Білімді тексеруге арналған сұрақтар

161 
Әр халықтың тарихында ғылыми жағынан да, танымдық жағынан да маңызы 
өте жоғары, мәні ерекше мәселелер бар. Сондай мәселелерге сол халықтың 
этногенезіне, мемлекеттілігіне, мәдениетіне, жеке тұлғаларына байланысты өзекті 
мәселелер жатса керек. Солардың ішінде кейбір мәселелер шешімін тауып, сол 
халықтың рухани бұлақ көзіне айналса, ал кейбір мәселелер толық шешімін 
таппай, әлі күнге дейін зерттеушілердің зерттеу нысанасынан түспей отыр. Сондай 
мәселелердің біріне – «қазақ» сөзінің шығуы, мәні мен мағынасына қатысты 
мәселелер жатады. Әсіресе, Қазақ Елі өз тәуелсіздігін алғаннан кейін бұл мәселеге 
деген көпшіліктің қызығушылығы артып, зерттеушілердің назарын одан ары 
аударта түсті. Мұндай объективті құбылыстың себебін түсіндіріп жатуды бұл 
жерде артық. Кез-келген саналы азаматтың өз ұлтының атауының қайдан 
шыққандығын, қай кезден бастап қолданыла бастағандығын, қандай мән мен 
мазмұнды білдіретінін білгісі келетіндігі айдан анық. 
«Қазақ» сөзіне байланысты зерттеулер ХVІІІ ғасырдың ортасынан бастап 
орыс тарихшыларының еңбектерінде кездесе бастайды. Және ол мәселе қазіргі 
күнге дейін Отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Екі жарым ғасырдан астам уақыт ішінде бұл мәселеге қатысты әр түрлі 
көзқарастар мен әртүрлі бағыттардағы тарихшылардың өкілдері әртүрлі тарихи 
кезеңдерде алуан түрлі ой-пікірлерді, болжамдарды, тұжырымдарды айтады. Сол 
себепті де мәселенің зерттелу тарихын шартты түрде бірнеше тарихнамалық 
кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезеңге – ХҮІІІ ғасырдың ортасынан ХІХ ғасырдың 30-шы 
жылдарына дейінгі аралық жатады. Бұл кезеңнің басты сипаты мен белгісіне пікір 
айтқан тарихшылардың қазақ халқын «қырғыз-қайсақ», «қырғыз-қасақ» деп біліп, 
«қырғыз» сөзінің шығуы мен мән-мағынасын түсіндіруі, қазақ халқын Сібірдегі 
қырғыз халқының тарихынан іздестіруі, сөйтіп теріс бағытта адасуы жатады.
Екінші тарихнамалық кезеңге – ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарынан ХХ 
ғасырдың басына дейінгі кезең жатады. А.И. Левшиннен бастап осы кезеңдегі 
тарихшылар қазақ пен қырғыз халқының аражігін ажыратып, дұрыс бағытта 
зерттеулер жүргізеді. Қазақ халқының тарихына арналған алғашқы іргелі еңбектер 
осы кезеңде жазылады, «қазақ» сөзіне қатысты мәселелер арнайы түрде осы 
кезеңде қарастырылады. Осы кезеңде мәселеге қатысты көп тұжырымдар мен 
пікірлер айтылады. Олар кейінгі кезеңдегі тарихшылардың пікірлеріне негіз 
болады. Осы кезеңдегі пікірлерге ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялы қауым 
өкілдері: Құрбанғали Халидтің, Ш.Құдайбердіұлының тұжырымдары да жатады.
Үшінші тарихнамалық кезең – ХХ ғасырдың 20-шы жылдары мен 40-шы 
жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңнің басты ерекшелігіне кейбір 
зерттеушілердің «қазақ» сөзінің шығуы мен түп-төркініне байланысты алдыңғы 
кезеңдердегі тарихшылардың пікірлеріне тарихнамалық талдаулар жасауы мен 
жаңа, тың тұжырымдар жасауы жатады.
Төртінші тарихнамалық кезеңге – ХХ ғасырдың ортасынан қазіргі күнге 

162 
дейінгі айтылған тұжырымдар жатып, оның басты ерекшелігіне – мәселемен 
кәсіби тарихшылардың айналысуы, мәселе шеңберінің кеңеюі және этноним мен 
этнос, этникалық процестер мәселесінің өзара байланыста қарастырылуы жатады. 
«Қазақ» сөзіне байланысты зерттеулер жүргізген тарихшылар осы мәселеде 
қазақ халқының шығуы, оның пайда болған кезеңі мәселесінен аттап өте алмайды 
да, бұл жөнінде бірнеше тоқтамдарға келеді: а) қазақ халқы – ежелден бері келе 
жатқан халық; ә) қазақ халқы Х ғасырдан бері белгілі халық; б) қазақ халқы ХV-
ХVІ ғасырларда әр тайпадан құралған халық деген тұжырымдар жасайды.
«Қазақ» сөзінің шығуы мен түп-төркініне қатысты барлық зерттеулердегі ой-
пікірлер мен тұжырымдарды топтастырсақ, мынадай бағыттар шығады: 
1) ежелгі тайпалардың атауларымен байланыстыру,
2) діни ұғымдардан іздестіру;
3) қиял-ғажайып ертегілердегі кейіпкерлермен байланыстыру;
4) лингвистикалық тұрғыда түсіндіру («қаз», «қаш», секілді етістікке 
жұрнақ, жалғауларды қосу);
5) басқа халықтардағы ұқсас сөздерден іздестіру;
6) көне түрік жазба ескерткіштерінен іздестіру. 
Соңғы жылдардағы зерттеулерде «қазақ» сөзіне байланысты мынадай 
тұжырымдар ғылыми жағынан негізделіп, үстем, жетекші пікірге айналып отыр. 
Олар: а) «қазақ» - түрік сөзі, тек қана Дешті Қыпшақ аумағында пайда болған, 
мағынасы - өз руынан, тайпасынан, елінен бөлектеніп, өзін еркін, дербес, азат 
санайтын, өз күнін қару арқылы көретін батыл, батыр адамды немесе адамдарды 
білдірген. Бұл сөздің тек әлеуметтік мәні ғана болған; ә) әлеуметтік мәндегі 
«қазақ» сөзі Х-ХІ ғасырларда Дешті Қыпшақта пайда болып, кейіннен басқа 
халықтарға тараған. б) Әр түрлі жағдайға байланысты адамдар қазаққа айналған, 
сол себепті әлеуметтік, этникалық құрамы да әртүрлі болып отырған. Ресейдегі 
орыс-казактарының пайда болуы осыны дәлелдейді. Осы кезден, яғни ХІІІ-ХV 
ғасырларда «қазақ» сөзі әлеуметтік-этникалық мәнде қолданылған; в) «қазақ» сөзі 
– Қазақ хандығы құрылғаннан кейін барып, этникалық мәнге ие болған. Қазіргі 
таңда Отандық тарих ғылымында осы пікірлер жетекші пікірлерге айналып отыр. 
Енді «қазақ» сөзіне байланысты тарихнамалық шолу мен тұжырымдардан 
кейін өзіміздің жеке ой-пікірлерімізді білдірелік.
«Қазақ» атауы көне түрік сөзі екендігін және оның тек түрік тайпалары өмір 
сүрген аймақтарда ғана пайда болғандығын тарих ғылымы мойындайды. 
Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның нақты шығу төркінін ешкім де анық айта 
алмаған. Бірақ та тарих ғылымына белгілі болғаны, оның алғашқыда саяси да, 
этникалық та мәнде қолданылмай, тек әлеуметтік мәнде ғана қолданылғаны. 
Зерттеушілердің көпшілігі қазақ сөзі алғашқыда тұтастықтан бөлініп, ажырап, 
аумақта жеке өмір сүру, дербестену, еркін болу деген мағынада қолданылғанын 
мойындайды. Біз «қазақ» сөзі әлеуметтік мәнде ерте түрік дәуірінде пайда болған 
деп есептейміз. Басқа да кейбір сөздер мен ұғымдар секілді қазақ сөзі де белгілі 

163 
бір тарихи дәуірлерде әлеуметтік-экономикалық, саяси-этникалық, мәдени-рухани 
дамулардың әсерімен мағынасы мен мәніне өзгерістер енгізген. Алғашқы мәні – 
әлеуметтік болып, мағынасына руынан, тайпасынан, елінен, мемлекетінен бөлініп, 
не болмаса қашып кетіп, өз бетінше дербес, еркін, азат өмір сүріп жатқан адам 
немесе адамдар жатқызылса, кейін келе, бұл сөздің мәні мен мағынасына аз болса 
да өзгерістер ене бастайды. Қазақ атанған әлеуметтік топ уақыт өте келе тарап 
кетпей, жойылып кетпей немесе бұрынғы бөлініп шыққан еліне қайта қосылып 
кетпей, өзіндік бет-бейнесін, ерекшелігін сақтап қалса, көбейсе, онда ол топтың 
атауы әлеуметтік-этникалық мәнге бола бастайды. Бұған дәлел ретінде
Б.Е. Көмеков келтірген бірнеше деректі айтуға болады. Ол «Данишкеде-и Маққұл 
уа манқұл» кітапханасындағы белгіде былай деп айқын қолтаңба жазылған: «Бұл 
қолжазбаны Біләл ибн Жабрайыл бин Мұхаммед Әли ат-Туркмани әл-Қазақи 
сатып алған, хижраның 660 жылы (яғни біздің заманымыздағы 1262 жыл)». 
Екінші бір деректе «қазаху», «қазахлар» атауының кездесуі түркімендер 
арасында қазақтардың айтарлықтай топ болғаны»,- деп көрсетеді Б.Е. Көмеков 
Т.И. Сұлтанов «қазақ» сөзінен туындаған «казакдаш», «жамағат-и казак» 
терминдерінің ортағасырлық мұсылман авторларының шығармаларында 
кездесетінін жазады. «Казакдаш» қазақ тіліндегі ауылдас, жерлес, қарулас, 
көршілес деген сөздердің мағынасына ұқсас. Қазақ болып, бірге жүргендер 
өздерін осылай атаған. Ал «жамағат-и қазақ» - қазақ қауымы, қазақ тобы деген 
мағынаны білдірсе керек. Әртүрлі әлеуметтік топтардан, әртүрлі тайпалардың 
өкілдерінен құрылған топ қана осылай аталады. Б.Е. Көмеков келтірген бірінші 
деректегі «ат-Туркмани әл-Қазақи» деген ныспы түркімендер арасындағы қазақ 
қауымын көрсетеді. Бұл жерде қазақ сөзінің әлеуметтік емес, әлеуметтік-
этникалық мәні байқалады. ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы мұсылман деректерінде 
«қазақ», «қазақшылық» терминдері жиі кездесе бастайды. Камал ад-дин Бинай 
«Шайбани-нама» атты еңбегінде «Әбілқайыр ханның қазақшылығы кезінде жан 
аямай оның күшеюіне себепкер болған әмірлер қауымы болды», - деп, әмірлердің 
аты-жөндері мен шыққан тайпаларын көрсетсе, осы еңбектің келесі бір 
мәліметінде «тағы да Әбілқайыр ханға қатысты «оның қазақшылығы кезінде 
қазақтардың келесі бір қауымы ерлікпен күресті», - деп, олардың да аты-жөндері 
мен ру-тайпаларын атап өтеді».
ХVІ ғасырдың алғашқы жылдары жазылған анонимді «Тауарих-и гузида-йи 
нусрат-наме» еңбегінде де Әбілқайыр ханның билікке келген кезіне дейінгі 
өткізген жылдары «қазақшылық кезеңі» деген сөз тіркесімен жазылады. Тарихи 
деректің мәліметтерін нақты тарихи оқиғалармен байланыстыра қарасақ, екі дерек 
мәліметі де нақты бір тарихи тұлғаның – Әбілқайыр ханның өміріне қатысты 
оқиғаларды баяндап отыр. Оның Жошының бесінші ұлы Шибанның ұрпағы 
екендігі, 1412 жылы туылып, 1469 жылы қайтыс болғандығы, 1428/29-1468/69 
жылдары Дешті Қыпшақта «көшпелі өзбектер» мемлекетін ұзақ уақыт билегені 
баршаға мәлім. Міне, осы Әбілқайыр 15-16 жасар шағында Қазақстанның батысы 

164 
мен солтүстік-батыс бөлігіндегі шибанилық сұлтандар мен маңғыт биі және 
мырзалары арасындағы өзара талас-тартыстарға қатынасады да, шамамен 1427-
1428 жылғы шайқаста жеңіліске ұшырап, маңғыттардың қолына тұтқынға түседі. 
Маңғыттар оны өлтірмей, керісінше үлкен құрмет көрсетіп, аман-сау еліне 
қайтарады. Ал 1428-29 жылдары сол аймақтың ру-тайпа басыларының тікелей 
қолдауымен Әбілқайыр хандық билікті иеленеді. Жоғарыда біз келтірген екі дерек 
мәліметі де Әбілқайырдың тұтқыннан босап шығып, тақты иеленген кезіне дейінгі 
1-1,5 жылдық кезеңін «қазақшылық жылдар» деп көрсетіп отыр. Осы жылдары 
жап-жас Әбілқайыр өз уақытын Шибан Ұлыстарынан тыс, Дешті Қыпшақтағы 
Алаша-баһадүрдің аймағында өткізеді. Одан кейін көп ұзамай Әбілқайыр хан 
тағына келеді. Дерек авторы Камал ад-дин Бинаи Әбілқайырдың өз ұлысынан 
бөлек, тыс аймақта жүрген жылдарын – оның басынан өткерген «қазақшылық 
жылдары» деп жазып отыр. Бұл жерде «қазақшылық» деген сөз өз ұлысынан кетіп 
қалған, қашып кеткен, еркін, бос жүрген адамның өміріне қатысты айтылып отыр. 
Осы деректердегі екінші бір сөз – «қазақтар қауымы» деген атауларды 
талдап, түсіндірелік. 
Бұл сөз алдыңғы бетте айтып өткен түркімендер арасындағы қазақтар 
қауымы сөзімен мағыналас. «Қазақтардың басқа қауымы» деп Камал ад-дин Бинаи 
ички, туман, ұйғыр, дурман, қоңырат тайпаларынан шыққан жеке тұлғаларды 
айтып отыр. Бұл адамдар Әбілқайырдың жанына ерген нөкерлері, серіктері. 
Оларды бір-біріне қазақтас («казакдаш») деуге болады. Автор Әбілқайырды 
қолдаған адамдарды бұған дейін Бузунжар бек-қият, Әлібек-қоңырат деп жазса, 
қазақ қауымының адамдарын: Ичкиден – Иакуб-қожа, тұманнан – Қылыш-
бахадүр, ұйғырдан – Иапағұ, дурманнан – Инка-қожа деп атап көрсетеді. Бұл 
жерде «қазақ қауымы» деп - әр түрлі тайпалардан жинақталған, Әбілқайырға 
нөкер, серік болған адамдардың қауымы айтылып тұр. Оның мағынасы осындай 
болса, ал мәнінің әлеуметтік-саяси сипаты байқалады. 
Мұхаммед Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашидиінде» «қазақы әдетпен» («бе 
рәсм-и казаки», «по казацкому обычаю») деген сөздер кездеседі. Моғолстандағы 
билік үшін күресте Уәйіс хан өзінің немере ағасы Шер-Мұхаммед ханнан қашады 
да, оның иелігіне жақын шекаралас аймақтарда өзінің жақтастарымен қазақы әдет 
бойынша көшіп-қонып жүреді. Оның жақтастарының саны 400-ге дейін жетеді. 
Бұл жерде «қазақы әдет» деп өз елінен қашып шығып немесе бөлініп кетіп, 
жаугершілік күндердегідей ғұмыр кешіп жүрген адамдардың өмірі айтылып отыр. 
Уәйіс хан мен оның жанындағы қазақы әдетпен күн кешіп жүрген 400-дей 
жақтасы – қазақтар болып саналады. Бұл жерде қазақ сөзінің уақытша әлеуметтік-
саяси мәні бар. Уақытша дегеніміз – Уәйіс хан өз елінен билік үшін күресте 
қашуға мәжбүр болып, уақытша басқа аймақта жүр. Шер-Мұхамедті жеңіп, 
билікті иеленгеннен кейін оның «қазақшылығы» тоқталады. Сол себепті де бұл 
жердегі қазақ сөзінің мәніндегі бір қасиетке – оның уақытша екендігі жатады. 
Сөздің мәніндегі екінші белгіге – саяси белгі жатады. Билік үшін болатын күрестің 

165 
бәрі саяси сипат алатындықтан, Уәйіс хан мен Шер-Мұхаммед хан арасындағы 
күрестің де саяси сипаты болып тұр. Ал әлеуметтік мәніне Уәйіс ханның 400-дей 
адамының әр рудан, әртүрлі әлеуметтік топтардан шыққандығына қарамастан, өз 
елдерінен бөлек аймақта жүруі жатады. Осылайша, «қазақ» сөзі алғашқы 
әлеуметтік мәнінен әлеуметтік-этникалық, уақытша саяси-әлеуметтік мәндерге ие 
бола бастайды. 
«Бабыр намада» Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр ХҮІ ғасырдың алғашқы 
жылдарында биліктен айырылып, еш жерде тұрақтай алмай, еш жерге орныға 
алмай, қашып-пісіп жүрген кезі туралы: «Осы қыста біздің нөкерлеріміздің бір 
бөлігі біздің қазақшылық өмірімізге шыдай алмай, Андижанға кетуге рұқсат 
сұрады», - деп баяндайды. Мұндағы «қазақшылық» деген сөз, Мәуереннахр 
аумағында қолданылса да мәні мен мағынасы жағынан Дешті Қыпшақтағы 
«қазақшылық» сөзімен бірдей. Мағынасы жағынан бұл сөз – билігінен айрылып, 
оны қайтару үшін уақытша елден қашып жүрген адамдар қауымына қатысты 
айтылып отыр. ХІV-ХV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың, Мәуереннахрдың 
тарихынан уақытша болса да қазақ атанып, қазақшылық өмірді бастан өткерген 
тарихи тұлғалар жөнінде деректер келтіруге болады. 
ХV ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап, «қазақ» сөзі жаңа мәнге ие бола 
бастайды. Керей мен Жәнібек хандар ХV ғасырдың 50-ші жылдарының соңында 
Әбілқайыр ханнан бөлініп Моғолстан мемлекетінің құрамындағы Жетісу өңіріне 
келеді. Олардың өзіне дейінгі қазақ атанғандардан елеулі айырмашылығы болды. 
Егерде Керей мен Жәнібек хандарға дейін, қазақшылық өмірді бастан өткерген 
Әбілқайыр хан, Мұхаммед Шайбани хан, Бабыр, Мұхаммед Жөкі, Уәйіс хан және 
тағы басқалары өздерінің билік үшін күресте уақытша жеңіліс тауып, әлеуметтік 
ортасынан бөлініп, жанына нөкерлерін ертіп, амалсыздан елінен қашып, бөгде 
аймақтарда жүргендіктен қазақ атанса, Керей мен Жәнібек хандардың олардан 
ерекшелігі – бұл екі хан да дәл осындай себептермен өз елдерінен кетуге немесе 
қашуға мәжбүр болады, бірақ олар өз нөкерлерімен емес, өздеріне қарайтын ру-
тайпалармен ауа көшуге мәжбүр болады. Соның нәтижесінде «қазақ» атауы 
этникалық қауымдастықтың бір бөлігіне таңылады. Этникалық қауымдастықтың 
бір бөлігі дегеніміз, ол - әлеуметтік топ емес, одан анағұрлым кең мағынадағы 
ұғым. Оның құрамына Әбілқайыр ханның саясатына наразы, билігіне қарсы 
бұрынғы Ақ Орда хандарына қолдау көрсеткен Дешті Қыпшақтың жергілікті, 
байырғы тайпалары жатты. Ақ Орданың тұсында ол тайпалар жалпы атаумен 
қыпшақтар деп аталса, Әбілқайыр хандығы тұсында «көшпелі өзбектер» атты 
ортақ этнониммен аталған болатын. Енді Керей мен Жәнібек хандардың 
басшылығымен «көшпелі өзбектерден» бөлінуге байланысты оларды жазба 
деректерде «өзбек-қазақтар» деп атай бастайды. Бұл жерде «қазақ» сөзі саяси-
этникалық мәнде айтыла бастайды. Саяси болатын себебі Әбілқайыр ханға қарсы 
Керей мен Жәнібек хандардың күресіне байланысты туындап отыр, ал этникалық 
себебін көшіп кеткендердің жекелеген адам не топ емес, тұтастай бір ру-тайпалар 

166 
бірлестігі болғандығында болып отыр. «Өзбек-қазақ» атауының таза этникалық 
мәнге ауысуы Жетісудың батысындағы Қазақ хандығының тарихымен 
байланысты болды. 1469 жылы «көшпелі өзбектер» ханы Әбілқайыр қайтыс 
болып, деректерде жазылғандай «ол ұлыста үлкен бүлінушіліктер басталады». 
Дешті Қыпшақтағы Шибанилар әулетінің билігіне қарсы ру-тайпалар Қазақ 
хандығына көшіп келіп, олардың санын көбейтсе, сыртқы қарсыластар: Сібірдің, 
маңғыттардың, Үлкен Орданың билеушілері, сондай-ақ Қазақ хандары шибанилық 
әулетке жан-жақтан қарсы әскери әрекеттер жасайды. Көп ұзамай Әбілқайырдың 
мұрагері Шайх Хайдар хан өлтіріледі де, «Дешті Қыпшақтың басым бөлігінде 
Қазақ хандарының билігі орнығады». 
Сол тұстан бастап «өзбек-қазақ» атауының орнына «қазақ» атауы қолданыла 
бастайды. Енді «қазақтар» деп Қазақ хандығының билігі орнаған Дешті 
Қыпшақтың басым бөлігіндегі тайпаларды атай бастайды. ХV ғасырдың соңы – 
ХVІ ғасырдың басындағы Қазақ хандығының Мауереннахр билеушілерімен 
жүргізген күресін баяндайтын тарихи шығармаларда Дешті Қыпшақ тұрғындары 
жалпы атаумен қазақтар деп аталады. Мысалы, Абдаллах Балхи «Зубдат ал-асар» 
атты еңбегінде 1510 жылы болған оқиғалардың бірі ретінде Мұхаммед Шайбани 
ханның қазақтарға қарсы соңғы жорығын баяндайды. ХVІ ғасырдың 30-шы 
жылдарындағы оқиғаларды баяндайтын шығарма – «Бадаи-ал вакай («Таңғажайып 
оқиғалар»)» еңбегінде этникалық мәндегі қазақ сөзімен қатар, алғаш рет 
«Қазақстан» атауы кездеседі. 
ХVІ ғасырдың бірінші жартысындағы еңбектерде қазақ сөзінің этникалық 
мәнде қолданылуы қалыпты жағдай болса, «Қазақстан» терминінің кездесуі көңіл 
аударарлық.
Парсы тілінде -астон, -естон жұрнақтары тек қана ру, тайпа, халық 
атауларының соңына жалғанады да, олардың мекен-жайын, аймағын білдіріп, 
жаңа сөз құрайды. Бұл жерде жаңа сөз – «Қазақстан», этникалық мәндегі қазақ 
сөзіне парсы жұрнағының қосылуы арқылы пайда болып, жаңа ұғымды – қазақтар 
өмір сүретін аймақты білдіріп тұр, яғни қазақ халқының территориясын көрсетіп 
тұр. 
Міне, ХV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылуымен қатар 
этникалық мәнге ие болған қазақ сөзі күні бүгінге дейін өз мәнін жоғалтпай, 
еліміздің байырғы, негізгі, басты, мемлекет құраушы халқының атауы ретінде 
қолданылып келе жатыр. 

жүктеу/скачать 7.94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: