Әштай С. Ж. Сағындық Д. Жердің дамуы және географиялық заңдылықтар
жүктеу/скачать 3.19 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әштай С.Ж. Сағындық Д. Жердің дамуы және географиялық заңдылықтар
|
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Абай атындағы Қазақ Ұлттық педогогикалық университеті Жаратылыстану және география институты Орындаған: М01515-География мамандығының 1 курс магистранттары Әштай С.Ж. Сағындық Д.
Семинарлық сабақ 8. Ғаламшар пішіні туралы болжам Жердің шар тәрізді екендігі туралы алғашқы ойлар Пифагор (біздің эрамызға дейін 530 ж.) мен Аристотельдің (біздің эрамызға дейінгі IV ғ.) еңбектерінде жазылған. Аристотель Айдың тұтылуын байқау кезінде Жердің Айға түсірген көлеңкесі доға тәрізді болып шектелетіндігіне көңіл аударған. https://youtu.be/ibfCDlbKqJA Гипотеза формы Земли Ежелде Жер туралы түсініктің дөңесті диск ретінде кеңінен таралуы адамдардың көргенімен түсіндіріледі, олар горизонт сызығының дөңгеленіп тұрғанын көрген, одан барып кемелердің біртіндеп горизонт сыртына жоғалғанын, немесе керісінше горизонт сыртынан шығып келе жатқанын байқаған. Ал біздің эрамызға дейінгі II ғасырда Эратосфен Киренский Асуан (Сиена) мен Александрия аралығындағы меридианның кесіндісін (доғасын) градусын (бұрыштық қашықтығы) жергілікті жерде өлшеп, меридианның бір градусының ұзындығы 110,6км тең екендігін есептеп шығарған. Мұның өзі шын орташа өлшеміне (111,2км) жақын келеді. Жердің шын мәніндегі бейнесі өте күрделі. Ол ешқандай да геометриялық фигураға ұқсамайды. Сондықтан неміс ғалымы — физик И. Люстихтың (1873 ж.) ұсынысы бойынша Жер геоид (жерге ғана тән өзіндік пішін) пішінді деп саналады. Геоид және сфероид пішіндері бір-біріне сәйкес келмейді (III. 1-сурет). Олардың беткі қабаттарынық аралық қашықтығының айырмашылықтары ұ160 м; ТМД территориясындаұ 100 м. Геоид және сфероид аралығындағы айырмашылықты анықтау гравиметриялық және ғарыштық өлшеулер арқылы жүргізіледі. Ең соңғы жүргізілген дәл өлшемдер бойынша Жер алмұрт пішінді не-месе жүрек секілді (кардиоид) деп саналады (Г. Н. Каттерфельд). Оңтүстік полюс солтүстік полюспен салыстырғанда, экваторға 242 м жақын. Жердің массасы 5,977-1021 т, көлемі 1,083 млрд. км3, ауданы 510 млн. км2, орташа тығыздығы 5,517 г/см3. Жердің ішкі қабат-тарын құрайтын заттардың тығыздығы терендеген сайын ұлғая береді. Геоидтің беті Мұхиттың тыныш жатқан бетіне сай келеді, ал материктерде ол ауырлық күшін өлшеу нәтижесіне қарай шамалас анықталуы мүмкін. Біз көретін жердің беті сыртқы және ішкі процестердің әрекетімен күрделенген және ол Жердің нақты физикалық бетін құрайды. Ол эллипсоидтың бетінен кейбір жерлерде бірнеше километр ауытқиды. Геодезияда жердің пішіні үшін жер эллипсоиды деп аталатын сфероид алынды. Жер эллипсоиды өзінің үлкен және кіші жарты осьтерімен (а, b) және полярлық сығылушылығымен сипатталады (α) a = (a-b)/a а, b және α шамалары градустық өлшеулер арқылы анықталады, ол үшін меридиан доғасының ұзындығын әр 1° сайын өлшеу керек. Меридианның әр түрлі жерлеріндегі градустың үзындығын біле отырып, жердің пішіні мен көлемі анықталады. Жер эллипсоидының көлемдерін әр елдің ғалымдары бірнеше рет анықтады. Геоид дегеніміз - материк астынан ойша жалғасатын тыныш жатқан мұхит пен теңіздердің деңгейлік беті Геоидті неміс ғалымы И. Листинг 1873 ж. ұсынған. Жер фигурасының нақты шартты аты Ньютон Жердің сығылу себебін түсіндіріп қана қойған жоқ, ол оны есептеп шығарды. Ньютонның есебіне қарағанда Жердің полярлық жартылай осі экваторлыққа қарағанда 24 км қысқа болып шықты. Геоидтің беті Мұхиттың тыныш жатқан бетіне сай келеді, ал материктерде ол ауырлық күшін өлшеу нəтижесіне қарай шамалас анықталуы мүмкін. Біз көретін жердің беті сыртқы жəне ішкі процестердің əрекетімен күрделенген жəне ол Жердің нақты физикалық бетін құрайды. Ол эллипсоидтың бетінен кейбір жерлерде бірнеше километр ауытқиды. Геодезияда жердің пішіні үшін жер эллипсоиды деп аталатын сфероид алынды. Біздің дәуірімізге дейінгі VI ғасырда Пифагор біздің планетамыздың шар тәрізді екеніне қалай сенген. Оның мәлімдемесін Парменид, Милеттік Анаксимандр, Эратосфен және т.б. Аристотель әртүрлі тәжірибелер жүргізіп, Жердің дөңгелек пішіні бар екенін дәлелдей алды, өйткені Айдың тұтылуы кезінде көлеңке әрқашан шеңбер түрінде болады. Сол кезде бір-біріне мүлдем қарама-қарсы екі көзқарасты жақтаушылар арасында пікірталастар болғанын, олардың кейбіреулері жерді тегіс, басқалары дөңгелек деп дәлелдейтінін ескерсек, сфералық теориясы көптеген ойшылдар қабылдағанымен, айтарлықтай қайта қарауды қажет етті. . Геоидтің беті Мұхиттың тыныш жатқан бетіне сай келеді, ал материктерде ол ауырлық күшін өлшеу нəтижесіне қарай шамалас анықталуы мүмкін. Біз көретін жердің беті сыртқы жəне ішкі процестердің əрекетімен күрделенген жəне ол Жердің нақты физикалық бетін құрайды. Ол эллипсоидтың бетінен кейбір жерлерде бірнеше километр ауытқиды. Геодезияда жердің пішіні үшін жер эллипсоиды деп аталатын сфероид алынды. Біздің планетамыздың пішіні шардан ерекшеленетінін Ньютон айтты. Ол бұл эллипсоид екеніне сенуге бейім болды және оны дәлелдеу үшін әртүрлі эксперименттер жүргізді. Одан әрі Пуанкаре мен Клэроның, Гюйгенс пен д'Аламбердің еңбектері жердің пішініне арналды. Жер эллипсоидының көлемін әр елдің ғалымдары бірнеше рет анықтады. 1946 жылға дейін бұрынғы Одақта неміс ғалымы Ф. В. Бессель 1841 жылы есептеп шығарған жер эллипсоидының көлемі қолданылды .1940 жылы жер эллипсоидының көлемін Ф. Н. Красовский мен А.А.Изотовтардың басқаруымен орыс ғалымдары үлкен дәлдікпен анықтады. Ғалымдардың көптеген буындары жердің пішінін анықтау үшін іргелі зерттеулер жүргізді. Ғарышқа алғашқы ұшудан кейін ғана барлық мифтерді жою мүмкін болды. Қазіргі уақытта біздің планетаның эллипсоид пішіні бар және ол полюстермен тегістелген идеалды пішіннен алыс деген көзқарас қабылданды. Әртүрлі ғылыми-зерттеу және білім беру бағдарламалары үшін жердің моделі жасалды - шар пішіні бар глобус, бірақ мұның бәрі өте ерікті. Оның бетінде біздің планетамыздың барлық географиялық объектілерін масштабта және арақатынаста бейнелеу қиын. Радиусқа келетін болсақ, әртүрлі тапсырмалар үшін 6371,3 шақырымдық мән қолданылады. жүктеу/скачать 3.19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|