«Идеи патриотизма, гуманизма и толерантности в творчестве народных просветителей: А. Кунанбаева, Ш. Кудайбердиева, Ч. Валиханова, И. Алтынсарина»: литературный вечер

заведующая отделом обслуживания

научной литературой
Цель мероприятия: углубление знаний о жизни и творчестве великих людей, воспитание у молодёжи чувства патриотизма, справедливости, формирование гражданской позиции, толерантности, чувства уважения и гордости за национальных героев.

1 ведущий: Қайырлы күн, құрметті студенттер мен магистранттар, бүгін біз сіздермен «Білім+» жобасы шеңберіндегі кездесуімізді жалғастыра отырып, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин сынды халық ағартушыларының шығармашылығындағы патриотизм, гуманизм және төзімділік идеяларына арналған поэзиялық кешімізге қош келдіңіздер демекпіз.

2 ведущий: Идеи патриотизма, гуманизма и толерантности находят свое отражение не только в современной культуре и литературе, их начало тянется из глубин устного народного творчества, вспомните, сколько было сложено кюев о героях-батырах, о любви и ненависти, добре и зле. При этом патриотические мотивы пронизывали всё устное народное творчество, эта тема находит свое продолжение в творчестве великих акынов, в произведениях известных народу просветителей: Абая Кунанбаева, Шакарима Кудайбердиева, Чокана Валиханова, Ибрая Алтынсарина. Их творчество стало яркой страницей в познании жизни и искусства, способствовало дальнейшему развитию и обогащению культуры народа. Несмотря на то, что они жили в другом веке их высокие мысли, гуманистические и патриотические идеи, глубокие и разносторонние исследования жизни казахского народа отвечают запросам нашей современности. И поэтому каждое последующее поколение подходит к их произведениям по-новому, открывая в них для себя новые ценности.

1 ведущий: В казахской литературе, среди тех, кто стремился утвердить гуманистические начала в обществе – это, конечно же, безусловно, Абай Кунанбаев. Именно с него началась гуманистическая линия в казахской литературе. В поэмах и наставлениях Абая мотив гуманизма стал преобладающим. Мы бы сказали так: Абай Кунанбаев первым в Степи с его неистовым талантом и гражданственностью соединил в своём творчестве патриотизм и гуманизм. Призывы к доброте, нравственности, защите бедных и бездомных – эти темы мы встретим у него не однажды. Вслед за Пушкиным в России он пробуждал добрые чувства своей лирой среди степняков.

Чтец:

Мен жазбаймын өленді ермек ушін,

Жоқ-барды, ертегіні термек үшін.

Көкірегі сезімді, тілі орамды,

Жаздым үлгі жастарға бермек ушін.

Бұл сөзді тасыр ұқпас, талапты ұгар,

Көңілінің көзі ашық, сергек үшін.

Чтец:

Не для забавы я слагаю стих,

Не выдумками наполняю стих.

Для чутких слухом, сердцем и душой –

Для молодых я наполняю стих.

Кто сердцем прозорлив и чуток, тот

Поймет, что в каждый я влагаю стих.

Чтец:

Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы.

Тілегі жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіз жұмыр келсін айналасы.

Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,

Ол – ақынның білімсіз бишарасы.

Айтушы мен тындаушы көбі надан,

Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы.

Чтец:

Поэзия – властитель языка,

Из камня чудо высекает гений.

Теплеет сердце, если речь легка,

И слух ласкает красота речений.

А если речь певца засорена

Словами, чуждыми родному духу, -

Такая песня миру не нужна,

Невежды голос люб дурному слуху.

К стихам стремятся смертные давно,

Но лишь избранника венчают славой,

Того, чьей мысли золотой дано

Блистать стихи серебряной оправой.

2 ведущий: Абай 1845 жылы 10 тамызда Семей уезінің Шыңғыс тауларында дүниеге келді. Ол ата-анасы мен әжесінің тәрбиесін көріп өсті. Әкесі ірі феодал, тобықты руы мен жергілікті уездердің бірін басқарған және мінезі өте қатал, іскер де жігергерлі адам болған. Ал, әжесі Зере мен анасы Ұлжан ақкөңілділігімен және сабырлы мінездерімен ерекшеленген. Басты тәрбиені солардан алған болашақ ақын, балалық шағынан бастап бар жан-тәнімен жақсылық пен сүйіспеншілік тәрізді игі қасиеттерді бойына сіңіріп, әкесінің жаман қасиеттерінен аулақ болып өсті.

Алғыр жеткіншек туған халқын рухани қараңғылық пен экономикалық тоқыраудан қалай шығарудың жолын іздеді. Ол ортаға мәдениетті, ағартушылықты, білім мен прогресті (ілгерілеу) енгізудің жолдарын қарастырды. Абай өз халқы туралы тебіреніп, күйініп былай деді:

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузына түсті мұртың.

Жақсы менен жаманды айырмадың,

Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың.

Бет берегенде шырайың сондай жақсы,

Қайдан ғана бұзылды сартша сыртың?

Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді,

Аузымен орақ орған өңкей қыртың.

Өзімдікі дей алмай өз малынды,

Күндіз күлкің бұзылды, түнде – ұйқың.

Көрсеқызар келеді байлауы жоқ,

Бір кун тыртың етеді, бір кун – бұртың.

Бас-басына би болған өңкей қиқым,

Мінекі бұзған жоқ па елдің сиқын?

Өздерінді түзелер дей алмаймын,

Өз қолыңнан кетекн соң енді өз ырқың.

Чтец:

О казахи мои! Мой бедный народ!

Жестким усом небритым прикрыл ты род,

Кровь – за правой щекой, за левой – жир...

Где же правда? Твой разум не разберет.

Ты и свиду неплох и числом велик.

Почему же так обманчив твой лик?

Ты не хочешь добрым советам внимать,

Режет всех без разбору твой серп-язык.

Всякий подлый, чванливый и мелкий сброд

Изуродовал душу твою, народ.

Не надеюсь на исправленье твое.

Коль судьбу свою в руки народ не берет.

1 ведущий: Өзін толғаған сауалдарға жауап іздеуде ол орыс мәдениетіне ден қойып, оны жан-жақты зерделеп, саяси айдалып келген Н.И. Долгополовпен, Е.П. Михаэлиспен, С. С. Гроспен танысып, достасады. Семей қаласындағы көпшілік кітапханасына жиі барып, алдыңғы қатарлы әлемдік және орыс әдебиетіне қол жеткізеді. Осының бәрі жас ойшылдың және ақынның ағартушылық-демократиялық идеяларының тереңдей, баи түсуіне жол ашты.

2 ведущий: Абай начинает создавать стихотворения, глубоко отражающие жизнь казахов и волнующие современников. Оригинальные творения и переводы снискали Абаю популярность в народе. Были замечены и его замечательные ум, доброта, расположение к людям, неподкупность и справедливость. К Абаю шли и шли люди: за поддержкой, помощью, советом, за знаниями и просто ради общения.

По мнению поэта, наиболее характерными признаками гуманизма и человеколюбия являются: уважение к человеку, открытость души, искренность, правдивость, честность.

Гениальный мыслитель еще в прошлом веке, в своем азиатском захолустье, оторванный от мировой цивилизации, прозорливо предвидел, каким должно быть общество, основанное на свободе и равенстве народов, исповедующее мир и согласие. Теперь само время располагает к тому, чтобы воплотить в действительность высокие идеалы Абая. Нужно только, чтобы наука обеспечивала высокое сознание, образование раскрыло способности человека, а молодость проявляла свою созидательность и дерзание.

Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі,

Ар, ұяттың бір ақыл – күзетшісі.

Ар мен ұят сынбаса, өзге қылық,

Арын, алқын – бұл күннің мәртебесі

2 ведущий:

Дружить, кипеть – у сердца много дел!

А честь и совесть – разума удел.

Важны лишь честь и совесть… А тщеславие?

Призвание человека – служить народу.

Не сбиваться с истинного пути,

Сохранить совесть – знай это.

Стремись постигнуть знания и искусства.

Невежда же останется глупцом.

Көбіне өз бетімен дайындала отырып, Шәкәрім сол кездің білімді адамдарының біріне айналады. Ол орыс, түрік, парсы және арап тілдерін жақсы меңгереді. 14-15 жасынан бастап Абайдың ықпл етуімен өлең шығара бастайды. Ол табиғат пен этика, жақсылық пен жамандық тақырыптарын көп ойлайды.

Шәкәрім тек қана көркем әдебиет оқумен шектелген жоқ. Ол философия, дін және психология туралы еңбектерді мұқият оқыған. Біртіндеп, өмірлік тәжірибесі жинақталған сайын ойшыл ағартушылық сарыны көбірек шығармаларын жаза бастайды.

20 жасқа толысымен Шәкәрім оз халқының өмірін жақсартуға улес қосу мақсатында саясатпен айналысуға бел буады. Сонымен, Құдайбердіұлы кезекті сайлауда өз кандидатурасын ұсынып, болыс билеушісі болып сайланады.

Кейінгі жылдары ақынның өмірінде терең із қалдырған бірқатар оқиғалар болады: Абайдың өлімі, оның ұлдарының өлімі, 1905 жылғы революция. Шәкәрім осы бір қиын кезенде өмірді түсініп, жаңа елдерді және халықтарды көру, атақты Александрия кітапханасында жұмыс істеу ушін алыс сапарға – Арабия мен Түркияға аттанады.

1 ведущий: Ш. Кудайбердиев в своих стихах и философских мыслях поднимает извечные вопросы, которые, по его мнению, мучают ум и совесть лучших представителей человечества: «Какими благими усилиями можно исправить человеческую природу? Что предпринять, чтобы человечество научилось жить в мире?» (Ш. Кудайбердиев «Записки Забытого» стр.99)

И все же он находит ответ, что «основой для хорошей жизни человека должны стать честный труд, совестливый разум и искреннее сердце». Вот три качества, которые должны властвовать над всем. Без них не обрести в жизни мира и согласия. «Человеческую скромность, справедливость, доброту в их единстве я называю мусульманским словом «ұждан», русским словом – «совесть». В процессе воспитания человека необходимо ввести науку совести, утверждает мыслитель.

Также милосердие и гуманность, по словам Шакарима являются высшим проявлением толерантности. Поэтому Шакариму принадлежат такие строки, раскрывающие его этические принципы, содержащие идею толерантности:

2 ведущий:

Өмірдің өкінбейтін бар айласы,

Ол айла – қиянатсыз ой тазасы.

Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек,

Таза жүрек? Тату дос – сол шарасы».

1 ведущий: «В жизни есть один беспроигрышный и оптимальный выход, это – соблюдение чистоты помыслов и рассуждений. Милосердие, совестливость, справедливость, честный труд, доброе и чистое сердце, дружественность и мир – являются необходимыми компонентами жизни человека».

Чтец: (читает стихотворение «Адамгершілік»).

1 ведущий: Шакариму глубоко не безразлична судьба народа, как и Абай всей душой радостно приветствовал то новое, чему сам был свидетелем с надеждой и верой в будущее встречает Октябрьскую революцию и создает ряд стихотворений, в том числе «Бостандық таңы атты» «Взошла заря свободы»:

Чтец: «Бостандық таңы»

Бостандық таңы атты, қазағым, көріндер,

Арға ие басшының соңынан еріндер.

Таң артынан хақиқат күн шығады,

Еріншек, жалқаулық әдеттен безіңдер.

Арамдық, аразды түбімен жойыңдар,

Өтірік, өсекті біржола қойындар.

Намыс, жігер бойыңа жиып қайрат,

Қажымай адалдық жағында болыңдар.

Чтец: «Взошла заря свободы»

Свободы день встает. Казахи, мой народ,

Идите за людьми, узревшими восход,

За светлою зарей идет и солнце вслед.

Казахи, вам пора навеки сбросить гнет.

Прочь с корнем вырвем мы усобицы, раздор.

Отбросим навсегда ложь, сплетни, всякий сор.

Всю волю, мужество пора уже собрать.

По справедливости зажить всем с этих пор...

2 ведущий: Шакарим, несмотря на свою трагическую судьбу, через всю свою жизнь пронес идеалы добра, милосердия, справедливости. И нам, потомкам, завещал он в своем разностороннем творческом наследии не уклоняться от этого пусть нелегкого, но единственно верного пути. Сейчас, когда на рубеже эпох все человечество нередко сталкивается с непростыми морально-этическими проблемами, особую актуальность приобрела выделенная Шакаримом в особую науку категория Совести.

1 ведущий: Следующая страница вечера посвящена первому казахскому ученому, просветителю и демократу Чокану Валиханову.

Чужая жизнь - безжалостней моей-

Зовет меня.… И что мне делать с ней?

Ведь можно лишь рукою великана

В лазоревой высокогорной мгле

Куском нефрита выбить на скале

Рассказ о гордом подвиге Чокана!

С. Марков

Шоқанның есімі ғалым, ағартушы, демократ, биолог, географ, саяхатшы, дипломат, әдебиетші, топограф, этнограф ретінде жақсы таныс.

Шоқан Уәлиханов (шын есімі Мұхаммед Қанафия, Шоқан – анасы берген есімі) 1835 жылдың қарашасында Көкшетау облысының Құсмұрын қыстауында атақты аға сұлтан, кейіннен полковник шенін алған, өз заманындағы білімді де беделді адамдардың бірі болған Шыңғыс Уәлиханұлының отбасында дүниеге келген.

Оның балалық шағы жайлауда, ел ортасынды өтіп, алғашқы рет туған ауылы Құсмұрындағы жекеменшік мектепте хат таныды. Сол мектепте араб тілін меңгеріп, шығыс поэзиясынан нәр алып, сурет салуды үйренді. Шоқанның сақталып қалған этнографиялық суреттері, оның өзіндік суретшілік дарынын дәлелдейді. Мәдениеттілігі жоғары әкесі оны бала кезінен кітап оқуға, аңыз-әңгімелер мен халықтың даналық сөздерін тыңдауға баулып, орыстың білімді ғалымдарымен, инженер, офицерлерімен араласуына ықпал етті.

Из воспоминаний Н. Веселовского, «как блестящий метеор, промелькнул над нивой востоковедения Чокан Чингисович Валиханов. Русские ориенталисты единогласно признали в лице его феноменальное явление и ожидали от него великих и важных откровений о судьбе тюркских народов». И он их оправдал.

1854-1857 жылдары Уәлиханов Жетісу, Тарбағатай, Орталық Қазақстан, Қырғыз жерлерін аралап, қазақ және қырғыз халқы жөнінде құнды географиялық, этнографиялық, тарихи материалдар жинайды.

1854-1857 жылдары Уәлиханов өзінің атақты Қашқария, Қытай сапарына барып қайтты. Бұл сапар оған ержүрек саяхатшы және ірі ғалым атағын әперді. Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, географиясына, әлеуметтік тұрмыс жағдайына арналған бұл сапарының нәтижелері мен еңбектері орыс, неміс, ағылшын және француз тілдерінде жарияланды.

Шоқан Уәлихановтың «Қырғыздар туралы», «Қырғыздардағы бақсылық ізі», «Қырғыз шежіресі», «Қырғыз көштері» (1926 ж. дейін қазақтар қырғыздар деп аталды) және т. б. еңбектері жарыққа шықты.

Просветитель-демократ боролся за тесное сближение казахского и русского народов, за укрепление их экономического и культурного сотрудничества, видя в этом реальный путь преодоления культурной отсталости казахского народа. Валиханов стремился как можно шире познакомить русского читателя с жизнью, бытом, культурой своего народа.

Глубоко восприняв идеи революционных демократов — Белинского, Чернышевского и Добролюбова, прогресс для казахского общества он видел возможным лишь в русле общероссийского революционно-освободительного движения.

Казах по крови и европеец по образованию, он впитал в себя лучшие черты двух цивилизации – Востока и Запада. Сегодня одним из главных стратегических партнеров его Родины – Казахстана является Россия. Чокан Валиханов – символ союза двух крупнейших евразийских государств, как Казахстан и Россия.

Бір Құдайға сиынып,

Кел, балалар, оқылық!

Оқығанды көнілге,

Ықыласпен тоқылық!

Істің болар қайыры,

Бастасаныз Аллалап.

Оқымаған жүреді –

Қараңгыны қармалап.

Кел, балалар, оқылық

Оқығанды көңілге –

Ықыласпен тоқылық!

Молодежь! Мои друзья!

Зелень свежая полей!

Сверстников своих догнать

Постарайтесь поскорей.

То, что сделать не смогли

Мы, седые старики,

Вы теперь должны достичь,

Вы грядущего ростки!

2 ведущий: Ыбырай Алтынсарин қоғам болашағы жас ұрпақтың қолында екенін анық түсінді. Ол қазақ халқын ортағасырлық қараңғылықтан шығаруды армандады және сол арманын жастар жүзеге асыратынына кәміл сенді.

1 ведущий: Воспевая братство, призывая к единству во имя достижения прогресса, поэт-просветитель мечтал в первую очередь о благополучии своего народа. Имея за плечами богатый жизненный опыт, поэт дает подрастающему поколению несколько добрых советов, таких, как например, в стихотворении «Эй, жігіттер!» «Эй, джигиты!».

Чтец:

Эй, жігіттер, үлгі алманыз,

Азған елдің ішінен.

Алыс-алыс қашыңыздар,

Зияндасты кісіден.

Жақсыны көзден салмаңыздар,

Жақсыдан қапыл қалмаңыздар.

Өзі болған ерлердің,

Аяғынан алмаңыздар.

Әр елге, әр жұртқа алтын

Сақа табылмас!

Чтец:

Не берите пример, джигиты, с нехороших людей и злых,

Отходите от них подальше, в стороне держитесь от них.

Не мешайте тому, кто славу по достоинству завоевал,

Кто на ваших глазах почетным, уважаемым всеми стал.

2 ведущий: Певцом родной природы выступает Ибрай Алтынсарин, воспевающий в своих стихотворениях великолепие природы казахской степи, которой нет конца и края, горы и реки родной страны. Его описания реалистичны, выразительны и глубоко эмоциональны, ибо они согреты неподдельным чувством патриотической гордости. Важно отметить, что такие лирические стихи в казахской литературе до И. Алтынсарина почти не встречались. В стихотворениях «Весна» и «Осень» Алтынсарин, по существу, впервые в казахской поэзии дал замечательные образцы реалистического пейзажа, запечатлев живые картины кочевого быта своего народа.

Чтец: (читает отрывок «Когда наступает весна»)

Вот и лето пришло, нет чудеснее этой поры.

И деревья, и травы могучей становятся, краше.

Землянику, смородину с песней на склонах горы

Собирают аульные девушки наши.

....Так бывает всегда: позабыв о суровой зиме,

Погружаемся мы в золотистое жаркое лето.

Все живое цветет. И потоки в зеленной кайме

Звонко мчатся, как песня степного поэта.

1 ведущий: С уважением даже с благоговением описывает И. Алтынсарин в стихотворении «Ананың сүюі» «Любовь матери».

Чтец: «Ананың сүюі»

Кім сендерді, балалар, сүйе-тұгын,

Қуанышыңа қуанып, қайғыңа күйе-тұғын?

Түн ұйқысын төрт бөліп, кірпік қақпай,

Шешең байғұс дамылсыз жүре-тұғын.
Кім сендерді, балалар, тербететін,

Еркелетіп, ойнатып, сергітетін?

Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң,

Қамқор анаң көз жасын көлдететін.

Ғылым іздеп, тез қайтпай, көпке кетсең?

Ұмытпа, ең кемінде жұлдыз сайын

Хат жазып тұр, төбесі көкке жетсін.

Құлындарын көзімен көргенінше?

Сендер қайтып келгенде адам болып,

Еш арманым болмас дер өле-өлгенше.

«Өсиет өлеңдер»

Жаратты неше алуан жұрт бір құдайым

Тең етті бәрімізге күн мен айын.

Адамның адам біткен баласымыз,

Қайсың бөлек тудың деп айырайын!

Бәріміз бір адамның баласымыз,

Жігіттер, бір-біріңе қарасыңыз!

Өмір деген бес күндік кетер өтіп,

Атаң барған орынға барасыңыз!

Живущие всюду народы для радости сотворены,

Всех ласково греет солнце, всем светят лучи луны.

Особо рожденных не было и нет на этой земле,

Мы друг перед другом с детства во всем должны быть равны.

2 ведущий: Дорогие друзья! Вот и подходит к концу наша с вами встреча. Сегодня мы вспоминали великих сынов казахского народа Абая, Шакарима, Чокана Валиханова, Ибрая Алтынсарина.

Мы – благодарные потомки с гордостью принимаем богатое наследие наших просветителей. Их призывы к национальному единству, уроки мира и согласия, религиозную терпимость и толерантность определившие судьбу нашего народа в современных условиях, поднявшие культуру и просвещение, самобытность и независимость стали путеводной звездой политики нашего государства, в своем выступлении на 21 сессии Ассамблеи народа Казахстана наш президент Н. А. Назарбаев, отметил: «В этом зале – много молодежи, в том числе ровесников нашей Независимости. Я вижу в этом добрый знак того, что идеи толерантности, дружбы и братства на века восприняты новыми поколениями казахстанцев. Это означает, что мы работаем не зря!».