Ерекше білім беруге қажеттілігі бар

Ерекше білім беруге 
қажеттілігі бар 
балалар
ОРЫНДА
ҒАН : НҰРТАЗАҰЛЫ ОРЫНБАСАР

ЕРЕКШЕ БІЛІМ АЛУ 
ҚАЖЕТТІЛІГІ
ЕРЕКШЕ БІЛІМ БЕРУ 
ҚАЖЕТТІЛІГІН АНЫҚТАУ. ЕРЕКШЕ 
БІЛІМ АЛУДЫ 
ҚАЖЕТ ЕТЕТІН БАЛАЛАР ТОБЫ
• Ерекше білім беру 
қажеттілігі (ЕБҚ) – бұл көптеген дамыған елдерде кеңінен таралған
т
үсінік, өйткені инклюзивті білім берудің принципіне сәйкес әр оқушының жемісті білім алуы
үшін барлық жағдайларды жасауға мектептің назарын аударады. Қазақстанда ЕБҚ бар 
балалар
ға "денсаулықтарына байланысты арнайы жалпы білім берудің оқу бағдарламалары
мен 
қосымша білім беру бағдарламаларын қажет ететін білім алуда тұрақты немесе уақытша
қиындықтарды бар тұлғалар" жатады. ЭЫҰД елдерінде «ерекше білімді қажет ету» термині
психикалы
қ және дене дамуындағы ерекшелік, мінез-құлық пен қабылдауындағы
ауыт
қушылық, үйде және емханада ұзақ мерзімде ем алатын, эмоционалдық проблемалары
бар, толы
қ отбасы емес, жетім, зорлық-зомбылық көрген, әскери конфликт аумағында
бол
ған балаларға қолданылады. Бұл термин сонымен қатар дарынды балаларға қарасты, 
я
ғни бала бойындағы дарындылығын дамыту мен жеке қасиеттерін ашу үшін де кеңінен
қолданылады. Инклюзивті білім беруді дамытудың қазіргі кезеңінде ерекше білім беру 
қажеттілігінің келесі анықтамасы қолданылады - бұл оқушылардың сапа- 12 лы білім алуы
барысында
ғы психологиялық-педагогикалық, әлеуметтік және басқа да көмекке
м
ұқтаждығы.

ЕРЕКШЕ БІЛІМ БЕРУ 
ҚАЖЕТТІЛІГІНІҢ СИПАТЫ
Мемлекеттік жалпы
ға міндетті білім беру стандартына сәйкес (бастауыш, негізгі орта және
орта) о
қуда қиындықтарға тап болған оқушылар үшін арнайы жағдайлар жасалады . Қазіргі
уа
қытта еліміздің білім алуында қиындықтары бар балаларға психологиялық-педагогикалық
қолдау көрсету мен білім беру жүйесінде оқытудың арнайы жағдайын құру барысында
келесідей
құжаттарды басшылыққа алу ұсынылады: 1) оқу жоспары мен оқу бағдарламасын
өзгерту;
2) о
қыту нәтижелерін бағалау әдістерін өзгерту (оқушылардың оқу үлгерімі);
3) о
қытудың арнайы, вариативті және альтернативті әдістерін қолдану;
4) о
қулықтарды, оқу әдістемелік құралдарын, жеке оқу материалдарын таңдау;
5) о
қыту формасын таңдау;
6) тос
қауылсыз орта құру және оқыту орнына бейімдеу;
7) компенсаторлы
қ және техникалық құралдарға мұқтаждық;
8) арнайы психологиялы
қ- педагогикалық көмек (психологтың, логопедтің, арнайы педагогтың
(олигофренопедагогты
ң, сурдопедагогтың, тифлопедагогтың);
9) педагог-ассистенті
ң көмегі;
10) 
әлеуметтік – педагогикалық көмек

1)О
қу жоспары мен оқу бағдарламасын өзгерту
О
қу жоспары мен оқу бағдарламасы келесідей негізге сүйеніп өзгертіледі: - мектеп Кеңесінің
шешімімен; - психологиялы
қ-медициналық-педагогикалық кеңестің ұсынысымен. Егер білім алуында
қиындықтары бар оқушыны мектеп өз бетінше анықтаса, онда психологиялық-педагогикалық
қызметінің ұсыныстары негізінде мектеп Кеңесі шешімімен мұғалім бір немесе бірнеше оқу пәні
бойынша о
қу бағдарламасын қысқарта алады. Мұндай шешімнің негізі ҚР "Білім туралы" Заңының 47 –
бабы, 2-тарма
ғы - "ұйым кеңесінің шешімімен жеке оқу жоспарлары, қысқартылған білім беретін оқу
ба
ғдарламалары бой- 14 ынша Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары шеңберінде
о
қыту" болып табылады. Дегенімен, мектеп Кеңесінің шешімімен қысқартылған бағдарлама бойынша
о
қыту тек белгілі бір кезеңге (2-3 оқу тоқсанынан артық емес) қолданылатын уақытша шара болып
табылатынын атап
өткен жөн. Осы кезең ішінде мұғалім және психологиялық-педагогикалық қолдау
қызметі қажетті көмек көрсетеді, оның түпкі мақсаты оқушыларды әдеттегі бағдарлама бойынша
о
қуға көшіру болып табылады. Егер белгіленген мерзім барысында балада оқу бағдарламасын одан
әрі қысқартуды талап ететін оқытудың тұрақты қиындықтары сақталса, онда мұндай оқушыны ПМПК-
ке тексеруге жіберу
қажет. Балаларды жеке бағдарлама (ЖМБС бағдарланбай) бойынша оқыту ПМПК-
ті
ң ұсынысы негізінде ғана іске асады. Себебі, мұндай бағдарламамен оқытуға баланың ақыл-
ойында
ғы ауытқушылықты анықтаған жағдайда ғана рұқсат беріледі. Ақыл-ойы кем балаларды жалпы
сынып
қа қосу мен оқыту үшін ақыл-ойы кем балаларға арналған арнайы типтік бағдарламасы
бойынша ж
әне баланың мүмкіндігі негізінде жеке оқу бағдарламасы құрастырылады.

О
қытудың нәтижелерін бағалау әдістерін
өзгерту
О
қушылардың оқу үлгерімін бағалау әдістерін төмендегі көрсетілген
жа
ғдайларда өзгерту қажет: - оқушы арнайы, қысқартылған немесе
жеке ба
ғдарламамен оқытылған кезде; - оқушыларды оқытуда
альтернативті
әдісті қолданғанда. Мұндай ерекше білім беру 
қажеттілігін қанағаттандыру ПМПК ұсынысы негізінде жүзеге
асырылады: «жеке амал ж
әне баланың оқу үлгерімін бағалаудың
вариативтілігі». Егер о
қушылар (ЕБҚ 2 және3 топ балалары) үшін
мектеп
өз бетінше оқу бағдарламасын уақытша қысқарту туралы
шешім
қабылдаса, онда дәл сол мектеп Кеңесі баланың оқу үлгерімін
ба
ғалаудың нұсқауларын және жеке тәсілдерін ұсынады. Ақыл-ойы
б
ұзылған балаларды оқыту кезінде кез келген нәтиже оң болып
саналады. О
қушының жетістіктерін бағалау акценті жеке бағдарлама
ше
ңберінде қойылады.

О
қытудың арнайы және альтернативті әдістерін
қолдану
Психикалы
қ және дене дамуы бұзылған балаларды оқыту кезінде оқытудың арнайы
әдістерін қолдану қажеттілігі жиі туындайды. Арнайы оқыту әдістері арнайы
педагогикамен
әзірленген және әртүрлі санаттағы балаларға арналған арнайы
мектептерде
қолданылады: есту, көру, ақылойы кем, тірек-қимыл аппараты 
б
ұзылған, психикалық дамуы тежелген, сөйлеу қабілеті бұзылған. Жалпы сынып
жа
ғдайында мынандай арнайы әдістер қолдануға болады: «кіші қадамдар»; заттық
қызмет пен көрнекі құралдарға; «сөйлеу тілін жандандыру»; заттық және ақыл-ой 
әрекетіне «алдыға қарай жылжу», меңгергенді үзбей қайталау; меңгерілген
ұғымды салыстыру және қарама-қайшы қою амалдарын қолдану және т.б. бұл
әдістер сыныптың басқа оқушыларына да оқу материалдарын жемісті меңгеруге
септігін тигізеді. О
қытудағы баламалы (альтернативті) әдістер жеке психикалық
қызметтердің (қабылдау, есте сақтау, зейін, праксис) бұзылыстарына негізделген
о
қытуда ерекше қиындықтары бар балаларға жиі қолданылады. Оқытудың
баламалы
әдістеріне мына әдістер кіріктіріледі: глобальды оқыту, «Нумикон» әдісі
ар
қылы санауға үйрету, Монтессори жүйесі және басқа да жаңа психологиялық-
педагогикалы
қ әдістер. Оқытудың баламалы әдістерін бірінші кезекте жеке-
дамыту ж
ұмысын жүргізетін мамандар білуі және пайдалануы тиіс: психологтар, 
логопедтер, арнайы педагогтар.

О
қулықтар, оқу әдістемелік құралдарын
та
ңдау, жеке оқу материалдарын даярлау
М
ұғалім және психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету қызметінің мамандары оқушының
к
өмекке деген қажеттіліктерін командалық талқылау нәтижесінде арнайы оқулықтар мен 
құралдарды, жеке оқу-дидактикалық материалдарды пайдалану қажеттілігі туралы шешімді
қабылдайды. Ерекше білім беруге қажеттілігі бар оқушыға бейімделіп өзгертілген оқу жоспары
мен о
қу бағдарламаларын ескере отырып арнайы оқулықтар мен оқу құралдары іріктеледі. 17 
Қысқартылған бағдарламалар бойынша қарапайым сыныпта оқитын ерекше білім беруге
қажеттілігі бар оқушылар бүкіл сыныпқа арналған оқулықтарды пайдаланады. Арнайы
о
қулықтарды, жұмыс дәптерлерін және басқа да оқу материалдарын жалпы сыныпта оқитын
белгілі бір б
ұзылымдары бар балаларға қолдану қажет: - көру (ірілендірілген шрифті бар 
кітаптар; за
ғип адамдарға арналған, Брайль шрифтімен басылған оқу құралдары; бедерлі
суреттер, схемалар, арнайы муляждар); - тірек-
қимыл аппараты (ірілендірілген шрифтпен
жазыл
ған және т.б.); - есту (символдарды, ымдық сөйлеуді) қолданатын оқу құралдары; титрі
бар бейнематериалдар; компьютерлік о
қу бағдарламалары және т. б.); - зиятының бұзылуы
(О
ӘК-нің түпнұсқасы). Арнайы сынып оқушылары кәдімгі және/немесе арнайы оқу-әдістемелік
кешендерді (О
ӘК) пайдалана отырып оқиды, олар тиісті түрдегі арнайы мектептер үшін
шы
ғарылған.

О
қытудың формасын таңдау
Психологиялы
қ - педагогикалық қолдау кабинетінде жеке және топшалық сабақтар
т
өмендегі көрсетілген оқушыларға тән: - сабақ барысында басқа балаларға және
м
ұғалімге кедергі келтіретін, шыдамсыздық танытатын (тіпті көмекшінің қолдау
к
өрсетуімен) мінезқұлқында проблемасы бар оқушылар. Мамандардың міндеті
ж
әне осындай сабақтардың табыстылығының көрсеткіші баланы сыныптың оқу
ж
ұмысына қосу, жалпы сыныпта тұрақты негізде оқыту болып табылады; -
ба
ғдарламаны меңгеруде үлкен кемшіліктері (артта қалуы) және оқытудың айқын
қиыншылықтары байқалған кезде жеке бағдарлама бойынша оқыту және/немесе
о
қытудың баламалы және арнайы әдістерін пайдалануды талап ететін оқушылар. 
О
қушы негізгі жалпы білім беру пәндерін (ана тілі, әдебиеттік оқу, математика) 
арнайы кабинетте жеке ж
әне топтық сабақ 19 түрінде өтеді. Жеке оқу
ба
ғдарламасымен оқытуды арнайы педагог арнайы оқытудың әдістері мен арнайы
о
қулықтарды қолдану арқылы жүргізеді. Зияты зақымдалған оқушыларға ПОҚ
жа
ғдайында негізгі оқу пәндерін оқыту оқытудың барлық кезеңіне берілуі мүмкін. 
ПО
Қ жағдайында оқытудың қажеттілігі мен ұзақтығы туралы шешімді ПМПК 
ұсынысы немесе мектептің шешімі бойынша қабылдайды.

Тос
қауылсыз орта құру және оқыту орнына
бейімдеу
Кедергісіз орта деп т
өмендегідей даму бұзылымдары бар балалардың мектепке бару қолжетімділігін
қамтамасыз етілуі: -тірек-қимыл аппараты: мектепке жеткізу, пандустар, сүйеніштер, көтергіштер, 
лифт, арнайы жабды
қталған оқу орны (үстел, орындықтар), жалпы пайдалану орындары (дәретхана, 
асхана ж
әне т. б.); - көру қабілеті: тактильді жолдар, тактильді көрсеткіштер, таяныштар және т. б. 
О
қу орнының бейімделуі баланың жеке ерекшеліктеріне қарай оқыту ортасын бейімдеуді көздейді. 
Олар
ға жатады:
- дене даму ерекшеліктері: есту
қабілеті төмен, көру қабілеті төмен немесе бойы кішкентай баланың
бірінші партада отыруы; нашар к
өретін балаға үстел шамын қою, партаның және т. б. биіктігін реттеу;
- мінез-
құлық ерекшеліктері: гипербелсенді бала мұғалімнің жеке қолдауы мен бақылауын талап
еткендіктен бірінші парта
ға отырғызу. Бала үшін жұмыс орнын бейімдеудің басқа да ықтимал
н
ұсқалары:
- со
ңғы партада отыруы;
-
өзі немесе беделді оқушымен отыруы;
- терезеден алыс (ала
ңдамау үшін) отыруы: - арнайы орындықта отыру немесе биік үстелдің жанында
т
ұру (зейін шоғырлануын жақсарту үшін) және т. б

Компенсаторлы
қ және техникалық
құралдарға мұқтаждық
О
қу үрдісінде тірек-қимыл аппараты, есту, көру, сөйлеу қабілеті
б
ұзылған балалар ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі бекіткен компенсаторлы
қ, техникалық және көмекші
құралдар тізбесіне сәйкес белгіленген тәртіпте алынған жеке
техникалы
қ және компенсаторлық құралдарды пайдаланады [19]. 
Жалпы білім беретін мектептер ЕБ
Қ бар балаларды оқыту және
қолдау үшін мектепке дейінгі, орта білім беру ұйымдарын, 
сонымен
қатар арнайы білім беру ұйымдарын жабдықтармен
ж
әне жиһазбен жабдықтандыру нормаларына сәйкес әртүрлі
компенсаторлы
қ, техникалық құралдарын, дамытушы
жабды
қтарын алады және пайдаланады

Арнайы педагогикалы
қ (логопед, 
олигофренопедагог, сурдопедагог, 
тифлопедагог) ж
әне психологиялық көмек
Психикалы
қ және дене дамуы бұзылған балаларға мамандардың қызметтерін
ұсыну ПМПК ұсынысы 20 негізінде жүзеге асырылады.Психологиялық-
педагогикалы
қ қолдау көрсету қызметі баланы тексеру (зерделеу) нәтижелері
негізінде психологиялы
қпедагогикалық көмектің қарқындылығын (аптасына 1 -
ден 3 саба
ққа дейін) және сабақтардың ұзақтығын (тоқсан-жыл) анықтайды. 
Мамандарды
ң жүргізетін сабақ жиілігін анықтау оқу қиындықтарының
ай
қындылығына байланысты. Ұзақ жекелік-дамыту жұмысы барысында
психофизикалы
қ бұзылуларын толық жеңу мүмкін емес оқушылар категориясы
(а
қыл-ойдың, есту мен сөйлеудің бұзылуы) бар екенін атап өткен жөн. 
Мамандар бірінші кезекте танымды
қ іс-әрекеттің (ойлау, есте сақтау және
т.б.) б
ұзылуын толық түзету мақсатында емес, баланың білім беру үдерісіне өз
(типтік, 
қысқартылған немесе жеке) бағдарламасы шеңберінде табысты қосу
ма
қсатында қызметтерін көрсетеді. Әрі қарай орта немесе жоғарғы буында
зиятында немесе с
өйлеу тілінде бұзылымы бар оқушы өз бағдарламасының
к
өлемінде оқу материалын меңгерсе, онда бір жолғы кеңес беру қызметін ала 
алады немесе мамандарды
ң қызметтерін алмауы да мүмкін.

Педагог-ассистенті
ң көмегі
Педагог-ассистент о
қушыға оқу процесіне енуге көмектеседі, ұйымдастырады, бағыттайды, 
жа
ғымсыз мінез-құлықты, эмоциялық және мінез-құлқындағы теріс әрекеттерінің алдын алады. 
Ол баланы
ң мінезқұлқын бақылай отырып, өз бетінше оқу дағдыларын меңгеруге үйретеді, әрі
қарай баланың өзі жасайтын жұмыстарын дербес орындауға қолдау көрсетеді. Жеке көмекші
қолдауды төмендету барысында жұмыс атқаруы қажет. Жекелік қолдаудың негізгі және соңғы
ма
қсаты - баланың сыныптағы және мектептегі толықтай дербестігі. Оқушыға жеке қолдау
к
өрсетуде ассистенттің қатысуын азайту төмендегідей ретпен жүргізіледі: - толық қолдау
к
өрсету – ассистенттің оқушымен бір партада отыруы; - біртіндеп алшақтату – оқушы партада, 
ал ассистент о
қушыға бағыттаушы және ұйымдастырушы көмек көрсетіп артында отырады. 
Кейінен ассистент тек б
өлектенген сабақтарға ғана қатысуына болады; - сыныпта өздігімен
ж
ұмыс жасайды– оқушы ассистенсіз партада өзі отырады. Мінез-құлқында проблемалары жоқ
зиятыны
ң, есту, сөйлеу және т.б. бұзылымдары бар балаларға (арнайы қозғалыс құралдарының
к
өмегімен қозғалатындардан басқа) педагог-ассистенттің көмегі тағайындалмайды. Мінез-
құлқында ерекшелігі бар баламен жұмыс жасауда педагогассистенттің арнайы дайындығы
болуы
қажет (психология және арнайы педагогикалық жоғары білімі негізінде). Психикалық
ж
әне дене дамуы мен мінез-құлқы бұзылған балаларға педагог-ассистент қызметін ұсыну ПМПК 
ұсыныстары негізінде жүзеге асырылады. Мектептің қолдау қызметі өз шешімімен жеңіл мінез-
құлық проблемалары мен сыныптағы жұмысқа бейімделудің қиындықтары бар балаларға бір
то
қсанға педагог-ассистент қызметін ұсына алады. Егер де мұндай көмек алдағы уақытта да 
к
өрсетілу қажет болса, онда баланың ерекше білім алу қажеттілігін растау үшін ПМПК 
қорытындысын алуға бағыттау қажет.

Әлеуметтік – педагогикалық көмек
Әлеуметтік педагог көмегінің қажеттілігін ӘПКК анықтайды. 
Әлеуметтік педагог лауазымдық міндеттері мен жұмыс 
жоспарына с
әйкес әлеуметтік қатері бар отбасыларының
балаларына к
өмек көрсетеді.