сол жылдары Кеңес өкіметі жағынан қысымға шыдамай Қытайға 500 мыңдай адам өтіп кетті деп көрсетті. Ал, М.Қ.Қозыбаевтың, Ж.Б.Абылғожинның, М.Б.Тәтімовтың еңбектерінде 1931-33 жылдардағы ашаршылықтан Қазақстанда 2 100 000 адам опат болды. Олардың 1 750 000 қазақтар деп көрсетті [1]. Халық комиссарлары Кеңесінің төрағасы О.Исаев пен қаржы халық комиссары М.Орымбаевтың 1932 жылғы 11 мамырдағы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесіне жазған баяндау хатында Қазақстанның 100 ауданы бойынша мал санау мен шаруашылықтарды тексеру деректері бойынша мал саны 39,5% кеміді деп көрсетілген. Мұндай жағдайға жетудің басты себебі, күштеп ұжымдастыру, барлық малды ықтиярсыз ортақтандыру және мал дайындау кезінде зорлық-зомбылық қолдану деп көрсетті баяндау хатының авторлары. 1932 жылы 9 тамызда Сталиннің атына жазған хатында О.Исаев бұдан да дәл, нақты деректерді келтіреді. 1929 жылғы есеп бойынша Қазақстанда 40 миллион мал болған, ал 1932 жылдың жазында бар болғаны 6 миллион ғана, оның ішінде совхоздарда 2, колхоздар мен жеке секторда 4 миллион мал қалған. Оның өзі де қазақтардың малды аудандарында емес, орыс аудандарында деп көрсетті [2]. 1928-1932 жылдары мал шаруашылығына келген зиян туралы деректер М.Қ.Қозыбаев, Ж.Б.Абылғожин, М.Б.Тәтімов еңбектерінде де көптеп кездеседі. Мәселен, 1932 жылы 6509000 ірі қарадан – 964000, ал 3516000 аттан – 316000, 1042000 түйеден – 63000, 18566000 қойдың 1386000 ғана қалған. Осы шығын бұл ғалымдардың айтуы бойынша 1970-1980 жылдары да орнына келе қойған жоқ [3].

Семей облысы, Шыңғыстау ауданының Казрайком уәкілі С.Аманжоловтың күнделігінде былай деп жазылған: «... Адамдар тамақ іздеп, тұрғылықты жерлерін тастап, жолдың бойында өліп жатты...». Ашыққан ересек адамдардың жаппай қырылуы панасыз балалардың санын өсірді. 1933 жылыдың 20 наурызында тек Ақтөбе облысының өзінде 7 234 панасыз балалар балды. 1932 жылы 25 наурызда панасыз балаларға қамқорлық жөніндегі ХКК ерекше комиссиясының отырысында Халық денсаулық сақтау комиссары мен Халық ағарту комиссариаты арқылы 3 мың баланың 1 100 Семейге және қалғаны Республиканың басқа қалаларына орналастырылды. Соған қарамастан көптеген балалар жұқпалы аурумен ауырды. Тіптен балалар үйі мен интернаттарға орналастырылғандардың ішінде де өлім көп болды. Мысалы, Аякөз ауданында бірнеше айдың ішінде балалар үйінде 401 бала өлді [8]. Осындай өлім-жітімнің кеселінен біздің өңірдің демографиялық көрсеткіштері күрт төмендей бастады. Мәселен, Абай ауданының 12-ші ауылында 1932 жылы қараша айында 1062 адам мерт болып, 82 сәби дүниеге келсе, желтоқсанда 1102 адам мерт болып, 84 сәби ғана дүниеге келді. Бұның өзі халық санының құлап бара жатқанының бір дәлелі [9].

Халыққа қысым көрсету мен шектен тыс өктемшіл әпербақандық ауыл шаруашылық өндірісін ғана құлдыратқан жоқ, Қазақстанның бірқатар жерлерінде наразылық білдіріп қолдарына қару алған шаруалар ереуілге де шықты. Әсіресе, Семей ауданында аса ірі дүрбелең көтерілді. Мұнда 1930 жылдың ақпан-мамыр айларында Зырян, Өскемен, Самар, Шемонаиха, Катон-Қарағай аудандары бас көтерді.

1931 жылы ақпан айының басында Абралы ауданының №6 ауылында Кемпірбаев Ысқақ пен Тұрғанбаев Уайда бастаған ашынған ауыл азаматтарын кеңес өкіметінің жүргізіп отырған саясатына ашық наразылық білдіру туралы шешім қабылдауға мәжбүр етті. Көтерілісті басқаратын 11 адамнан тұратын орталық құрылды. 14 ақпанда көтеріліс аудан жеріндегі ауылдарды түгелдей қамтып, көтерілісшілер саны 700 адамға жетті. Көтерілісті басу үшін Семейден 66-атты әскер дивизионының оперативтік отряды жөнелтілді. Жазалаушылармен таудағы айтыс кезінде көтерілісшілер жағынан 37 адам қайтыс болды. Қылмысты ретінде 274 адам тұтқынға алынып, оларға ПП ОГПУ-дің ерекше үштігі 1931 жылдың 17, 22 маусымында 3, 14 қарашасында, 14 желтоқсанында үкімдер шығарды: 86 адам ату жазасына кесілді. 137 адам еңбек түзету концлагеріне 3 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге қамалды. 10 адам осы мерзімдерге шартты түрде сотталды, тағы 10 адам Қазақстанның өз ішіндегі аймақтарға 3 жылдан 5 жылға дейінгі мерзімге жер аударылды. Абралы ауданы тәрізді оған көрші орналасқан сол жылдардағы Шығыс Қазақстан облысының Шыңғыстау ауданының (қазіргі ШҚО-ның Абай ауданы) жерінде 1931 жылы ақпанда кеңес өкіметінің жүргізіп отырған саясатына қарсы халық толқулары болды. Көтерілісті Медеуов Сәнияз және Торайғыров Емілжан басқарып, оған барлығы 200-ден астам адам қатысқан. Содан кейін ақпан айында бұл көтеріліс Қызыл Армияның күшімен басылып тасталды. Тұтқындалғандардың жалпы саны 189 адам. Олардың ішінен ПП ОГПУ-дің Ерекше үштігінің 1931 жылғы 15 мамырдағы шешімімен 47 адам ату жазасына кесілді, ал 105 адам еңбек түзету лагерлеріне қамалды, Қазақстанның өз ішіндегі аудандарға 3 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге 13 адам жер аударылды, шартты түрде 23 адам тағы сотталды. Тағы бір ірі халықтың көтерілуі Семей облысының Шұбартау ауданында болған, шаруалар көтерілісі наурыз айының алғашқы жартысында орын алды. Ет дайындау науқанындағы ауыр жоспарлардың негізінен орташалар мен кедейлердің иығына түсуі 600-дей адамның кеңес өкіметіне қарсы бас көтеруін тұғызды. Аудан аумағына жазалаушы коммунистік отрядтың келіп кіруі көтерілістің кең тарап, етек алып кетуіне мүмкіндік бермеді. №8 ауылда көтерілісшілердің негізгі күші жазалаушылармен кездесіп, қарсылық көрсетті. Ұрыс кезінде нашар қаруланған көтерілісшілерден 7 адам өлді. Көтеріліске қатысушылар қатал жазаланды. ПП ОГПУ-дің Ерекше үштігі өзінің 1931 жылдың 14 мамырындағы және 29 маусымындағы, сондай-ақ, келесі 1932 жылдың 19 маусымындағы үкімдерімен 28 адамды, көтеріліс басшыларын атуға, 66 адамды 3 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге еңбек түзету лагерлеріне қамауға, 17 адамды Қазақстанның өз ішінде 3 жылдан 5 жылға дейінгі мерзімге жер аударуға кесті [10].

Жалпы, қорыта келгенде, арты аштыққа әкелген ұжымдастыру жылдарында жіберілген қателіктер мен ол жылдары елде болған ауыр жағдайға қарамастан, жаппай жаңарту жылдарында жетістіктерге де қол жетті. Ол, мәдениет пен білім беру салаларында көрініс алды. Бұл жылдардағы Ұлы Нәубетті мәңгілік есте сақталып ешқашан ұмытылмауы үшін, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасы «Қазақстандағы 1931-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандарын мәңгі есте қалдыру туралы» арнайы қаулы қабылдап, «31 мамыр – 1931-1933 жылдардағы ашаршылықтың салдарынан қаза тапқандарды еске түсірудің жыл сайынғы күні» деп жарияланған балатын.

1. 
   Габжалилов Х.М.: ХХ ғасырдың 3-шы жылдарындағы Қазақстандағы аштық демографиясының зерттелуі туралы//-ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, 2005, №3(38), 12-13 бет.
   
2. 
   Хайдулин Ғ.: Ашаршылық және демографиялық апат//-Ақиқат, 2001, №8, 42 бет.
   
3. 
   Биназарова С.: Ұжымдастыру саясаты және оның салдары//-Қазақ тарихы, 2004, №4, 90 бет.
   
4. 
   Орынтайұлы Қ.: Көз алдымда жас шағым//-Дидар газеті, 1997 ж. 26 шілде, №85(14629), 2 бет.
   
5. 
   Жүніс О.: Қызыл қырғын іздері//-Дидар газеті, 1998 ж. 30 мамыр, №63 (14758), 5 бет.
   
6. 
   Саябаев М.: Көкталдағы құлпытас құпиясы//Семей таңы газеті, 1998 ж. 2-8 шілде, №22, 4 бет.
   
7. 
   Омарбеков Т.: 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті//-Алматы: Санат, 1997. 274-275 беттер.
   
8. 
   Хайдулин Ғ.: Ашаршылық және демографиялық апат//-Ақиқат, 2001, №8, 46 бет.
   
9. 
   Айымбетов С.: 1931-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандары ақиқатын анықтасақ...//-Ақиқат, 1999, №9-10, 65 бет.
   
10. 
    Омарбеков Т.: 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті//-Алматы: Санат, 1997. 204-207 беттер.
    
11. 
    Алексеенко А. Н.: Народы Восточного Казахстана// Усть-Каменогорск, 1994. 7-10 беттер.
    

Мақалада 1931-1933 жылдары болған жаппай ашаршылықтың Шығыс Қазақстанға тигізген салдары, атап айтқанда Қазақстанның беделді тарихшы-демограф ғалымдарының еңбектерінен алынған демографиялық деректерді салыстырып, жалпы демографияға тигізген әсері баяндалады.

В статье сопоставляются полученные демографические данные известных казахстанских ученых историков-демографов, и изложены общие демографические последствия всеобщего голода в 1931-1933 годах в Восточном Казахстане.

The article compares the demographic data obtained by well-known Kazakh scientists, historians, demographers, and represents general demographic consequences of the 1931-1933 hunger in East Kazakhstan Region.