және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| ІІІошқада тоқ ішектің пішіні конус тәрізді болып келеді. Кону- і імң іабаны бел бүлшықеттеріне және оң бүйрекке, ал төбесі қүрсақ иүыіыныц кіндік аумагына багытталады. Тоқ ішек конусы қүрсақ *V ыі ы сол жагының алдыңгы 2/3 бөлігінде орналасады. Бүйеннен шықкан тоқ ішек конустың ішіне қарай сагат тілі бағытымен—3,5 ортага тепкіш оралымдар жасайды да, конус тебесінде орталық иілімнен соң, кері бағытта ортадан тепкіш оралымдар түзеді. Ортаға іспкіш оралымдар қабырғасында екі қатар ет таспалары мен қалталары болады. Ал, ортадан тепкіш оралымдарда ішек қабырғасы іпіс келеді. Оның соңгы ілмегі — апза сіізіаііз соіі — ішек конусының шбанынан тік ішекке ауысады.
Итте тоқ ішек бүйеннен шыққан соң, қүрсақ қуысының оң ♦ .нымен алға қарай багытталып, өрлеме тоқ ішек — соіоп ахсепсіепз — деп аталады. Одан соң ол оң бүйрек түсында сол жаққа бүрылып, иілімге — Шхига соіі — айналады да, келденең тоқ ішекті — соіоп імхѵегаит түзеді. Ол сол бүйректің артқы беті түсынан каудальды (мгытқа бүрылып, сол иілім — Яехига зіпізіга — арқылы төмендеген гоқ ішекке — соіоп йезсепсіепз — айналады. Бүл ішек жамбас куисына қарай бағытталып, тік ішіжке айналады. Тік ішек (прямая кишка)— гесіит — жуан ішектің қысқа соңгы (іолігі. Ол жамбас қуысында қүйымшақ астында шажырқайға ілініп, .іртқы тесік — ануспен аяқталады. Анусқа етер алдында кеңейіп, тік ішек ампуласын атриііа гесіі — түзеді. Тік ішекті сыртынан і ірілі қабық тек қүйымшақ астындагы түста гана қаптайды. Ал, оның болігі сыртынан адвентициямен қапталған. ТЫНЫС АЛУ АППАРАТЫ - АРРАКАТО8 КЕ8РІКАТОКШ8 Тыныс алу аппараты (дыхательный аппарат) жануарлар орга- мизмінде газ алмасу қызметін атқарады, ягни аудағы оттегінің қанға отуін қандағы кемір қышқыл газдың, керсінше, ауаға шығарылуын қамтамасыз етеді. Сыртқа дем шығару кезінде көмір қышқыл газга қанныққан ауамен бірге организмнен қосымша су буы мен артық жылу қоршаған ортаға шығарылады. Мүнымен қатар, тыныс алу жүйесінде иіс сезу, дыбыс мүшелері де орналасады. Қызметіне қарай тыныс алу аппараты тыныс жолдары және газ алмасу мүшесі болып екі бөлімге бөлінеді. Тыныс жолдарына мүрын, аңқа, (жүтқыншақтың ауа жүретін бөлігі), көмекей, кеңірдеқ бронх- тар жатады. Газ алмасу қызметін өкпе атқарады. ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ Тыныс алу жүйесі мүшелері өзінің тарнхн даму жолында әр түрлі өзгерістерден өтеді. Бүл өзгерістер жануарлар тіршілік ететін сыртқы орта жағдайлармен және олардағы тыныс алу сипатының қалыптасуына тікелей байланысты болады. Суда тіршілік етенін қарапайым организмдерде (бір клеткалы және теменгі сатыдағы кеп клеткалы) арнаулы тыныс алу мүшелері болмайды. Суда еріген оттегі олардың денесін қаптаған қабықшасы арқылы сіңіріледі. Тыныс алу- дың мүндай түрін диффузиялы тыныс алу деп атайды. Жануарлар организмдерінің күрделенуіне сәйкес, олардың жүтқыншақ қуысы қабырғаларында желбезек саңылаулары пайда бо- ла бастайды. Ауыз қуысынан жүтылған су осы желбезек саңылаулары арқылы жүтқыншақтан сыртқа өтіп, тыныс алу мүшесі — желбезек- пен жанасады. Суда еріген оттегі желбезектің жүқа қабырғаларындағы қан та- мырлары арқылы қанға сіңіріледі. Ал, қандағы кемір қышқыл газы, керсінше суға белінеді. Сулы ортада тіршілік ететін жануарларға тән бірдей тыныс алудың түрін — желбезек арқылы тыныс алу деп атай- ды. Тіршіліктің қүрлыққа ауысуына байланысты жануарларда атмос- ферлық ауамен тыныс алуға бейімделген газ алмасудың бірнеше түрлері қалыптасады. Оларға, мысалы, омыртқасыздардағы кеңірдеқ хордалылардағы екпе, кейбір қүрттар мен насеком личинкалардағы тері жабыны және жүмыр қүрттарда кездесетін ішек арқылы тыныс алу түрлері жатады. Мүрын және онық қуысынық дамуы. Суда тіршілік ететін жану- арларда мүрын қуысының орнында тек жүп иіс сезу шүңқырлары бо- лады. Бүл шүңқырларда мидың иіс сезу аймағымен байланысқан иіс сезгіш эпителий клеткалары орналасады. Кейін шүңқырлардың те- реңдеп және үзара өсуінің нәтижесінде олардан иіс сезу сайлары да- миды. Иіс сезу мүшесі қызметінің күрделенуі нәтижесінде сайлардың жиектері езара жанасып, кіреберіс (танау) және қарапайым шығаберіс (хоана) тесіктері жетілген түтікшеге айналады. Жануарлардың қүрлыққа шығуына байланысты осы иіс сезу түтікшелерінің қүрылысы күрделеніп, иіс сезу және тыныс алу бөліктеріне бөлінеді. Аталған бөліктердің, әсіресе, иіс сезу бөлігінің одан әрі жетілуі, оның аумағының кеңейіп, кілегейлі қабығының қатпарлануын 158 қамтамасыз етеді. Кейіннен бүл қатпарлардан иіс сезу шытырмандары мен мүрын кеуілжірлері түзіледі. Ауыз бен мүрын қуыстарының шекаралық белінуі қатты және жүмсақ таңдайлардың дамуына байланысты. Бүның езі ауыз қуысына ашылатын қарапайым хоананың артқа қарай ығысып, оның түрақты (дефинитнвті) болып қалыптасуын қамтамасыз етеді. Ал, ауыз және мүрын қуыстары бір-бірімен өзара қарапайым хоананың орнында сақталып қалған мүрын-тандай өзегі арқылы қатысады. Қүрсақта тіршілік ететін жануарлардың иіс сезу мүшесінен мүрын қуысының түбінде шеміршекті түтік тәрізді ерекше жүп мүрын — соқалық мүше — огсіапоп ѵогаегопазаіе — бөлінеді. Ол кейбір бауыры- мен жорғалаушылар мен сүтқоректілерде мүрын-таңдай өзегі арқылы ауыз қуысымен байланысып, иіс сезу қызметін атқарады. Онтогенездің бастапқы кезеңінде мидың белсенді дамуына байла- нысты бас бөлімі қарқынды өсе бастайды. Осының нәтижесінде оның сыртқы бетінде кедір-бүдырлы төмпектер мен сайлар пайда болады. Осы кезде бастың бет бөлімінде иіс сезу шүңқыры ауыз қуысының тесіктері, жүп мүрын, жоғаргы және төменгі жақсүйектерінің өсінділері біліне бастайды. Бүдан соң иіс сезу шүңқырлары бірінші реттік хоананың көмегімен ауыз қуысымен қатынасады, ал жоғарғы жақсүйегінің өсіңділері бір-бірімен қосылып қатты таңдайдың негізін түзеді. Осының нәтижесіңде ауыз және мүрын қуыстары бір-бірінен бөлектеніп, өзара қатты таңдайдан кейін орналасқан тесік түрақты хоана арқылы байланысады. Көмекей мен кеңірдектіқ дамуы. Көмекейдің шеміршектік негізі филогенезде IV, V және VI жүп желбезек доғаларының қалдықтарынан дамиды. Оның бүйір шеміршектерінің алғашқы жүбьга қосмекенділерден байқауға болады. Кейіннен олар өзара бірігіп сақинаша шеміршекті — сагіііасіо сгісоісіеа — түзеді. Бауырымен жоргалаушылар мен сүтқоректілерде сақинаша шеміршектің IV және V желбезек доғалары қалдықтарынан дамыған дорсальды пластинкасы болады. Осы сақинаша шеміршектен каудальды багытта кеңірдек пен бронхтардың шеміршек пластинкалары қалыптасады. Көмекейдің бүйір шеміршектерінен өз кезеңінде ожауша шеміршектер де бөлініп шығады. Сүтқоректілердің көмекейінде аталган шеміршектермен қатар, қалқанша және бөбешік шеміршектер де жетіледі. Бүлардың пайда болуы көмекейдің атқаратын қызметіне тікелей байланысты болса керек. Бөбешік пен ожауша шеміршектер көмекейдің кіреберіс тесігін бітеп, жүтыну кезінде азықтың тыныс жолдарына түсіп кет- пеуін қамтамасыз етеді. Ал, қалқанша шеміршектің пайда болуы жүтқыншақтың етті мүше ретінде қалыптасуы мен дыбыс мүшесінің жетілуіне байланысты. Өйткені оған аталған мүшелердің бірқатар бүлшықеттері келіп бекиді. Эмбриогенезде көмекей мен кеңірдек алдыңғы ішектің вентральды қабыргасының томпайуы нәтижесіңде дамиды. Алғашқыда онда үзын- ша сай байқалып, кейін ол тыныс алу түтігіне айналады. Бүл түтіктің алдыңғы бөлігі ішекпен байланысып көмекейді түзеді. Ал, оның қаудальды бөлігі ішектен ажырап, одан кеңірдек пен бронх пайда бо- лады. Өкпеніқ дамуы. Өкпе балықтардың қарапайым жүп торсыл- дағының езгеруі мен күрделенуі арқасында дамиды. Жануарладың ат- мосфералық ауамен тыныс алуьгаа байланысты олар негізгі газ алмасу мүшесі — өкпе ретінде қалыптасады. Өкпенің дамуы негізінен бір багытта — оның ауамен жанасатын тыныс алу беті ауданының үлғаюы нәтижесінде жүзеге асады. Бауырымен жорғалаушылардан бастап жануарлардың тыныс алу процесінде терінің үлесі кеміп, керісінше, өкпенің маңызы арта бастайды. Бүның өзі өкпеде көптеген альвеолалардың, альвеола талшықтарының, негізгі және жанама бронхтар тарамдарының пайда болуына әкеп соғады. Сонымен қатар, өкпе қүрылысының күрделенуі кіші қан айналу шеңбері мен жүрек қүрылымдарына да тиесілі өзгерістер енгізеді. Онтогенезде тыныс алу мүшелер кемекейдің, кеңірдектің және өкпенің дамуы алдыңғы ішектің вентральды қабырғасының томпайу- ынан пайда болған тыныс алу түтігінен бастау алады. Кеңірдекке айналған осы түтіктің каудальды бөлігінен томпайған жүп өсінділер оң және сол жаққа ажырап бронхтарды түзеді. Өз кезегінде олар көптеген үсақ бронхтарға тарамдалып, альвеолалармен аяқталады. Бронхтар мен альвеолалар дәнекер тканьді негіз арқылы өзара бірігіп, өкпені түзеді. Даму барысында өкпе көкірек қуысына еніп, оның сірілі қабығы — плеврамен қапталады. МҮРЫН ҚУЫСЫ Мүрын — пазиз — тыныс жолдарының басталар алдыңғы бөлігі. Мүрьш қуысында ауа жылынады, дымқылданады, қүрамындағы шаң- тозаңнан тазаланады және иіс сезу мүшесінің қатысуымен ауа қүра- мындағы заттардың иістері анықталады. Кейбір жануарларда мүрын дыбыс шығаруға да қатысады. Мүрын ішкі жағынан мүрын пердесі— зеріиш пазі — арқылы екі мурын қуысына— саѵиш пазі — бөлінеді. Мүрын қуыстарының кіреберіс тесіктері— паге» — және жүтқыншаққа шығаберіс тесіктері — хоаналар болады. Мүрын қуысы тесіктер арқылы мүрын маңыңда жатқан қойнаулармен қатысады. Мүрынның жоғарғы беті —мурын арқалыеы — сіопзит пазі — деп аталады. Ол мүрын үшынан маңдайға дейін созылады. Мүрын арқалығының маңдайға жанаса бітетін жерін мурын тубірі— гасііх пазі — дейді. Жоғарғы еріннің үстіңгі жағындағы мурын үшының— арех пазі — пішіні барлық жануарларда бірдей емес. Мүрынның сүйекті негізін бассүйектің бет бөлімінің сүйектері қүрайды. Мысалы, оның екі бүйірін жоғарғы жак және түмсық сүйектері, артқы қабырғасын — торлы сүйек; алдыңгы мүрын үшын — түмсық сүйегі мен мүрын шеміршектері; мүрын түбін түмсық, жоғарғы жақ және таңдай сүйектері; мүрын арқалығын мүрын сүйегі түзеді. Ал, мүрын пердесінің негізі перделік іиеміріиектен— саііііасіо зеріі пазі — түра- ды. Мүрын үшында орналасқан мүрын қуысы кіреберіс тесігінің бүйір қабырғасы (танау) мурын қанатымен— аіа пазі — шектелген. Оны 160 •чж.ішан ашық қалыпта мурын шеміршектері— сагШа£іпе8 пазі — мгн танау шеміршектері— сагіііа^іпез аіагез — үстап тұрады. Бірақ, ілнау шеміршектерінің күрылысы, бітімі жануарларда түрліше болып кследі. Мүрын үшындағы жүп тесік қабырғаларының негізін перделік мн міршектердің дорасальды және вентральды жиегімен, оның екі (>үіііріне қарай кететін осы аттас бүйірлік мүрын шеміршектері — і.піііасіо пазі Іаіегаііз еі ѵепігаііз — түзеді. Мүрын сыртынан терімен қапталған. Оның мүрын тесіктері айна- і.нындағы түксіз суланып түратын пигментті аймаған қаңсар— рі.шит пазаіе — дейді. Оның қабырғасында үздіксіз сірілі сүйық бөліп іүііатын бездер орналасқан. Сондықтан, қаңсардын сыртқы беті іруақытта дымқылданып түрады. Оның температурасы дене і ызуымен салыстырғанда салқындау келеді. Ал, қаңсардың сыртқы бстінің қүрғақ болуы — жануарлар дене қызуының артқандығының ислгісі. Оның айналасындағы теріде жекеленіп орналасқан сезімтал іүктер байқалады. Мүрын қуысы ішкі бетінің тек алдыңғы жағы ғана тері тектес кілегейлі қабықпен қапталған. Бүл аумақты мүрын кіреберісі— ѵсхІіЬиІиш пазі — деп атайды. Ал, мүрын қуысының қалған бөлігін иііндік мүрын қуысы—саѵшті пазі 'ргоргіит — дейді. Мүрын кіреберісінің кілегейлі қабығы көпқабатты жалпақ эпителиймен, ал озіндік мүрын қуысының кілегейлі қабығы көпқатарлы кірпікшелі міителиймен астарланған. Мүрын қуысының кілегейлі қабығы мүрын иердесі бетінде тегіс, бүйір қабырғасында кеуілжір тәрізді болып ке- іеді. Ал, оның артқы иіс сезу мүшесі аумағындағы бетінде кілегейлі кабық үяшық сияқты әр түрлі қатпарлар түзеді. Әрбір мүрын қуысының бүйір қабырғасы дорсальды және вент- ральды мүрын кеуілжірлері арқылы төрт жолға бөлінеді. Олар: жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|