және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| жугеншіктерін— Ггепиіит ІаЬіі зирегіогеі іпГегіог — жасайды. Ауыз қуысында еріннің ішкі кілегейлі қабығының езуге жақын түсында сілекей белетін ерін бездерініқ — §11 ІаЬіаІіз — тесіктері байқалады.
Ерекшелеіктері. Жылқының еріндері қалың, үзын және қозғалмалы келеді. Төменгі ерін жақсы жетіліп, иекпен — тепііш — жалгасады. Еріннің езуі азу тістің басталатын жеріне сәл жетпейді. Ірі цара мал еріндері де қалың, бірақ қыскалау келіп, нашар қозғалады. Үшкірленіп келген ерін жиегінде — таг^о ІаЬіогит — жақсы жетілген ете сезімтал бүртіктер орналасадй. Жоғарғы еріннен мүрын тесігіне дейінгі аумақта түксіз пигменттелген терімен қапталған қаңсар — ріапит пазоІаЬіаІе — созылып жатады. Қаңсарда үздіксіз сірі сүйықтығын бөліп түратын сірілі бездер орналасады. Әдетте, сүйықтың булануы нәтижесінде қаңсардың сыртқы беті әруақытта ылғалды да, салқын болып түрады. Ерін езуі азу тістеріне жетпей аяқталады. Қой мен ешкінің еріндері үзын және қозғалмалы келеді. Жоғарғы ерінді су ағар сайы — рһііігиш — бөліп түрады. Шошқаның жоғарғы ерні түксіз талпақ танаумен — ріапит гояігаіе — жалғасқан. Теменгі ерін үшкілдеу болып келеді. Ерін езу- лері 3-4-ші азу тістерінің түсына дейін созылады. Иттің еріндері жүқа және нашар қозғалады. Ауыз саңылауы үзынынан созылып, оның езулері 3-4-ші азу тістерінің қатарына дейін жетеді. Жоғарғы ерін ортасынан су ағар сайымен — рһіһгит — екіге бөлініп түрады. Төменгі ерін көлемі жағынан жоғарғы ерінге қарағанда сәл үлкендеу. Үрт— Ьисса — қүрылысы жагынан ерінге үқсас терілі-етті ағза. Ол сыртынан терімен, ал ішкі беті ауыз қуысыны кілегейлі қабыгымен қапталған. Үрттың негізін урт еттері— т. Ьиссіпаіог — түзеді. Үрт ауыз қуысының екі бүйір қабырғаларын қүрайды. Ол ерін езуінен басталып қанатша —төменгі жақ қатпарына— рііса р1егу£отапсііЬи1агіз — дейін созылып жатады. Азықты тиянақты шай- нап жейтін жануарлардың үрты жақсы жетілген. Үрттың үзындығы ауыз саңылауының үзындығына байланысты. Ауыз саңылауы үзын болған сайын үрттың үзындығы қыска болады. Мысалы, иттің езуі үзын да, үрты кысқа. Бүған, керсінше, шөппен қоректенетін жануар- лардың үрты үзын, ал ауыз саңылауы қысқа келеді. Үрттың ішкі кілегейлі бетінде, жоғаргы азу тістердің түсынан шықшыт сілекей безі өзегінің буртігі — раріііа рагоМеа — ашылады. Үрттың кілегейлі қабығында урт сілекей бездері— еі. Ьиссаіез — орналасады. Әсіресе, олар шөппен қоректенетін жануарларда жақсы дамыған. Үрт бездері дорсальды және вентральдьі— ^І. Ьиссаіез сіогзаіез еі ѵепігаіез — болып екі топқа бөлінеді. Олар үстінгі және астынғы тіс доғалары деңгейлеріңде, езу мен үлкен шайнау бүлшықеті ара- лығында орын тебеді. Ерекшелектері. Жылқы үрты үзын болып келеді. ІІІықшыт безінің өзегі 3-ші жоғарғы азу тіс түсынан ашылады. Ірі қара мал үртының кілегейлі қабығында үшы ауыз саңылауына кері бағытталған конус тәрізді бүртіктер орналасады. Олар ауыз қуысындағы азықтың кері түсіп қалмауын қамтамасыз етеді. Шықшыт безінің өзегі 5-ші азу тіс деңгейінде ашылады. 128 Қой мен ешкі үртында конус тәрізді бүртіктер болады. Шықшыт безінің өзегі 4-ші азу тіс қатарында ашылады. Күйіс қайтаратын мал- дарда аралық урт бездері— §1. Ъиссаіез іпіегтесііа — кездеседі. Шошқада шықшыт безінің өзегі 4-5-ші азу тістің деңгейі түсынан ашылады. Ит үртының кілегейлі қабығы пигмеңттеліп келеді. Шықшыт безінің өзегі 3-ші азу тіс қатарында ашылады. Дорсальды үрт бездері орналасу орнына қарай бет бездері — §1. 2у§ота1іса — деп аталады. Вентральды үрт бездері болмайды. Қызыл иек—£Іп£Іѵае — жақ сүйектерінің тіс жиектерін қаптап, тістерді тіс үяларьша бекітіп түратын ауыз қуысы кілегейлі қабығының қатпары. Соңгы азу тістен кейін қызьцу иек жоғаргы жақтан төменгі жаққа қарай қатпарлана созылып, қанатіиа- төменгіжақ қатпарьін— рііса рІегуеотапсііЪиІагіз — түзеді. Қызыл иек қан тамырларына бай, бірак оның сезімталдығы нашар. Қатты таңдай— раіаіит (іитт — ауыз қуысының төбесін қүрап оны мүрын куысынан бөліп түрады. Қатты таңдайдың негізін кілегейлі қабықпен қапталған сүйекті таңдай — раіаішп озкеит — түзеді. Таңдайдың кілегейлі қабығы көпқабатты жалпақ эпителиймен астарланған. Таңдайда орталық сагиттальды сызықтың бойымен таңдай жігі— гарһе раіаііпі — өтеді. Таңдай жігінен оңға және солга қарай келденеңінен созылып тақдай білеуліктері— ги^ае раіаііпі — орналасады. Күрек тістің артқы жағында таңдай жігінің бойында куректіс буртігі— раріііа іпсізіѵа — байқалады. Оның екі жақ бүйі- ріне ауыз және мүрын қуыстарын өзара жалғастырып түратын жуп куректіс өзегі — сіисІи& іпсівіѵиз — ашылады. Қатты таңдай екі қап- талымен қызыл иекке, ал үрт жағымен жүмсақ таңдайға ауысады. Ерекшеліктері. Жылқыда күректіс бүртігі тек жас қүлындарда гана жақсы байқалады. Таңдай білеуліктерінің пішіні доға тәріздес болып келеді. Саны 16-18. Кілегейлі қабық астында өте жақсы жетілген веналық торап— ріехиз ѵепозиз раіаііпиз — болады. Ірі қара мал таңдайында 15-20 шақты таңдай білеуліктері көрінеді. Олардың алғашқы он екісінде жиектері артқа қарай багытталған откір тісті қырлары болады. Негізгі білеуліктер аралығында үсақ білеуліктер де жатады. Соңғы 3-6 білеуліктердің қырлары тегістеу келеді. Қатты таңдайдың кілегейлі қабығы астында кілегей бөлетін таңдай бездері — §1. раіаііпае — бар. Күректіс бүртігінің алдында қатты таңдайдың кілегейлі қабығының қалыңдауынан түзілген тіс жастыгын— риіѵіпиз сіепіаііз — байқауга болады. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|