Жас ғалымдар, магистранттар, студенттер мен мектеп оқушыларының «хxi сәтбаев оқулары»
жүктеу/скачать 4.43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АСИММЕТРИЯ жеКСембАевА А. Р. студент, Торайғыров университеті, Павлодар қ.
| «XXI Сәтбаев оқулары»
«СТУДЕНТТЕР» сериясы ҚОРШАҒАН ОРТАНЫң ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ ӘДІСІ РЕТІНДЕ ФЛУКТУИРУЯЛЫҚ АСИММЕТРИЯ жеКСембАевА А. Р. студент, Торайғыров университеті, Павлодар қ. бУРКитбАевА У. д. PhD докторы, қауымд. профессор, Торайғыров университеті, Павлодар қ. Табиғи орта жағдайының маңызды көрсеткіштерінің бірі – бұл адамдардың және барлық тірі ағзалардың тіршілік ету жағдайларын анықтайтын атмосфералық ауаның газдық құрамы. Соңғы онжылдықта антропогендік жүктеменің өсуіне байланысты ауа ортасының химиялық, физикалық, механикалық және биологиялық параметрлері едәір өзгеріске ұшырауда, ол өз кезегінде әсіресе қалаларда адам денсаулығының жай-күйіне кері әсерін тигізуде. Павлодар облысы - Қазақстан Республикасының ірі өнеркәсіптік және индустриялық орталықтарының бірі. Облыс аумағында 1000 – астам өнеркәсіп орталықтары бар. Еңбектің жалпыреспубликалық аумақтық бөлінісінде жетекші орынды иеленеді: өңірде өндірілетін көмірдің 61,1 % шоғырланған, 44,3 % – өндірілетін электр энгериясы, 76,1 % – ферроқорытпа өндірісі, 41,7 % – бензин өндірісі және 100 % – глинозем және өңделмеген алюминийдің республикалық өндірісі [1, 1 б.]. Әрине, өндірісітк өңірдегі экологиялық жағдай, урбандалу мәселесі қоршаған ортаға айтарлықтай әсер етуде. Антропогендік белсенділіктің артуынан ағаш өсімдіктерінің абиогенді стрессорларға төзімділігі айтарлықтай төмендеді, бұл олардың вегетативті және генеративті мүшелерінің анатомиялық және морфологиялық ауытқуларына әкеледі. Урбанизацияланған жағдайдағы ағаш өсімдіктерінің жағдайын зерттеушілердің бірқатар еңбектерінде қоршаған ортаның жай-күйін бағалау әдісі ретінде жапырақ тақталарының морфометриялық параметрлерін қолдану мүмкіндігі артуда. Өсімдіктер – қандай да бір территоияларға тән ластаушылардың кешенді әсерін бағалауға мүмкіндік беретін сезімтал нысан болып табылады. Себебі олар бір уақытта тікелей топырақ және ауа ортасындағы ластаушы заттарды сіңіреді және бір жерде бекініп өсетіндіктен олардың жағдайы арқылы жергілікті жердің экологиялық жағдайының айнысы іспетті [2, 1 б.]. Жапырақ тақтасын қалыптастыру кезінде улы заттар жиналған сайын өсу процестерінің тежелуі және жапырақтың деформациясы жүреді. Жоғары технологиялық жүктемені бастан кешіретін ағаштарда жапырақ тақталарының түпкілікті қалыптасуымен олардың аумағы неғұрлым қолайлы экологиялық жағдайда өсетін ағаштарға қарағанда аз болады [3, 168 б.]. Тұрақты дамудың бұзылуының ең қол жетімді және кең қолданыстағы морфогенетикалық өлшемі – флуктуируялық (тербелмелі) асимметрия, яғни ағзаның нақты анықталған жолмен дами алмайтындығының нәтижесі, сонымен қатар қалыпты жағдайда екі жақты симметрияға ие әртүрлі морфологиялық құрылымдардың оң және сол жақтар арасындағы бағытсыз айырмашылықтар [4, 404-б.] [5, 195 б.]. Даму процестерінің оңтайлы бағытын қолдайтын буферлік гомеостатикалық механизмдердің күрделі физиологиялық жүйесі арқылы дене қалыпты жағдайда қоршаған ортаның әсеріне жауап береді. Қолайсыз факторлардың немесе жағдайлардың әсерінен бұл механизмдер бұзылуы мүмкін, бұл дамудың гомеостазының өзгеруіне әкеледі. Кейіннен бұл бұзылулар мен өзгерістер бүкіл ағзаның жұмысына әсер етеді. Флуктуируялық асимметрия әдісін зерттеуде орыс ғылымдары Захаров В. М., Копылов М. А., Жданова Н. П., Кирик Е. Ф., Шкиль Ф. Н., Собчак Р. О., Афанасьева Т. Г. еңбектері зор, соның ішінде Захаров В. М. флуктуируялық асимметрия әдісіне байланысты көптеген зерттеушілер пайдалынатын методикасын әзірлеген. Өкінішке орай, отандық ғалымдардың флуктуируялық асимметрияны зерттеуі туралы ақпарат жоқ. Тербелмелі асимметрия әдісі арқылы су экожүйесін сипаттау үшін су ортасында жиі кездесетін балық түрлерін және қосмекенділерді қолданады, ал жер үсті экожүйелерінің жағдайын бағалау үшін ағаш өсімдіктері, ұсақ сүтқоректілердің жиі кездесетін түрлері жиі қолданылады [6, 68 б.]. Тербелмелі асимметрияны бағалау үшін ағаш өсімдіктерінің әртүрлі өкілдері қолданылады: қайың ілулі (Bеtula pеndula), жалпы құс шие (Prunus radus), раушан, Линден және теректің әртүрлі түрлері. Қалаларды көгалдандыру кезінде екпелер жүзеге асырылады, олардың жиі өкілдері: қара терек (Populus nigra), бальзамды терек (Populus balsamifera), қарағай (Ulmus pumila) және үйеңкі (Acer negundo). Қалалық жағдайларда өнеркәсіптік (стационарлық) ластану көздері мен көліктің (жылжымалы) әсер ету дәрежесі бойынша функционалдық аймақтарға шектелген жеке учаскелер бөлінетіні анық. Әрбір учаскедегі екпелердің жай-күйі антропогендік жүктеме дәрежесін көрсетеді. |