Жұмыстың өзектілігі: Геокөрініс жайлы түсінік қалыптастыру және оның мән – мағынасының маңыздылығын айқындау. Жұмыстың мақсаты

Қазіргі таңда техника мен компьютердің дамыған заманында геокөрініс деген ұғым жиі қолданылады. Ал, геокөрініс деп отырғанымыз, жер нысандары мен үрдістерінің графикалық түрдегі белгілі бір масштабты, генерализацияланған үлгісі. Яғни, геокөрініске қасиеттері нақты көрсетілген Жер мен ғаламшарлық суреттерді жатқызуымызға болады.

Геокөріністі зерттейтін ғылым геоиконика болып табылады. Геоиконика үш ғылыми бағыттағы геокөрініспен байланыста болды. Олар: картография, әуе – ғарыштық тәсіл және машиналық графика [1].

Геокөріністер үшөлшемді және төртөлшемді үлгілердің зерттелуін және геожүйелердің жан – жақты құрылымын, динамикасын анықтауды қамтамасыз етеді.

Соңғы бірнеше жылда компьютерлік картографияда жаңа бағыт пайда болды. Олар: виртуалды үлгілеу және картографиялау. Қазіргі заманғы компьютерлік картографиялауда виртуалды үлгілеу жасанды құрылым сияқты қаралады. Оған оны басқару кейбір мәселелерді шешу және анықталған бағдарламалардың мәселелерін қабылдау бірлесіп әсер етеді.

Кез - келген геокөріністің графикті сызба формасында проекциясы, масштабы және генерализациясы бар. Мұндай бейнелеудің жасау үдерісін виртуалды үлгілеу деп аталады.

Виртуалды нақтылықты шолу ең алдымен, үш өлшемді эффекттер және анимацияны қолдануға сүйенеді. Тек қана солар көлемдік кеңістікке араласу және бар болу иллюзиясын құрайды. Сондықтан мұнда 4 қасиет құралады:

1. Бір бейнелеудегі карталардың қасиетін болашақ суреттегі блок диаграммалармен, анимациялармен байланыстыру.

2. Осы құралған геокөріністің бағдарламалық басқару мүмкіндігі.

3. Геокөріністің және оның виртуалды ортасының интерактивті бірлесіп әрекет етуі.

4. Геокөріністің құрам белгілерінің азаюы және оған сызба берілуі [2].

Виртуалды карталарды жасау барысында, біріншіден, топографиялық карталардағы әуе ғарыштық суреттегі рельефке сандық үлгілеу береміз. Содан соң бұл рельефті блок - диаграммаға арақашықтықтан түсіру арқылы алынған, түзетілген фотобейнелі орынды жабамыз. Содан құрылған фото блок - диаграммасының тематикалық мазмұнын белгілеудің түстерін қалыпқа келтіреді.

Келесі кезең – жалғаулы кадрларды анықтау және қозғалыс траекторияларын немесе үлгілік айналуларын таңдау болып табылады. Осы арқылы компьютерлік бағдарламалар тез уақыт аралағында кадрлар арқылы информация жібереді. Осыдан кейін қоршаған ортаның сыртқы эффекттерін (күннің түсуі, тұман, жаңбыр және т.б) интерактивті байланыстарды құрып, дыбыстарды (жаңбыр тарсылы т.б) да қосуға болады.

Осылайша виртуалды геокөріністер зерзатты өзінің бейнесімен, оны қоршаған виртуалды ортаны, сонымен қатар олардың өзара байланысын, және де ортаның интерактивтерді басқару мүмкіншілігін қолға алатын бақылаушымен де байланыстырады.

Виртуалды үлгілеу 3 жүйеден тұрады:

1. Виртуалды үлгілеудің құрамы;

2. Виртуалды үлгілеудің параметрінің өзгеруі;

3. Виртуалды үлгілеудің орта арқылы басқарылуы;

Қазіргі кезде қолданылмалы картографияда электрондық технология арқылы дыбыстық білікті де жалғастырып қосуға болады.

Осы бойынша көп орталы картографияда мультимедия құралдарын қолдану – геокөріністер (карталар, суреттер, фотографиялар), анимациялар, дауыстар және текстер сәйкес келеді. Компьютерге дейінгі уақытта мектептік және арнайы аймақаралық атластар барлық кезде карталарды, текстерді, диаграммаларды, сызбаларды суреттерді, фотографияларды қолдану арқылы құралған. Ал, қазіргі кезде бұлар әрі қарай жылжып, әрі дауыс береді. Виртуалды үлгілеуде мультимедиялық бағдарламаларды қолдану құрамында синтетикалық құрылымдарды, сондай – ақ видео – аудио құрылғылары бар тек қана картографиялық зерзатты емес, қоршаған ортаны да толық көрсетеді [2].

Қазіргі заманғы мультимедиялық технологияларда атластарды құру өзінің жалғасын тауып, компьютерлік үлгідегі виртуалды геокөрініс телевизиялық картинаға айналды. Қазіргі заманғы мультимедиялық және мультипликациялық атластарды құру компьютерлік технологияда іске асады.

Геокөрініс - жер нысандары мен үдерістерінің графикалық түрдегі кез келген кеңістік-уақыттық, масштабты, генерализацияланған үлгісі. Мұнда барлық геокөріністерге тән басты қасиеттері көрсетілген және олардың ерекшеліктері белгіленген. Яғни, бұл Жер мен ғаламшарлардың суреті [1].

Геокөріністер алу тәсілдеріне, статистикалық және динамикалық қасиеттеріне және де арналуына байланысты үш топқа бөлінеді:

1. Жазық немесе екіөлшемді геокөріністер;

2. Көлемді немесе үшөлшемді геокөріністер;

3. Динамикалық үш және төртөлшемді геокөріністер;

1. Геокөріністерді алу тәсіліне байланысты;

2. Геокөріністерді қолдану ұзақтығына байланысты;

3. Генерализациялану деңгейіне байланысты;

Ал, геокөріністерді алу тәсіліне байланысты 3 топқа жіктейміз. Олар:

1. Түсірілістер – яғни, алғашқы геокөріністерді алу мақсатында жүргізілетін табиғи қондырғылы бақылаулар мен тіркеулер (жер үсті, жер асты, су, су асты, аэро және ғарыштық) кешені;

2. Лабораториялық шығарма – туынды геокөріністерді алу үшін алғашқы түсіріліс мәліметтерін өңдеу мен түрлендіру (түзетулер, жинақтау, монтаждау және т.б.) операциялары;

3. Құрастыру – берілген қасиеттері бойынша шынайы және абстрактілі геокөріністерді жасау үшін аналитикалық, фотомеханикалық, компьютерлік жұмыстарды атқару.

Сонымен қатар, геокөріністердің негізгі 2 белгісі бар. Олар: статикалық немесе динамикалық және өлшемділік. Геокөрініс осы қасиеттері арқылы жүргізіледі [3].

Статикалық қасиетіне карталар, түсірілістер, пландар, фотокарталар, электронды карталар, блок диаграммалар, панорамалар, рельефтік үлгілер жатады. Ал, динамикалық қасиеттеріне анимациялар, слайд-фильмдер, киноатластар, стереофильмдер, стереоанимациялар, виртуалды суреттер және т.б. жатады.

Және де геокөріністерді типтерге бөлетін тағы классификация бар. Олар: аналитикалық, кешендік және синтетикалық [4].

1. Аналитикалық геокөріністер таңдамалы құбылыстың жеке қасиеттерін басқа құбылыстарда немесе қасиеттерде байланыстармай сипаттайды.

2. Кешендік геокөріністерді жақын тақырыптағы бірнеше элементтер немесе құбылыстар көрсеткішін біріктіреді. Екі немесе үш-төрт құбылыстар немесе көрсеткіштерді біріктіру оқырманға бір құбылысты басқа құбылысқа байланысты орналасу заңдылықтарын салыстыру және бағалауға мүмкіндік береді. Электронды навигациялық карталар осыған мысал бола алады.

3. Синтетикалық геокөріністер күрделі құбылыстарды олардың қасиеттері мен өзара байланыстарымен бірге көрсетеді. Оларда элементтік сипаттамалары жоқ, бірақ геожүйелер туралы жалпы көріністі бере алады [4].

Демек, картографияның виртуалды суреттермен тығыз байланыста екенін білеміз. Ал, енді осыдан геокөрініс барлық карталар мен суреттер, блок – диаграммалар, пландар, фотографиялар, әуе – ғарыштық суреттердің орнына қолданылады.

Геокөрініс сонымен қатар, үшөлшемді және төртөлшемді үлгілерді зерттеп, қамтамасыз етіледі.

1. Виртуалды үлгілеуге геокөріністің графикті формасындағы проекциясы, масштабы жатады. Осы геокөріністің негізінде виртуалды үлгілеу жасалады. Яғни, геокөрініс әр түрлі үлгідегі геожүйелердің динамикасын, құрылымын зерттейді.

3. Геокөріністің негізгі екі белгісі бар. Олар: статикалық және динамикалық өлщемдер. Статикалық қасиетіне карталар, түсірілістер, пландар, фотокарталар, электронды карталар, блок диаграммалар, панорамалар, рельефтік үлгілер жатады.

1. 
   А. М Берлянт «Геоиконика» Москва, 1996ж , 43 – 46 беттер.
   
2. 
   Н. Керімбай «Геоинформатика негіздері» (оқу құралы). Алматы:«Қазақ университеті» баспасы, 2007ж, 236 – 239 беттер.
   
3. 
   А. М Берлянт «Картография», «КДУ» баспасы, 2010ж, 269 – 272 беттер.
   
4. 
   А.М Берлянт «Картоведение», «Аспект Пресс» баспасы, 2003ж, 122-135 беттер.