Трансакциялық шығындар және меншіктік құқықтардың ерекшеліктері

Бұл мәселе қазіргі меншіктік құқықтың теория шеңберінде зерттеледі. Меншіктік құқықтың теорияның негізгі қызметі ол экономикалық және құқықтың жүйелерінің бір-біріне әсеріне анализ жасау.

Меншіктік құқықтың теория мынадай фундаменталды жағдайларға негізделен: 1) Меншіктік құқық агенттер өздерінің іс-әрекеттері анықтайды.

2) Меншіктік құқықты қайта құрылымды өзгерту экономикалық жүйелерді ынталандырудың алғы шарттары.

3) Алғы жылжудың реакциясы ол экономикалық агенттердің жүріс-тұрысынық өзгеруі.

Дәріс 4. Экономикалық ұйымдардын теориясы.
Жоспар:

1. 
   Экономикалық теорияда мекеме.
   
2. 
   Дихотомия: инсти­туттар және мекемелер.
   
3. 
   Ша­руашылық мекемесіндегі бақылаумен билік.
   

1. 
   Ұйым қиын экономикалық құбылыстарды реттеу үшін қолданған. Мекеме экономикалық құбылыстарды жоғарғы қуатты дифференциаллау мен комплекстау үшін қажет, оның түбінде жұмыс күшін бөлу жатыр. Ол қолданылған өнім шығару факторларын өнім жоғалтуын қамтамсаыз етеді.
   
2. 
   Ол ұйым түсінігін өндіріс орны түсінігімен немесе индустриалдық ұйымдар түсініктерін көрсетеді. Мұнда еңбекті механизациялаумен машиналарды қолдану жағдайлары талданады.
   
3. 
   Бұл Маршалл кәсіпкерлер ролін және сәйкес ұйымдарды зерттейді. Мұнда басты сұрақ болып шаруашылық саласындағы құрылымдылық түрлерін салыстырмалы оңтайлылығы болып табылады.
   

Кез келген экономикалық мекеме, ұйым келесі қасиеттерге ие болады:

1. 
   Ортақ бағыт, жекелген жұмысшылар бағытттарына бұрмалайды.
   
2. 
   Шикізат жинау және оны белгілі бір жолдармен қорғау.
   
3. 
   Бекітілген жүріс-тұрыс нормалар системасы және оны қадағалау.
   
4. 
   Тұрақты қолданылатын статус структурасы (иерархия, тұрақты формальды басшылық)
   
5. 
   Өзінің жұмыскерлерінің арасында ерекше жұмыс болу.
   
6. 
   Мекеменің жұмысына қатынасқаны және қатынаспағаны үшін керісінше айыппұл төлейді.
   

Ұйымдар келесі экономикалық қарым-қатынастардаң құрылады: бақылау, экономикалық билік, белгілі бір бағыт (мотивация) және мекеме арасындағы информация тарату жолдары. Кез келген шаруашылық істету тек қана институттық тіркелген жеке тұлға құқығының аймағында іске асады. Өз кезегінде жеке меншік қоластына экономикалық институт ретінде өзімен санкцияланған және коғаммен лигитивті ретінде қабылданған ережелер және бақылау механизмдері мен жеке меншік қаластына билік етуді білдіреді. Иерархия – белгіленген экономикалық және коғамдық қатынастарды, қатынас өкілділіктерінің субардинациясына әкеліп соғады. Ал билік болса, өзінің қызметін тапсыру және жай келісім шарт жайында шешім қабылдаудан туындайды. Жеке меншік құқықтарына байланысты бақылау өздігінен жиынтық процестерін көрсетеді, мұны билік иеленуші өзінің басты ролде екендігін, билік өз қолында екендігін көрсетуде пайдалану қажет. Экономикалық билікпен бақылау бір бірімен шаруашылық мекеме болатын құқық системаларында бір – бірімен санасып бір бағытта жұмыс істей білуі қажет.

1. 
   Ұйым және топтары.
   
2. 
   Дәстурлі топтардын тео­риясы.
   
3. 
   Үлкен топтар.
   
4. 
   Шағын топтар.
   
5. 
   Арнаулы мүддесі топтары және үлестірімлік одақтар.
   

• 
  Социалдық топтар – бұл бірқатар адамдар бір-бірімен тұрақты турғыдан қарым-қатынас жасаулары;
  
• 
  Бастапқы топтар - азын аулақ адамдар ассоциациясы, табиғи тартыммен бір-біріне тартылады. Мысалы: жанұл, достар;
  
• 
  Қайталама топтар – кейбір саны адамдар бір-бірімен жиі кездесетін, бірақта көбіне бір-біріне деген аса тартылымдығы жоқ;
  
• 
  Ұйым – бұл үлкен адамдар ассоциациясы, өзінің жеке өміріне қатысы жоқ белгілі бір мақсатқа жету үшін қурылады;
  
• 
  Бюрократия - өзіне толық иерархиялық билікті қосады атқарушы қызметкерлердінң мінез-құлқын реттеуші белг-н ережелер және олардың мекеме ішіндегі және оның сыртындағы атқаратын қызметтін бөлігі.
  

Дәстүрлі топтар теориясы екі бағытта дамиды:

• 
  кездейсоқ (казуальный) бағыт : жеке меншік ұйымдар және күнделікті өмір сүретін топтар осыған байланысты бұл күнделіктілік адамның түбегейлі асссоциацияларға кіру құлшыуның нәтижесінің салдарынан туындайды.
  
• 
  формальды бағыт көзқарасы топтарға бірігу тенденциясы немесе түйсіктенуден туындамайды.
  

Дәстурлі топтар теориясы бойынша келесі жайт айқындалады. Кіші және үлкен топтар бір-бірінен атқаратын қызметтердің мөлшерінең байланысты бөлінеді. Қайсысын да топ немесе ұйым, кіші немесе үлкен коллективті пайда алу үшін жұмыс атқарады, ойткені бұл жайт өзінің табиғатына байланысты барлық кызметтерге тиімді болады, бұл топтардынң құрылуының түбегейлі себебі болып табылады айта кететін болсақ кіші топтар көптеген жағдайда коллективтік жағдайды жақсарта түседі.

Белгелі бір ұйымға немесе топтарға кіретін адам туралы оларды белгілі бірінші ортақ мақсат және сонымен қатар әртүрлі жеке топтармен қызығушылығы бар деп айтуға болады.

Коллективті тиімділік түбінде - эрбір тауар немесе келесі шарттарды қанағаттандыратын талаптарды: егер оларды әрбір жеке тұлға x1, x2, … xn толық тобынан тутынса онда оны топтын әрбір тулғасы тутынаалады.

4. Кіші топтар қөптеген жағдайда үлкен топтарға қарағанда қолайлы өмір сүргені болып келеді; жеке тулғалар қандайда бір кіші топты үлкен топтар сияқты пайда алу үшін құрады. Жеке тұлғаға ен жақсы жағдайдар коллективтік пайдадан болады, егер алатын пайдадан коллективтік пайда табудан ұсталынатын айым-салық соншалық аз болса қоғамдық тиім ұсталымдардан да соншалық жоғары болса онда жеке тұлғаның жеке тиімділігінен де жоғары болса. Жоғарыда айтқаннаң келесі тужырымдаша шығаруға болады коллективті тиімділік егер де астып алуды (өндіруде) қоғамдық табыс ортақ ұсталымдарда бірге бірге жоғары болса – онда ол шартқа тіреледі. Ортақ пайда ортақ ұсталымнан біріншіден жоғары жеке тұлға пайдасынан ортақ пайда жоқ болса қамтамасыз етіреді тек сонымен сон топ ішінде коллективті шілікті тудыруды топ өз еркімен өз мойнына алатындығына екі шартты орындау қажет:

• 
  әр жеке тұлғаға тиімді немесе қолайлы коллективті игілік тендікпен есептеледі.
  
• 
  Егер де белгілі бір жеке коллективтік игілікті сатып алу кезінде ортақ пайдасы ортақ ұсталымдары үлкен жеке тұлғаның пайдасынан жоғары болса онда біз коллективті игілік болуы қамтамасыз етіледі. Жеке тұлғанын пайдасы коллективті пайданы табудағы ортақ ұсталымдардан асады деп тужырымдай аламыз.
  

Арнайы қызығушылық топтары қандай да бірінші коллектиті игілікке қосылу үшін таңдауы стимулдары қажет.

Таңдау стимулдары – жеке тұлатаға таңдау арқ. жекелей , коллективтік игілікке өз үлесін қосу қоспауынан туындайтын стимулдар.

Дәріс 6. Экономикалық ұйымдай сияқты фирма.
Жоспар:

1. 
   Неоклассикалық теориянын арасында фирма.
   
2. 
   Кон­трактілік фирманын тео­риясы.
   
3. 
   Принципал-агенттігін теориясы.
   
4. 
   Фирманын бала­малы мақсаттары.
   
5. 
   Ұйым және ақпараттардың өндеу.
   
6. 
   Шаруашылық ұйымдардын тұрпаттамасы.
   

1. 
   пайда негізінде түсім және жиынтық шығындар расындағы айырмашылық түсіндіріледі, альтернативті шығындарды және салықты қосқанда.
   
2. 
   фирма бөлінбейтін бірлік ретінде әрекет етеді. Оның тәртібі жеке кәсіпкердің тәртібіне ұқсас келеді. Ұзақ уақыт бойы микроэкономикалық көзқарас бойынша фирманы «қара жәшік» ретінде қарастырған.
   
3. 
   фирманың пайдалылық қызметі шешім қабылдаудың бөлінбейтін бірлігі ретінде тек қана бір үзілісті – пайдадан тұрады.
   

4. 
   экономикалық субъект ретінде фирманың барлық қызметі рациональды болып табылады.
   
5. 
   Нарықтағы тауарлармен өндіріс факторларының жағдайына қатысты ақпараттардың фирмаға толық және жеткілікті түрде жетуі.
   

1. 
   Фирма пайда табады
   
2. 
   фирма нөлдік пайда табады
   
3. 
   фирма шығын шегеді, бырақ салада қалады
   
4. 
   фирма саладан шығады.
   

Ұзақмерзімді орташа шығындардың қисығы өнім бірлігіне инимальды шығындарды көрсетеді.

Фирма өз кезегінде қызметкерлерімен өзара байланысын, басқарушылар және меншіктілігін көрсетеді. Бұл қарым-катынас жиі келісім-шарт-контрактісімен бейнеленеді. Келісімдер нысандар түрінде бекітілуі міндетті емес келісім-шарт түрінде қабылай алады. Фирманың институционалдық теориясы-фирма ішкі және сыртқы келісімдер жиынтығын көрсетеді, олардың орындалуын қамтамасыз етуде екі түрлі шығындарға тап болады: трансакциялық шығындар және басқару шығындары. Жеке меншік бөлімшесінде басқару мен қазіргі таңда болып жатқан мәселнің туындауы меншікті бөлудің бірнеше компоненттерін білдіреді: иелену аралығымен, акцияны сату, сатып алу арқылы құрал-жабдықтарды жүзегі асыру және дивидент алу, бұйрық беру және бұлар компанияның ағымдағы функцияларында байқалады. Компания меншігі болып иелен ету функциясы қалады да, ал басқаруы болып –бүйрық беру функциясы болады.

Менеджерлерге түсімді төмендету, табыс көлемін максимизациялау келісі себептермен тиімсіз:

1. 
   фирма тартымдылығының төмендеуі
   
2. 
   дистрибьютерлік жоғалтулар және өткізу каналдарының қысқаруы
   
3. 
   нарық билігінің төмендеуі
   

Уильямс моделі

Модель өзінің назарын басқарушылар мақсаттарында жоғарландырады.

Шаруашылық ұйым орындайтын ең бір маңызды функциясы – бұл мәліметтерді өндіру және өндеу.

Бұл тезисті анықтауға қысқаша тоқталамыз кейбір табиғи түсініктері оса таралған шаруашылық ұйымдар – фирмалар:

1. 
   фирманың өмір сүру деңгейінің аңықтапмаған нарықты төмендету
   
2. 
   трансакциялық шығындар фирманың өмір сүруіне негіз болады
   
3. 
   фирма экономикалық қызмет процесінде, шығындардың бағасын төмендетуде пайда болады.
   

Генри Минцберг классификациясы ұйымды тұрақты бөлшектерге негізделген. Осы теоретикалық құрылымның ортасында бес базалық компоненттерді тандау орналасқан. Олардың үйлесуі ұйымдастырылған кең дифференциалық формаға әкеледі:

1. 
   операциялық оратлық өндірісті жауапкершілігі бар мүшелерге қамтамасыз етуді тапсырады, олар әртүрлі экономикалық ұйымдардың өмір сүріне негіз болып табылды.
   
2. 
   стратегиялық орталық бұл құбылыс сатысы, онда қысқа мерзімге және әсіресе ұзақ мерзімді ресурстарды сыйдуруға шешім қабылдау болып табылады.
   
3. 
   стратегиялық және операциялық орталықтардың арасында аралық буын орналасқан, ол стратегиялық орталыққа шешімдерің тібереді және олардың орындалуын қамтамсаыз етеді және де екі орталықтын мәліметтер ағымдарына комектесіп қызмет етеді.
   
4. 
   техникалық шектеулердің ықпалында болғандықтан, әртүрлі ұйым тағыда техноструктураның болуын жорамалдайды, инвестиция бағдарламасының икемділігін өндеу және сонымен жүру.
   
5. 
   ақырында қызметкерлер құрамына көмектесу мынадай функцияларды орындайды материалдық-техникалық қамтамасыз етулермен байланысты, әртүрлі сатылар арасындағы байланыстан бастап, келіссөздер , құжаттамалар және сыртқы ортамен қарымқатынасқа дейін.
   

1. 
   Институционалдық құрылым ұғымы.
   
2. 
   Ереженін және институттын сатылы лауазымы.
   
3. 
   Институционалы құрылымы және институ­ционалдық ортасы.
   

Институциялық құрылым – бұл экономикалық мінез-құлқының матрицасын құрайтын, иеленуші субъектінің шектелімдер анықтайтын белгілі бір реттелген институттар жиыны. Олар шаруашылық аймақтың координациялау системасының андай немесе мындай түрлерде құрылады.

Экономикалық әдебиетінде «институциялық құрылым» түсінігі көптеген түсініктермелер бар. Көптеген жағдайда «институционалдық құрылым» мен «инстиционалдық орта» арасында айырмашылық қойылмайды. Уильямсон оның ең ортақ анықтамасын көрсетеді: «бұл негізгі саяси, әлеуметтік және құқықтық нормалары, өндіру, айырбас және тұтынудың базасы болып табылады.

Бәріне беймәлім институттар бір түрлі емес оларды екі үлкен топқа бөлуге болады – ресми және бейресми. Бейресми институттар - әлеуметтік механизмдер көмігімен жеткізілетін информациядан құралады, жәнеде көптеген жағдайда ол қалдылырған мұра, мәдениет болып табылады. Бейресми ережелер адамзат тарихының, адамдар арасындағы қарым-қатынастар ресми (жазбалы) заңмен шешілмеген кезде шешумі роль атқарады. Бейресми институттар қазіргі заман экономикасында да таралған. Қайта-қайта қайталанатын адамдар арасындағы қарым-қатынастың реттеуші күш ретінде бейресми шектеулер:

1. 
   бейресми жалғасы, дамуы және модификациясы
   
2. 
   қарым-қатынастардың әлеуметтік санкционалданған ережесі
   
3. 
   ішкі міндетті түрде мінез-құлықтың стандарттарының орындалуы болып табылады.
   

Ресми шектеулер ережелері жәнеде институттары негізінен өз бастауларын дайын бейресми ережелерімен механизмдерінен алынған. Ресми институттың құрылымының мыналар айқын көрінеді:

• 
  саяси институттар
  
• 
  экономикалық институттар
  
• 
  қайта түсініктіру системасы.
  

Ережелер – айқындау инстиутуы. Ережелер бір-бірімен басқармалы болуы мүмкін, өйткені ережелердің бір түрін өзгерту басқа түрді өзгертуге қарағанда женіл түсуі мүмкін.

Жергілікті заңға жеке экономикалық агенттермен келісілетін екі немесе көп жақты келісімдер жатады.

1. 
   конституциялық ережелер. Олар ммемлекеттің иерархиялық құрылымын орнатады, бұл бірінші ретте конституциялық ережелерге қатысты. Жәнеде бұл ережелер шешім қабылдау ретін айқындайды.
   
2. 
   экономикалық ережелер. Іскерлік саланы ұйымдастурыдың мүмкін формаларын табу ережелерін экономикалық ережелер деп атаймыз.
   
3. 
   келісім шарт. Келісім шарттарды – екі немесе оданда көп экономикалық агенттердің ұақыт және қарым-қатынас. Бостандығы бір-бірімен құқығымен міндеттерінің айырбасының келісілген шарттарының спецификасы тұрғысынан қарастырылатын ережелер.
   

«Институциялық құрылым» және «институциялық орта» түсініктері эксперттер мен социологиядан алынған болатын. Социологтар бұл екі түсінікте айырмашылық көрмей, оларды синоним ретінде қарастырды.

Алғы шартқа сүйене отырып біз институционалдық орат жай ғана сәйкес институттары жиыны ғана емес, біз оны ерекше түрдегі жоғарғы дәрежедегі институт деп атауымызға болады. Ол системасының дамуының негізгі бағытын анықтайды, жәнеде белбағыт көмегі арқылы ең тиімді, экономикалық және әлеуметтік институттардың құрылуы мен сортталуы болып табылады.


Дәріс 8. Институционалдық өзгеруі.
Жоспар:

1. 
   Институционалды өзгеруінін тетік.
   
2. 
   Мемлекет және институциоанлдық өзгеруі.
   
3. 
   Өтпелі экономика жағдайында инстиутцио­налдық өзгеруілер.
   

Институционалды теорияда мемлект ұғымы. Мемлекет институты және оның экономикадағы ролінің өзгеруі. Мемлекеттің ролін институционалдық тұрғыдан талдау. Мемлекетке қатысты принципиал-агент талдауға қатынастарының ерекшелігі. Д.Норттың мемлект туралы тұжырымдамасы. Мак Гир-олсон үлгісі. Финдли-Уилсон үлгісі.Институционалдық өзгерістерді талдауғы әртүрлі көзқарастар.

Институционалдық өзгерістердің себептері, мақсаттары және тетіктері. Институционалдық өзгерістердің орталықтану барысы. Экономика субъектілірінің институттарды тандау. Институттардың біртіндеп өзгеруі. Бұрынғы даму жолына тәуелділігі және институционалдық түйықтар.

Нарықтық өзгерістерге байланысты Қазақстан экономикасындағы институционалдық қайта құрудың ерекшеліктері. Қазақстан экономикасының институционалдық жағдайы. Экономикалық институттарды импорттау мәселесі. Қазақстан экономикасының институционалдық түрде қайта құруда мемлекеттің ролі. Мемлекеттің басқару жүйесін жетілдіруде институционалдық көзқарас. Қазақстан Республикасында институционалдық өзгерістердің болашағы.

1. 
   Инстиуционалдық эконо­миканың пәні және қазіргі экономикалық теориядағы орны
   

2. Инсти­туттардың жұмыс істеу мәні.

3. Институционализм және жаңа классикалық экономика теориясы.

4. Көне және жана институциона­лизм.

5. Қазіргі институцио­нализмдің негізгі ағым­дары.
Ұсынылатын әдебиетер:

1. 
   Вольчик В.В. Курс лекций по институциональной экономике. Ростов-на-Дону: Изд-во РГУ, 2000;
   
2. 
   Институциональная экономика. Учебное пособие. /Под рук. Львова Д.С.- М.: ИНФРА – М, 2001;
   
3. 
   Олейник А.Н. Институциональная экономика. Учебное пособие. - М.:ИНФРА-М, 2000;
   
4. 
   Смирнова Т.П. Институциональный подход к исследованию проблем социальной инфраструктуры – Алматы: Экономика 2004;
   
5. 
   Шаститко А.Е. Новая институциональная экономическая теория. Третье издание. - М.: ТЕИС, 2002;
   
6. 
   Нуреев Р.М. Теории развития: институциональные концепции становления рыночной экономики // Вопросы экономики. 2000. №6;
   
7. 
   Ходжсон Дж. Экономическая теория и институты. - М.: Дело, 2003.
   

2. 
   Институционалдық эко­номикада адам мінез-құлық үлгісі.
   

2. Ұтымды құлық-мінезі.

3. Оңтайлық принципі.

4. Ин­ституционалдық талдау­дың қылықты алғы-шар­ттар.

5. Шаруашылық әдеп институты және экономи­калық құлық-мінезі.
Ұсынылатын әдебиетер:

1. 
   Автономов В.С. Модель человека в экономической науке. СПб, 1998;
   
2. 
   Вольчик В.В. Курс лекций по институциональной экономике. Ростов-на-Дону: Изд-во РГУ, 2000;
   
3. 
   Институциональная экономика. Учебное пособие. /Под рук. Львова Д.С.- М.: ИНФРА – М, 2001;
   
4. 
   Оггертсон Т. Экономическое поведение и институты. Пер. с англ. - М. Дело, 2001;
   
5. 
   Олейник А.Н. Институциональная экономика. Учебное пособие. - М.:ИНФРА-М, 2000;
   
6. 
   Смирнова Т.П. Институциональный подход к исследованию проблем социальной инфраструктуры – Алматы: Экономика 2004;
   
7. 
   Шаститко А.Е. Новая институциональная экономическая теория. Третье издание. - М.: ТЕИС, 2002;
   
8. 
   Саймон Г. Рациональность как процесс и продукт мышления // THESIS. 1993. Т.1. Вып3;
   
9. 
   Тевено Л. Рациональность или социальные нормы: преодоленное противоречие // Экономическая социология. www.ecsoc.msses.ru 2001. Т.2. №1.
   

3. 
   Трансакциялық щығын.
   

2. Трансакциялық шығындардың түсінігі.

3. Трансакциялық шығындар және меншік құқықтарды айрықшалау.

4. Трансакциялық шығындардың сыртқы салдары.

5. Коуз теоремасы.

6. Трансакциялық шығындар және өзара шарт қатынастары.

1. 
   Белокрылова О.С., Вольчик В.В., Мурадов А.А. Институциональные особенности распределения доходов в переходной экономике. Ростов-на-Дону: Изд-во РГУ, 2000;
   
2. 
   Вольчик В.В. Курс лекций по институциональной экономике. Ростов-на-Дону: Изд-во РГУ, 2000;
   
3. 
   Институциональная экономика. Учебное пособие. /Под рук. Львова Д.С.- М.: ИНФРА – М, 2001;
   
4. 
   Оггертсон Т. Экономическое поведение и институты. Пер. с англ. - М. Дело, 2001;
   
5. 
   Олейник А.Н. Институциональная экономика. Учебное пособие. - М.:ИНФРА-М, 2000;
   
6. 
   Смирнова Т.П. Институциональный подход к исследованию проблем социальной инфраструктуры – Алматы: Экономика 2004;
   
7. 
   Шаститко А.Е. Новая институциональная экономическая теория. Третье издание. - М.: ТЕИС, 2002;
   
8. 
   Юдкевич М.М., Подколзина Е.А., Рябинина А.Ю. Основы теории контрактов: модели и задачи-М.: ГУ - ВШЭ, 2002;
   
9. 
   Коуз Р. Природа фирмы: истоки /Под ред. Уильямсона, С. Уинтера.- М.: Дело, 2001;
   
10. 
    Нельсон Р., Уинтер С. Эволюционная теория экономических изменений. - М.: Финстатинформ, 2000.
    

4. 
   
   жүктеу/скачать 261 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: