Үйсіндер тарихы (б з. д. ІІІ – б з. Y ғғ.) МазмұНЫ: кіріспе ежелгі үйсіндердің шығу тегі, орналасуы, КӨрші елдермен қарым-қатынастары

Яғни, үйсіндер өз кезегінде мемлекеттік дәрежеде өмір сүре отырып, өзіндік өмір салтын қалыптастыра білді. Елде тоғыз сатылы билік орнап, ел басқарушы күнби әр кезде елінің негізгі мәселелерін шешумен айналысумен болды. Әр кез елінен мол жасақ шығарып, оны қорғауға үлкен үлес қоса білді. Бектер мен абыздарды пайдалана отырып, мемлекеттік жүйенің бұзылмауына күш салды.

Саяси жағынан елдің берекесін қашырмауды ойлаған үйсін басшылары тіпті көрші елдермен құдандастық та жасап отырған. Бір-біріне қыздарын ұзату арқылы елде саяси тұрақтылықты қалыптастырып қана қоймай одақтық бітімшарттар жасасқан. Көрші елдермен өзара қарым-қатынас орнатуда белгілі бір әдіс-тәсілдері пайдаланған.

Сол сияқты ежелгі үйсін тайпалары өзінің материалдық және рухани мәдениетін қалыптастыра білді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығмен айналысып, жылқы малын көптеп ұстады. Күнделікті күнкөріс қамы үшін оларда басты рөлді мал атқарды. Қазақстан аумағындағы көшпелі мал шаруашылығына өте ертеден бастап, қазіргі кезге дейін жайылымдардың маусымдар бойынша бөлінуі тән екенін және көшіп-қону жолдарының меридиан бойынша болатынын ескере келіп, қысқы астанасы Сырдария бойындағы аймақта болса, жазғы жайылымы мен билеушінің ордасы алыста жатқан Орталық Қазақстан далаларында болуы мүмкін деп жорамалдау әбден орынды болады. Тұрғын үйлер жанындағы зат сақтайтын жайлардан қор сақтауға арналған үлкен қыш көзелер мен ыдыстар олардың материалдық мәдениетінің жақсы дамығандығын көрсетеді. Сол сияқты тұрғын үйлер жанында малды қоршауда ұстауға арналғаны анық орындар кездеседі. Малдың негізгі бөлігі, сірә, қоныстан тыс жерде, ұжымдық табында ұсталғанын байқатады. Үйсіндердің қоныстарын қазған кезде үй жануарларының сүйектері көп кездеседі.

Қоғамдық байлық қозғалмалы және қозғалмайтын мүліктен құралы. Олардың алғашқысына мал, қолөнер өнімдері, тұрғын үйлер, жатқызылса, ал екіншісіне жер жатқызылды. Шаруашылығының негізі мал өсіру болған көшпелі тайпалар тұрмыс салтының көшім-қонымы көп болғандықтан, басқа халықтармен үнемі кездесіп, қатысып жүрді. Сұның өзі отырықшы халықтарға қарағанда, көшпелілерде айырбастың неғұрлым ертерек шығуына, сөйтіп байлықтың қорлануына мүлік теңчіздігінің пайда болуына себепші болды. Жетісу үйсіндерінде дәл осындай процестердің орын алғандығын көреміз. Сол сияқты ежелгі үйсін қоғамында құлдық бола тұрса да құл еңбегі өндірісінің негізгі көзі болмады. Сол тұстағы дүние жүзінің көптеген халықтарындай үйсіндерде де құлдықтың негізгі көзі – соғыс тұтқындары болды.

Үйсін қоғамында әлеуметтік-экономикалық қатынастар өздерімен көршілес тайпалармен қатар дамыды. Оларда әуелі таптық қоғамның қалыптасу процесі жүрді. Алайда экономикалық формалардың ешқайсысы да басым болған жоқ. Құлдардың, құлдықтың болғанына қарамастан, бұл қоғамды құл иелденушілік қоғам деп қарауға болмайтын еді.

Ал үйсіндер әр кез өздерін қолдап қорғаушы әулиелер мен рухтар аруағына сенім танытты. Көкте белгілі бір күштің бар екендігін сезінді. Бұл олардың шаруашылық жағдайында да көрініс беріп, әр кез соған мән берумен болды.

Осылайша, өз кезегінде белгілі бір территорияны мекен етіп, өзінің мәдениеті мен шаруашылығын қалыптастырып, Қазақстан аумағында өмір сүрген үйсін елінің тарихы тікелей қазақ тарихымен байланысты екендігін байқатады. Үйсін тайпасы үлкен ірі ел болумен қатар көрші тайпалармен қарым-қатынастар орнатып, ел іргесін сөкпей, іргелі ел болу үшін күш салды. Бұл ақыр соңында үйчін тайпаларының өз атауын жоғалдтпай, кейінгі тайпалар мен ұлыстар құрамында өз атауын сақтауына негіз болды. Сол себепті де ежелгі үйсін тайпаларын зерттеу арқылы қазіргі Ұлы жүз құрамындағы үйсін тайпаларының арасында байланыстардың бар екендігіне кішкене болса да көз жеткізуімізге болады. Үйсін тайпалары өзінің саяси жағынан күшті де мықты ел ретінде көрсете отырып, кейіннен түркі тілдес тайпалар құрамына еніп, сіңісіп кеткені белгілі болып отыр.

Бүгінгі таңда ежелгі тайпалардың мәдениеті мен мәдени байланыстары, оладың әлемдік мәдениет қазынасына қосқан үлестері туралы тың тұжырымдар жасалуда. Бұл бағыттағы зерттеу жұмыстары одан әрі жүргізіле бермек. Бірақ, аталған мәселедегі тарихнамалық ойдың жеткен жетістіктері, жаңа тұжырымдары тек қазақстандық ғалымдар мойындаған ғана шыңдық ретінде қалып қоймауы тиіс. Сондықтан аталған мәселені зерттеудің егемен елеміздің болашақ даму стратегиясы мен әлемдік тарихтағы ролін анықтаудағы маңызын ескере отырып, қазақстандық зерттеуші ғалымдар мәселені жан-жақты зерттеп, жалпы тарихи ой үрдісінің дамуына ықпал жасауға тиіс.

Олай болса ежелгі үйсін тарихын зерттеп, оған баға бері, қазақ халқымен байланысының бар немесе жоқ екендігіне әлі де болса көз жеткізу ісі әлі де болса зерттеуді қажет етіп тұрғандығы сөзсіз.

2. Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в

3. Бартольд В.В. очерк истории Семиречья соб. Соч. 11т. –Москва, 1963, 23-29 бб; Соныкі: история тюрко-монгольских народов. –Ташкент, 1928. 20 б.

4. Зуев Ю. А. К вопросу о взаимоотношениях усуней и канцзюй с гуннами и
Китаем. - Изв. АН КазССР, сер. обществ. наук, вып. 2, 1957.

5. Марғұлан Ә.Х. Қазақстан архитектурасы. – Алматы, 1959. 58-85 бб.,

6. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. А., 1963: «Чуйская долина». Материалы и исследования по археологии СССР, т. 14, 1950,58-71-6.

7. Акишев К. А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней. - Известия АН КазССР, сер. обществ. наук, 1969, вып. I. 45-6., 4-сурет;

8. Уалиханов Ш. Киргизский родословия. 2 т. 148 б.

9. Малов С. Памятники древнетюркской письменности. –М-Л., 1951. 11-43 бб

10. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993. 56-69 бб

11. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Усуньские курганы левобережье р. Или. «Известия АН. КазССР» сер. арх. этногр. -1959. вып 1. 79-95 бб

12. Зуев Ю. А. К этнической истории усуней. ИИАЭ АН КазССР, А., 1960,т. 8.

13. Востров В.В.., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселения казахов «конец XІХ- нач. ХХ в.) –Алма-Ата, 1968. 120 б

14. Ежелгі үйсін елі. / Құрастырушы Шадыман Ахметұлы. –Үрімжі: ҚХР Шыңжаң халық баспасы, 2005. 348 б.

15. Левшин А.И. описание киргиз-казачьх или киргиз-кайсакских орд и степей. Ч. 1. СПБ. 1832. 66 б

16. Бартольд В.В. очерк истории Семиречья соб. Соч. 11т. –Москва, 1963, 23-29 бб;

17. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.

18. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –Алматы, 1959. -36 б.

19. Жолдасбаев С. Ж. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан. –Алматы, 1995. 162-б

20. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993. 58-69 бб

21. Бенштам А.Н. Кенкольский могильник.-Москва, 1940. 137 с.

22. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.

23. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Усуньские курганы левобережье р. Или. «Известия АН. КазССР» сер. арх. этногр. -1959. вып 1. 79-95 бб

24. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –Алматы, 1959. -34 б.

25. Исмағұлов А.О. Этническая антропология Казахстана. -Алматы, 1982. -182 б

26. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993. 7 б.

27. Қазақ совет энциклопедиясы. –Алматы, 1969. 2 том. 401 б

28. Востров В.В.., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселения казахов «конец XІХ- нач. ХХ в.) –Алма-Ата, 1968. 120-123 бб

29. Малов С. Памятники древнетюркской письменности. –М-Л., 1951. 11-43 бб

30. Хасенов Ә.Х. «Шалқар», 1995. 14 қазан

31. Салғараұлы Қ. Таным тармақтары. –Алматы, 1998. 87-б

32. Маргулан А. X., Акишев К. А. идр. Древняя культура... 301-302-6.

33 Дьяконов М. М. Очерк истории древнего Ирана. М., 1961, 45-6., 8-сурет; 70-б., 12-сурет, 73-6., 13-сурет.

34 Луконин В. Г. Иран в эпоху первых Сасанидов. Л., 1961, XI-XIX-XXI кестелер.

35 Воеводский М. В., Грязнов М. П. Усуньские ..югильники на территории

36 Безсонов А. И. Почвенный покров Джетысуйской области. См. Джетысу (Семиречье). Естественно-историческое описание края. Ташкент, 1925, 177-214-37. Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений.., т. II, 196-6. Буквально «ЧэнГо» - владетель укрепленного поселения» (караңыз.: Н. В. Кюнер. Китайские известия... 88-6.).

38. Руденко С. И. Культура населения горного Алтая вскифское время. М.-Л.,1953, 147-148-6.

39. Зуев Ю. А. Тамги лошадей из вассальных княжеств. Труды ИИАЭ АН КазССР,т. 8, 1960, 121-124-6.

40. Шелов Д. Б. Глиняные штампы из Танаиса. Сб. Новое в Советской археологии. М., 1965, 230-6.; Толстов С. П. Древний Хорезм. М., 1948, 151-6.; Кой-рыл-ган-Кала. Труды ХАЭ, т. V. М„ 1967, 218-6.

41. А. Г. Максимова 1967 жылы Караша корымынан (Талас аңғары, 23-корған) тапқан олжа Бичурин Н. Я. Собрани.: сведений., т. 1, 198-6.;

42. Кюнер Н. В. Китайскиеизвестия... 93-6.

43. Потапов Л. П. 0 сущности патриархально-феодальных отношений у кочевых народов Средней Азии и Казахстана. // Материалы объединенной научной сессии, посвященной истории Средней Азии и Казахстана в дооктябрьский период. Ташкент, 1955, 21-6.

44. Воеводский М. В., Грязнов М. П. Усуньские могильники на территории Киргизской ССР, 177-179-6.

45. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины р.Или. А, 1963.

46. Зуев Ю. А. К вопросу о языке древних усуней. // Вестник АН КазССР, № 5(146), 1957, 72-73-6

47. Байпаков, К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. - Алма-Ата: Наука, 1986. - 254 с.

48. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.

49. Жолдасбайұлы С. Жетісу тарихы. –алматы, 1996. 11-215 бб

50. Марғұлан Ә.Х. Қазақстан архитектурасы. – Алматы, 1959. 58-85 бб

51. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины р.Или. А, 1963. 172 б

52. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины р.Или. А, 1963.174-178 бб

53. Маргулан А. X., Акишев К. А. идр. Древняя культура... 301-302-6.

54. Ежелгі үйсін елі. / Құрастырушы Шадыман Ахметұлы. –Үрімжі: ҚХР Шыңжаң халық баспасы, 2005. 348 б.

55. Левшин А.И. описание киргиз-казачьх или киргиз-кайсакских орд и степей. Ч. 1. СПБ. 1832. 66 б

56. Бартольд В.В. очерк истории Семиречья соб. Соч. 11т. –Москва, 1963, 23-29 бб;

57. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.

58. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –Алматы, 1959. -36 б.

59. Жолдасбаев С. Ж. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан. –Алматы, 1995. 162-б

60. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993. 58-69 бб

61. Бенштам А.Н. Кенкольский могильник.-Москва, 1940. 137 с.

62. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.

63. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Усуньские курганы левобережье р. Или. «Известия АН. КазССР» сер. арх. этногр. -1959. вып 1. 79-95 бб

64. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –Алматы, 1959. -34 б.

65. Исмағұлов А.О. Этническая антропология Казахстана. -Алматы, 1982. -182 б