Тақырыбы: Геодезия мен топография мәліметтері. Түсірім түрлері

Тақырыбы: Геодезия мен топография мәліметтері. Түсірім түрлері.

1. 
   Геодезия пәні міндеттері.
   
2. 
   Халық шаруашылық дамуында ролі.
   
3. 
   Геодезияның даму таризхы.
   

Өлшеу қанша ұқыпты жүргізілсе де, әрі қолданылатын аспаптар қанша жетілген болса да, кез-келген өлшеу қателіктерімен қатар жүреді. Оған кез-келген маманы бірнеше рет өлшеген кезде көз жеткізуге болады. Әрдайым өлшеулердің нәтижелері бір-біріне, демек өлшенген шама шын мәнінен біршама өзхгешелеу, яғни қателіктер болады. Сондықтан барлық геодезиялық өлшеулер болмай қоймайтын кездейсоқ қателіктер қатар жүреді. Олар өлшеу жағдайларының сөзсіз өзгеріп отыратын күрделі кешенінің салдары нәтижесі болып табылады. Өлшеу нәтижелерінің сапасын немесе өлшеу дәлдігін абсалют немесе салыстырмалы қателіктердің шамасына қарай бағалауға болады. Геодезиялық жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру үшін түсіру жүргізер алдында күні бұрын керекті өлшеу дәлдігімен тапсырма береді, содан соң оны отырып жұмысты жүргізу методикасымен тиісті аспаптар таңдап алынады.

Геодезиялық жұмыстарды ғылыми-ұйымдастырудың алдына қойған мынадай мінжеттері бар. «жалпыдан жекеге қарай» даму принцип геодезиялық тірек жүйелерінің дамуының ең маңызды прницип болып табылады. Осының негізінде түсірулер орындалады және де жергілікті жердегі инжинерлік есептер шгығарады.

Өлшеумен есептеу процестерінің барлық кезеңін міндетті түрде бақылау, бұрынғы жасалған өлшеулермен есептеулердің тексермей далалық жұмыстарының келесі кезеңдеріне кірісуге болмайды.

2. Кез-келген геодезиялқ түсірулер жергілікті жердегі бекітілген пландық және биіктік орны белгілі нүктелерге негізделу керек. Осындай нүктелер тірек пунктері деп аталады.

Бүгінгі таңда геодезия жоғары ғылыми деңгейде, аса жаңа техникалық базада дамып, халық шаруашылығының барлық саласының мұқтаждығын қанағаттандыруда. 1925 жылдан бастап бұүрнығы одақ мемлекеттік карталар жасау үшін жер бетін әуеден суретке түсіру қолданылады, ал ол бүгінгі күндері жер бетін капртаға түсірудің ең негізгі әдісі болып табылады. Ал геодезия жұмыстары үшін авиацияны қолдану мерзімді бұрынғы ТМД территориясының 1: 1 000 000 масштабтағы топографиялық карталарын жасауға мүмкіндік береді.

3. Геоедезияның даму тарихы.Геодезия халық шаруашылығының түрлі-түрлі салалары үшін практикалық үлкен маңызы бар. Мәселен, геодезиялық өлшеулер жолдар, каналдар, жер асты құрылыстары (метро, кабельдер, құбырлар), әуе желелері (электірлік беріліс, байланыс желілері) трассаларын белгілеу кезінде, пайдалы кен орындарын барлау және пайдалану кездерінде кең қолданылып келеді. Геодезия ауыл, селоларды орналастыруда, жерді құрғату мен суландыруда, орман шаруашылығын жүргізу кезінде қолданылыды. Карта әскери істе белгілі бір жерді зерттеу, оның бетіне әскери жағдайды бейнелеп түсіру, жауынгерлік операцияларға талдау жасау және т.б. үшін пайдаланады.

Геодезия біршама ғылыми пәндерге, яғни математика, физика, астрономия, автоматика, телемеханика, радиотехника,география, геология, геоморфология, гравиметрия, геофизика жетістіктеріне сүйенеді. Сондықтан геодезияның осы ғылымдармен тығыз байланыстылығы күмән туғызбайды.

Геодезия өте ерте заманда

жер бетін шаруашылық мақсаттар үшін зерттеу қажеттілігі туған кезде пайда болған. Әсіресе ежелгі Египетте геодезияның пайда болуы мен дамуында ерекше қолайлы жағдайлар туады. Онда Ніл өзені алқабындағы егін шаруашылығы өте ерте заманда-ақ пайда болып, кең дамыған еді. Осы кезде «жерді өлшеу» (геометрия) және «жерді бөлу» (геодезия) саласындағы теориялық білімінің тез дамуына себептігін тигізеді.

XIV-XVII ғасырларда «бүкіл жерді» зерттеу мақсатында геодезиялық жұмыстар жүргізіледі. Бұл жұмыстар жер тараптарында өлшеуші тізбектер мен өлшеуіш шеерліктерінің болғандығын көрсетеді.

ХІХ ғасырдың соңында Ресейдегі геодезиялық жұмыстарының ғылыми жағынан жоғары қойылуынан көп еңбек сіңірген атақты орыс астраномы және геодизисті Пулков және В.Я.Струве болды.

Лек № 11.

1. 
   Теодолиттік жіктелу.
   
2. 
   Негізгі бөліктері.
   
3. 
   Теодолиттік түсірімнің мәні, жұмыстық негіздеуді жүзеге асыру.
   
4. 
   Теодолиттік түсірім кезінде есптеулер жүргізу.
   

Геодезиялық жұмыстар барысында горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу үшін әр-түрлі аспаптар кеңінен қолданылады. Осындай аспаптардың бұрыштарды өлшеу негізінде төмендегідей түсініктер алынады.

Горизонталь және вертикаль бұрыштиарды өлшеуге қолданылатын аспап теолодит деп аталады.

Қолданып жүрген теодолиттер дәлдігі, есептеу құрылғыларының түрі, горизонталь жөңгелегінің вертикал осьтері жүйесінің конструкциясы және атқаратын міндеті жағынан әр-түрлі текке бөлінеді.

Теодоллиттер горизонталь бұрыштарды өлшеу дәлдігіне қарай 3 түрге бөлуге болады.

1. 
   1 және 2 класты триангулияциясы мен помегололитриядағы бұрыштарды өлшеуге арналған жоғары дәлдікті Т₁ теодолиті.
   
2. 
   Дәл теодолит Т_2-3 және 4 класты триагуляциямен полиголометриядағы бұрыштарды өлшеу үшін қолданылады.
   
3. 
   Техникалық Т₁₅, Т₃₀ және Т₆₀ теодолиттік және такеометриялық жүрістерді қолдануға болады.
   

2. Теодолиттік лимб деп аталатын металл немесе шыны дөңгелегі бар, оның қиғаш шетіне 0⁰ тан 360⁰ –қа дейінге бөліктер түсірілген. Бөліктерді есептеу сағат тілімен дәл келеді. Лимбоның центірі өлшенген бұрыштың төбесі арқылы өтетін тік сызыққа орналастырады. Лимбаның жазықтығына өлшенетін бұрыштың жақтары проекцияланады. Бұл кезде лимб жылжымайтын әрі горизонталь болуы тиіс.

Лимбоның үстінде тік сызықтың айналатын теодолиттік жоғары бөлігі орналастырылған, бұл бөліктің ішінде дүрбі бар.

3. Теодолиттік түсірісінің мәні, жұмыстық негіздеуі жүзеге асыру.

Белгілі бір жерде территориялық жай-жапсарын 1: 500 1: 5000 масштабтағы пландағы жер бедерін кескіндеу үшін жүргізілетін горизонталь түсіріс теодолиттік түсіріс деп аталады.

Осы жұмыстарды бұрыш өлшеуіш аспап ретінде теодолит қолданылады, ал ара қашықтықты өлшеу үшін ленталар (рулеткалар және оптикалық приборлар) пайдалынылады.

Теодрлиттік түсіріс геологиялық барлауда, тау кен ісінде, ауыл шаруашылығында құрылыста т.с.с. пайдалынылады.

4. Дайындық жұмыстары кезінде жергілікті жердің жай-жапсырын кескіндігінің қажетті дәлдігіне сүйеніп, түсірісінің масштабын таңдайды да, қолдағы бар картографиялық материалдарды мұқият қайта қарап зерттейді. Егер түсіріс жүргізіліп ауданда геодезиялық тірек жүйесінің пунктері болса, онда олардың орналасқан жерінің схемасына жасап, катологтан координаталарын жасап алынады. Далалық жұмыстардың құрамына мынадай жұмыстар кіреді.

• 
  Жергілікті жердегі пунктерді бекіту.
  
• 
  Түсірістің пландық негіздеуін жасаған кезде бұрыштарды және сызықтардың ұзындығын өлшеу.
  
• 
  Түсіріс негіздерінің пунктері мемлекеттік немесе жергілікті жүйе пунктеріне байланыстыру.
  

Лек № 12.

1. 
   Буссолдық (компастық) түсірім оған қолданылатын құрал саймандар мен приборлар.
   
2. 
   Мектеп астролябимен және эккер мне түсіру.
   

Белгілі бір жер территориясының жай-жапсарын 1: 500 – 5000 масштабтағы пландарда жер бедерінсіз кескіндеу үшін жүргізілетін горизонталь түсіріс деп аталады.

Осы жұмыстарды бұрыш өлшеуіш аспабы ретінде теодоллит қолданылады, ал ара қашықтықты өлшеу үшін лентелер (рулеткалар) және оптикалық қашықтық өлшеуіштер қолданылады. Теодолиттік түсіріс геологияда яғни геолоиялық.

Геодезиялық жұмыстары барысында горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу үшін әр-түрлі аспатар кеңінен қолданылады. Осындай аспаптардың бұрыштарды өлшеу негізінде төмендегідей түсініктер алынады.

Бір аспапен горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу үшін, оның екі жақты болуы тиіс.

Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеуге қолданылатын асапап теодолит деп аталады.

Қолданлылып жүрген теодолиттер дәлдігі, есепптеу құрылғыларының тү.рлері, горизонталь дөңгелегінің вертикаль осьтері жүйесінің конструкциясының және атқаратын міндеті жағынан әр-түрлі текке бөлінеді.

Егер түсіріс жүргізліп ауданда геожезиялық тірек жүйесінің пунктері болса, онда олардың орналасқан жерінің схемасын жасап, катологтан координаттары жасап алынады. Далалық жұмыстардың құрамына мынадай жұмыстар енеді.

• 
  - Жергілікті жердегі пунктерді бекіту.
  
• 
  Түсірістің пландық негіздеуін жасаған кезде бұрыштарды және сызықтардың ұзындығын өлшеу.
  
• 
  Түсіріс негіздерінің пунктері мемлекеттік немесе жергілікті жүйе пунктеріне байланыстыру.
  

Лек № 13.

1. 
   Биіктік түсірімдердің жіктемесі.
   
2. 
   Нивелирлеу, нивелирледің түрлері.
   
3. 
   Нивелирлердің тексерулер мен жөнедулері. Техникалық нивелирлеу.
   

Нүктелердің биіктік белгілерінің мәні мен олардың салыстырмал биітіктерін есептеп шығаратын геодезиялық өлшеулер нивирлерлеу деп аталады. Нүктелердің алынған белгілерінің мәні барлық мастаптағы топографиялық түсірістердің биіктік негізі болып саналды және олар халық шаруашылығына қажет инжинерлік есептерді, сондай-ақ бірақтар ғылыми есептеуларді шешу үшін қолданылады.

Нүктелердің биіктігін техникалық нивелирлеудің қолдап геометриялық нивелирлеу анықтайды. Геометриялық нивелирлеу ортадан және алға қарай нивелреу әдісі болып бөлінеді.

Ортадан нивелирлеуді невилер А және В нүктелерінің дәл ортасындағы С нүктесіне орнатылады, ал нүктелерге бердей рейкалар қойылады. Дүрбінің нысалану осін горизонталь жағдайына келтіреді де невилердің дүрбісін біртіндеп рейкаларға нысандайды. Бадан кейін З және ІІ есептеулерін алады, олар нысаналау сәулесіне А және В нүктелеріне дейінгі кесінділер болып саналады. Мұнда А және В нүктелерінің арасындағы салыстырмалы биіктік (Һ) мына формула бойынша есептеліп шығарылады

Һ 3-П

Егер “артқа есептеуден” ІІ ртық болса (3ІІ), одан салыстырмалы биіктік Һ оң болады, яғни В нүктесі А нүктесіне биік орналасады.

Н_В=Н_А+Һ

Невилердің нысаналау сәулесінің теңіз деңгейінен биіктігі аспаптың горизанты АГ деп аталатын, былайша аықталады.

АГ = Н_А+3=Н_В+П

Яғни кез келген нүктесінің биіктік белгісінің мәні аспаптың горизонтымен осы нүктеге қойылған рейкадан алынған есептеудің айырымына тең.

Алға қарай нивелирлеуді бастапқы А нүктесіне нивелир орнатылады да, ал алдыңғы В нүктесіне рейка қойылады. Содан кейін рейкадан есптеуді ІІ алды да, А нүктесіне нивелир дүрбісінің окулярының центіріне дейінгі вертикаль ара қашықтықты өлшейді. А және В нүктелерінің арасындағы салыстырмалы биіктік (Һ) мынаған тең болады.

Ортадан нивелирлеудің алға қарай нивелирлеумен салыстырғанда мынадай артықшылығы болады: еңбектің өнімділігі 2 есе жоғары: нивелирлеуге әсерін тигізетін кейбір қателіктер жойылады. Едәуір қашықтықта орналасқан А және Д нүктелерінің арасындағы Нивелирлердің тексерулер мен жөндеулер.

Нивелирлердің қоймадан алынған соң он толық сыртқы байқаудан өткізіледі, жиынтықтығын тек середі, дүрбінің, деңгейдің, көтеру элеватциялық және жетекші винттерінің түзілуіне көз жеткізеді.

Далалық жұмыстардың бастар алдында аспаптың осьтер жүйелері мен нивелирді

Лек № 14.

1. 
   Менузалалық түсірім жайлы жалпы мәліметтер.
   
2. 
   Менузалалық түсірімнің мәні, құрылысымен тексерулер. Кипергель.
   
3. 
   Бұрышсыздық түсірімдер барысындағы дала жұмыстары.
   

Мензула шативпен, тұрғырықтан және мензуалық тақтапланшеттен тұрады. Тұғырақ планшетті штативпен біріктіру қызыметін атқарады және де планшетті центирлеуді, горизантальдауды және бағдарлауды қамтамасыз етеді. Тұғырық штативтің бас жағымен станвинмен бірігеді. М тек тес әмбебап метал тұғырық жоғары және төменгі екі бөліктен тұрады.Жоғарғы айналатын бөлігінің планшетті бекітуге арналған екі витамині бар.

Мензуланы жұмыс жағдайына келтіру үшн деңгей аспабы, тіктеуіші бар центірлеу айыры және бағдар- буссоль қолданылады.Планшет жазықтығын горизонталь жағдайға келтіруге арналған целиндірлік деңгей,әдетте кипрегельдің сызғышына бекітілгеді.

Түсіру жұмыстарын бастамас бұрын, алдымен мендузаны мынадай тексерулерден өткізу керек:

1. 
   Мензула айтарлықтай орнақты болуы керек.
   
2. 
   Мензула планшеттің жоғары беті жазықтық болуы керек. Осы шарт арнаулы тексерілген сызғыштың көмегімен орындалады, бұл үшін сызғыштың планештінің үстіне әр бағытта басып ұстайды.
   
3. 
   Планшеттің жоғары жазықтығы мензуланың айналу осіне перпендекуляр болу тиіс.
   

• 
  планшетте горизонталь проекциялары құрылған жергілікті жерделі бұрыштарды құратын бағыттарды нысаналау.
  
• 
  Планшетте нысаналау бағытының түзу сызықтарын сызу.
  
• 
  қашықтық өлшеуіш рейканың көмегімен ара қашықтықты анықтау.
  
• 
  горизонт пен нысаналау сызығы құрайтын көлбеулік бұрышты анықтау.
  
• 
  Кипрегельмен жұмыс істеу алдында мынадай тексерулер жасалу тиіс болып табылады.
  
• 
  Кипрегель сызғыштың қиылған түзу сызық болуы тиіс.
  
• 
  Кипрегель сызғыштың төменгі беті жазықтық болуы тиіс.
  
• 
  Кипрегель сызғышын теріс бетке қарап ұстап тексеріледі.
  
• 
  Кипрегель жылжымалы сызғышы негізгі сызғыштан әр түрлі қашықтық та болғанда ол өзіне өзі паралель қозғалуы тиіс.
  
• 
  Кипрегель сызғышындағы цилиндрлік деңгейдің осы сызғыштың төменгі жазықтығында паралель болуы тиіс.
  
• 
  Дүрбінің нысаналау осі дүрбінің айналу осіне перпендикуляр болуға тиіс немес болу шарт.
  
• 
  Тордың вертикаль жібі дүрбінің коллимацялық жазықтығында жату керек немес тиіс.
  
• 
  Дүрбінің коллимациялық жаазықтығы кипрегель сызғышының қиылған қыры арқылы өтіп, оған паралель болуы тиіс.
  
• 
  Вертикаль дөңгелектің қамтамасындағы реверс тік деңгейдің осі дүрбінің нысаналау осіне паралель болуы тиіс.
  

Лек №15.

1. 
   Жоспарлы биіктік түсірімдер түрлері және олардың мазмұны.
   
2. 
   Әуебейне түсірім жайлы түсінік. Ғарыштық түсірім жайлы жалпы деректер.
   
3. 
   Ғарыштық түсірімдердің бейнелік әдісі.
   

Ұшатын апаратардан жер бетін фоторафияға түсіру материалдарын пайдалана отырып, карта немесе план жасау үшін орындалатын жұмыстар жиынтығы – жоспарлы биіктік түсірімдер деп аталады.

Олардың түрлері.

• 
  Ғарыштық түсірім.
  
• 
  Әуебейне түсірім.
  

Тоографиялық карталардың түпнұсқаларының жасауда қолданылып жүрген әдістеріне қарай әуебейне түсіріс құрамы және стеретопографиялық болып екіге бөлінеді.

1. Құрама әуебейне түсіріс картаның конур бөлігінің көбнесе әуебейне түсірісінің материалдарын ғылыми өңдеу арқылы жасайды, ал жер бедерін фотопланға немесе фотосхемаға балада түсіріледі. Осы әдісті жазық аудандары көбінесе Ірі масштабтағы түсірістерді және ұшудың сапаысын стеретопографиялық түсірісті жүргізудің мүмкіндігі қаматамасыз етпейтін жағдада болады.

2. Стеретопографиялық әуебейне түсіріс бұл әуебейне түсіріс материалдары арқылы топографиялық картаның түпнұсқасын (карталарды жер бедерімен) жасауға қажетті жұмыстар жиынтығы. Құрама түсірістермен салыстырғанда осы әдісті қолданғанда далалық топографиялық жұмыстардың шамасы аз болды. Стеретопографиялық әуебейне түсірістің артықшылығы мынада:

- Далалық топографиялық жұмыстарды едеәуір қысқарту.

- Түсірілетін ауданның физикалық-географиялық жағдайларына тәуелсіз жмыстардың бірқалыпты дәлдігін сақтау.

- Барлық жұмыстар циклін жыл бойына бөлу.

1. 
   Атқаратын міндеті, қолданылатын аспаптары.
   
2. 
   Тахеометриялық түсірісті жасау, нәтижелерін өңдеу.
   
3. 
   Генерализация түрлері, географиялық принциптері.
   

Тахеометриялық тсіріте түсрілген нүктеде рейканы аспаптың дүрбісімен бір рет нысаналу арқлы осы нүктенің координатарларын, яғни бағытын, ара қашықтығын және салысытырмалы биіктігін анықтайды. Яғни Тахеометриялық түсірістің мәні аспаптың нысаналау осінің бірі жағдайында вертикаль бұрышты Техеометриялық түсіріс рейканың қашықтық өлшеуіш жіптерінің аралығындағы бөліктер Санин есептеуден тұады.

Тахеометриялық түсірісті тахеометрлермен немес тедолиеттермен атқарады. Біздің елімізде тахеометрияның 4 түрін жасап шығараыз (кесте).

1. Электронды тахеометр-ара қашықтықтарды, горизонталь-вертикаль бұрыштарды өлшеуге арналған, әлі өлшеу нәтижесінде автоматты түрде тікелей электрооптикалық аспап.

2. ТД тахеометр-2 разряды полигонометриялық жүрісті салуға және жоғары дәлдікті тахеометриялық түсірісті жүзеге асыруға арналған.

3. ТН тахеометр – номограмды аспап болып табылады; оның көегімен горизонталь және вертикаль бұрыштарды, ара қашықтықтың горизонталь ұзындығын және салыстырмалы биіктігін өлшеуге болады.

4. ТВ тахеометр-ішкі базалы оптикалық аспап болып табылады, ол аспаптың өзі де екі кескінді айнымалы базазы бар қашықтық өлшеуішпен жабыдықталған. Осы аспаппен дүрбіні аранйы рейкаға немесе жергілікті затқа нысаналарға горизонталь ұзындықты және салыстырмалы биіктікті анықтауға болады.
Тахеометрлердің сипаттамалары.