Ф. М. Туледиярова, Б. Ш. Разахова Семантика желі көмегімен қазақ тілінің жай сөйлемдерін формалдау



жүктеу/скачать 95 Kb.
Дата26.06.2016
өлшемі95 Kb.
#159384

Ф.М. Туледиярова, Б.Ш. Разахова


Семантика желі көмегімен қазақ тілінің жай сөйлемдерін формалдау


(Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қаласы)
Қазақ тіліндегі сөйлемдер құрамына қарай жай және құрмалас болып екіге бөлінеді. Бұл жұмыста қазақ тілінің жай сөйлемдерін танудың контексті бос грамматика көмегімен құрылған математикалық моделі [1] негізінде семантикалық модельдер құрылып, жақшалы жазулар анықталды.

Семантикалық желі – пәндік облыстың ақпараттық моделі. Семантикалық желі қоршаған ортадағы құбылыстарды логикалық өрнектер түрінде сипаттауға мүмкіндік береді. Семантикалық желілер математикалық формулаларды визуалдау нәтижесінде пайда болды. Семантикалық желілерді бейнелеудің басты тәсілі ретінде граф саналады. Бірақ та кез- келген графикалық бейнелеу негізінде қатаң математикалық жазба жатқанын еш уақытта ұмытпау керек және бұл екі форма ешқашан бір-бірімен бәсекелеспейді, керісінше олар өзара бір- бірін толықтырып тұрады. Семантикалық желі – мәліметтерді доғалармен біріккен түйіндер ретінде көрсету тәсілі. Ең алғашқы семантикалық желілер машиналық аудару үшін делдал тілі ретінде жасалды, ал оның қазіргі түрлерінің сипаттамалары әлі де табиғи тілдің сипаттамаларына ұқсайды. Бірақ та семантикалық тілдердің соңғы нұсқалары әлдеқайда қуатты және икемді болып, фреймдік жүйелер, логикалық программалауға бәсекелеге шыға алатындай дәрежеге жетті. 50-ші жылдардан бастап ондаған семантикалық жүйелердің нұсқалары шығарылып, практикада қолданылып жүр. Олардың құрылымы мен терминологиясы әр түрлі болса да, олардың әрқайсысында кездесетін ұқсастықтар да, айырмашылықтар да болады.

Философия жағынан мағына ұғымы; жалпылық кванторларын көрсету тәсілдері мен логикалық операцияларды көрсету тәсілдері; желілерді басқару мен шығару ережелерін басқару тәсілдері, терминология. Мұның барлығы автордан авторға қарай тасымалданып жүреді. Кейбір айырмашылықтарға қарамастан, желілер компьютер арқылы оқуға және өндеуге ыңғайлы, сонымен қатар олар табиғи тілдің семантикасын көрсетуге болатындай жоғары қуатқа ие.

Алдымен бізге қажет негізгі грамматикалық ұғымдарды қарастырайық [2].

Жай сөйлем құрылыс жағынан аса күрделі болмағандығымен, көлемі, құрамы әр кез біркелкі бола бермейді. Сөйлемдер сөйлем мүшелерінен құралады. Қазақ тілінде мынадай сөйлем мүшелері бар: бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш, анықтауыш. Жай сөйлемдерде ойды беру мақсатына қарай, сөйлем мүшелерінің барлығы қатысуы да мүмкін немесе керісінше.

Сөйлем құрамында сөйлем мүшелерінің белгілі бір орны бар. Оларды қалай болса солай ауыстыруға болмайды. Егер сөйлем мүшелерінің дағдылы орны ауысса, олардың атқаратын қызметі де мүлде өзгереді де, бастауыш болып тұрған сөз басқа мүше болып кетеді, анықтауыш та, толықтауыш та, пысықтауыш та солай. Сонымен қатар қазақ тілі сөйлемнің құрылымындағы басты ерекшелік – бастауыш сөйлемнің басында, баяндауыш көбінесе соңында қолданылады. Ал, толықтауыш көбінесе баяндауыштың алдынан; пысықтауыш – өзіне қатысты сөздің алдынан қолданылады. Бұл – сөйлемнің қазақ тіліне тән құрылымдық үлгісі. Дегенмен, сөйлем мүшелерінің орын тәртібі өзгеруі де мүмкін. Біз олардың өзгеруіне сәйкес белгілі жиырма жолмен сөйлемдердің жасалуын қарастырамыз.

Егер бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш және пысықтауышты қысқаша <Бс>, <Бн>, <Т>, <А>, <П> таңбаларымен таңбаласақ, сөйлемдердің жасалу жолдарын келесі түрлермен анықтауға болады:



  1. Бс;

  2. Бс + Бн;

  3. Бс + Т + Бн;

  4. Бс + П + Бн;

  5. Бс + Т + П + Бн;

  6. Бс + П + Т + Бн;

  7. Бс + А + Т + Бн;

  8. Т + А + Бс + Бн;

  9. Т + П + Бс + Бн;

  10. Т + Бс + П + Бн;

  11. П + Бс + Т + Бн;

  12. А + Бс + Т + Бн;

  13. А + Бс + П + Бн;

  14. Бс + П + А + Т + Бн;

  15. Бс + А + Т + П + Бн;

  16. П + Бс + А + Т + Бн;

  17. П + Т + А + Бс + Бн;

  18. А + Бс + П + Т + Бн;

  19. А + Бс + Т + П + Бн;

  20. А + Т + Бс + П + Бн.

Жоғарыдағы сөйлемнің жасалу жолдарына байланысты сөйлемнің семантикалық моделін Д. Шуклин [3] ұсынған семантикалық желінің негізінде құрамыз. Ол үшін 1- кестеде берілген белгілеулер енгіземіз.


1-кесте - Семантикалық моделді құруда енгізілген атаулар

Қысқаша белгіленуі

Атауы

SS(Simple Sentence)

Жай сөйлем

Q

Құрылымы

M

Семантикасы

Q1

Бірінші индексті құрылым

M1

Бірінші индексті семантика

MS

Бастауыштан жасалған семантика

MA

Толықтауыштан жасалған семантика

MD

Анықтауыштан жасалған семантика

MC

Пысықтауыштан жасалған семантика

MP

Баяндауыштан жасалған семантика

S (Subject)

Бастауыш

A (Addition)

Толықтауыш

D (Determination)

Анықтауыш

C (Condition)

Пысықтауыш

P (Predicate)

Баяндауыш

N (Noun)

Зат есім

Adj (Adjective)

Сын есім

Num (Numeral)

Сан есім

Adv (Adverb)

Үстеу

Pron (Pronoun)

Есімдік

V (Verb)

Етістік

Бастауыштан, бастауыш пен баяндауыштан және бастауыш, толықтауыш және баяндауыштан жасалған жай сөйлемдердің семантикалық моделдері келесі суреттерде көрсетілген (1-3 cуреттер).


1- сурет. Бастауыштан жасалған жай сөйлемнің семантикалық моделі




2- сурет. Бастауыш пен баяндауыштан жасалған жай сөйлемнің семантикалық моделі

3- сурет. Бастауыш, толықтауыш және баяндауыштан жасалған жай сөйлем семантикалық моделі
Осылайша барлық сөйлемдердің жасалу жолы үшін семантикалық модельдерді құруға болады. Енді ағашты жақша түрінде өрнектеуді пайдаланып, осы семантикалық модель бойынша қазақ тілінің жай сөйлемдерінің жасалу жолдарын жақша түрінде көрсетеміз [3].

1) Бастауыштан жасалған жай сөйлемнің жақша түрінде жазылуы:

SS (Q(Q1(S)) M(M1(N Adj Pron Adv))).

Мысалы: Жаз. Дала.

2) Бастауыш пен баяндауыштан жасалған жай сөйлемнің жақша түрінде жазылуы:

SS(Q(Q2(S P)) M(M2(MS (N Adv Num)MP (N V Adj Adv Num)))))

Мысалы: Айжан – студент. Майра келді. Әсем көрікті. Парасат Қарағандыда. Ержан сегізде. Мен келдім. Сіздер мейірімдісіздер. Ол сыртта. Мен бестемін. Ауылға бардым. Ауыл әдемі. Екеуміз келдік. Үшеуі сүйкімді. Бесіншісі Алматыда.

3) Бастауыш, толықтауыш және баяндауыштан жасалған жай сөйлемнің жақша түрінде жазылуы:

SS(Q(Q3(S A P)) M(M3(MS (N Pron Num Adj) MA(N Pron Num Adj) MP (N V)))).

Мысалы: Айжан Майраға келді. Майра маған келді. Сымбат екеуімен сөйлесті. Парасат үркендермен амандасты. Біз Айгүлге келдік. Мен саған барамын.

4) Бастауыш, пысықтауыш және баяндауыштан жасалған жай сөйлемнің жақша түрінде жазылуы:

SS(Q(Q4(S C P)) M(M4(MS (N Pron Num Adj) MC(N Adv Num Adj) MP (V)))).

5) Бастауыш, толықтауыш, пысықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q5(S A C P)) M(M5(MS (N Pron Num Adj) MA(N Adj Num Pron) MC (N Adv) MP(V)))).

6) Бастауыш, пысықтауыш, толықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q6(S A C P)) M(M6(MS (N Pron Num Adj) MC(N Adv Pron) MA (N Pron Adj Num) MP(V)))).

7) Бастауыш, анықтауыш, толықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q7(S D A P)) M(M7(MS (N Pron Adj Num) MD(Adv Pron Num Adv) MA (N Adj Num) MP(V)))).

8) Толықтауыш, анықтауыш, бастауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q8(A D S P)) M(M8(MA (N Pron Adj Num) MD(Adj Adv Num) MS (N Num Adj) MP(V)))).

9) Толықтауыш, пысықтауыш, бастауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q9(A C S P)) M(M9(MA (N Pron Adj Num) MC(Adv Num) MS (N Pron Adj Num) MP(V)))).

10) Толықтауыш, бастауыш, пысықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q10(A S C P)) M(M10(MA (N Pron Adj Num) MS(N Pron Num Adv Adj) MC (Adv Num) MP(V)))).

11) Пысықтауыш, бастауыш, толықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q11(C S A P)) M(M11(MC (N Num Adv) MS(N Pron Num Adv Adj) MA (Adv Num) MP(V)))).

12) Анықтауыш, бастауыш, толықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q12(D S A P)) M(M12(MD (Adj Num Adv Pron) MS(N Adj) MA (N Adj Adv Num) MP(V)))).

13) Анықтауыш, бастауыш, пысықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q13(D S C P)) M(M13(MD (Adj Num Adv Pron) MS(N Adj) MC (N Adj Adv Num) MP(V)))).

14) Бастауыш, пысықтауыш, анықтауыш, толықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q14(S C D A P)) M(M14(MS (N Pron Adj Num) MC(N Adv) MD (N Adj Adv Num) MA (N Adj Num) MP(V)))).

15) Бастауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q15(S D A C P)) M(M15(MS (N Pron Adj Num) MD(Adj Adv Num) MA (N Adj Num) MC (N Adv Adj) MP(V)))).

16) Пысықтауыш, бастауыш, анықтауыш, толықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q16(C S D A P)) M(M16(MC (N Adv Num) MS(N Pron Num Adj) MD(Num Adj) MA(N Num Adj) MP(V)))).

17) Пысықтауыш, толықтауыш, анықтауыш, бастауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q17(C A D S P)) M(M17(MC (N Adv Num) MA(N Pron Num Adj) MD(Num Adj) MS(N Pron Num Adj) MP(V)))).

18) Анықтауыш, бастауыш, пысықтауыш, толықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q18(D S C A P)) M(M18(MD (Adj Adv Num) MS(N Pron Num Adj) MC(Adv N) MA(N Pron Num Adj) MP(V)))).

19) Анықтауыш, бастауыш, толықтауыш, пысықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q19(D S A C P)) M(M19(MD (Adj Adv Num) MS(N Pron Num Adj) MA(N Pron Num Adj) MC(Adv N) MP(V)))).

20) Анықтауыш, толықтауыш, бастауыш, пысықтауыш және баяндауыш бойынша:

SS(Q(Q20(D A S C P)) M(M20(MD (Adj Adv Num) MA(N Pron Num Adj) MS(N Pron Num Adj) MC(Adv N) MP(V)))).

Жақша түрінде берілген жазулар программалау тілдеріне жеңіл аударылады.

ӘДЕБИЕТТЕР




  1. Разахова Б.Ш. Қазақ тіліндегі сөз тіркестері мен сөйлемдерді құру және талдауды автоматтандыру // т.ғ.к. дисс... автореф. -Астана, 2009.

  2. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784 бет.

  3. Шуклин Д. Е. Морфологический и синтаксический разбор текстов как конечный автомат, реализованный семантической нейронной сетью имеющей структуру синхронизированного линейного дерева // Новые информационные технологии: материалы пятого научно-практического семинара М.: МГИЭМ, 2002. С.74-85



Туледиярова Ф.М., Разахова Б.Ш.

Формализация простых предложений казахского языка с помощью семантической сети

В казахском языке предложения по составу делятся на простые и сложные. В этой работе сформированы семантические модели на основе математической модели [1], определенной с помощью контекстной свободной грамматики, а также определены скобочные записи простых предложений казахского языка.



Tuledyarova F.M., Razakhova B. Sh.

The formalization of sentences of the Kazakh language with а semantic network.

Sentences of the Kazakh language are divided on structure of: simple and composite. In this work semantic models are generated on the basis of the mathematical model [1] by defined means of contextual free grammar, and also the form record of simple sentences of Kazakh language in brackets are defined.
жүктеу/скачать 95 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет