Литературадан устазы а бегеуюл бла гяпчи тарыхдамы къалып къалырла?

Хасанияда 16-чы номерли

орта школну малкъар

тилден бла

литературадан устазы



А

БЕГЕУЮЛ БЛА ГЯПЧИ ТАРЫХДАМЫ КЪАЛЫП КЪАЛЫРЛА?

ТОЙЛАДА кёп тюрлю ахшы тёрелени таулула эрттеден жюрюте келгендиле. Ол заманда ала юйюр къурай туруп этилген затланы юслеринден бери экспедиция бла 1885-1887 жыллада келген М.М. Ко­валевский бла И.И. Иванюков бирге жазгъан «У подошвы Эльбруса» деген очеркде да айтылады.

Сёз ючюн, некях этилгенден сора юйдегили боллукъ жаш къызны алмай къойса, къалын-ны жарымын келинликни адамларына бергенди. Ол заманда жюрюген ахча бла тау бийни къызын аллыкъ къалыннга 800 сом тёлегенди. Аны аз ёлчеми уа 200 сомгъа да жетгенди. Огъарыда атлары сагъынылгьан авторла бизде, дюгерде да къыз къачырыулары, той этиулери бирге бек ушагьанларын чертгендиле.

Дагъыда кёпдюле юйюр жашауда эки халкъны да бир бир­ге ушагьан затлары. Эри ёлген гул къатынны тышына чыгъармагъандыла, кёбюсюнде злгенни къатын алмагъан къарындашы юйдегили болгъанды юненеги келинине.

Мажюсю заманладан бери гьала келген тёрелерибиз болгъандыла, ала шёндю да бар­дыла. Келинни тери юсюне салыу бюгюн да жюрюйдю, эртегили заманладача, ёгюз неда бёрю терини жайып, юслеринде тёгерекни ичинде къачха ушаш суратла ишлемеген эселе да.

Былайда тукъумну намысын тюшюрюрге да боллукъду. Ол себепден адамны къууанч кюнюнде ахлула да бек болушхандыла. Аллай кезиуде санга бек жууукъ ким болгъаны да ачыкъланып къалгъанды. Андан айтхандыла бу сёзлени: Иги жуу­укъ тойгъа келсе, кёз жетдирир, осал жууукъ тойгъа келсе, сёз жетдирир.

Келген къонакъла не къадар ыразы болуп кетселе, жаш юйюрню къадары анга кёре боллугъуна ийнаннгандыла. Той­гъа чакъырылмай келген айыплы ишге саналгъанды. Къууанч баргьан жерден аллай адамны къыстамагъанлыкъгъа, аны намысы уа бек тюшгенди.

Ашарыкъдан, ичерикден толу хант къангада кесин тап жюрюте билиуге да уллу магьана берилгенди. Аллай жерде олтургъан юч рюмка ичгенден сора, аны, шёндюгю тойлада этиучюлерича, ич деп киши къысып кюрешмегенди. Ючге дери - тепси аякъ, Ючден сора - тюпсюз аякъ.

Энди тойларыбызда жаш тёлю тепсей башлагъанды. Аякъ бюгюуде уста жашларыбыз, къызларыбыз да бардыла. Алай «Ёзден адетде» айтылгъаныча, алтынчы алгъышны этип бошап, къурман-лыкъны келтиргинчи, таматала, бир бирге ётдюре, жыр айтхан тёре къалгъанды. Тойланы асламысы магнитофонда Газаланы Алим бла Тёппеланы Алимни жырлагъанлары бла чекленеди.

Иги шорпа - чырлы, керти къууанч - жырлы. Бизни ата-бабаларыбыз ол сёзлени бошундан айтхан болмазла, ала ангылагъандыла тойда тепсеу, жыр, къууанч да болургъа кё­ре клисин.

НЕЧИК иги адетлерибиз бардыла, къалай иги боллукъ эди аланы жангыдан хайырлана башласакъ, къалай керек болуп турадыла тойлада тынгылы таматалыкъ эте билген абаданла, жырлагъанла, тепсегенле, тынгылы алгъыш эте билгенле, келинни чыгъаргьанда, орайданы айталгъанла да. Неда тойларыбызда бегеуюл, гяпчи, малкъар аузунда геппай деп да айтадыла, ахыр кере къачан болгъанын унутхан да этгенбиз.

Озгъан ёмюрню 60 - 70-чи жылларында тойлада болуучу бегеуюлле историядамы къа­лып къалдыла? Тюз алай а болмаз, ала кийиучю текеге ушагь­ан къапла алыкъын кёплени эслериндедиле. Кёлю ушатмагьан затны, къамичиси бла кёргюзтюп, сёзсюз ангылатхан нечик керекди бизни шёндюгю тойлада.

Энди Юйюрню жылында тойларыбыз кёп болурла. Алада миллет энчилик эсленсеуа, къалай иги эди.

Статья учителя балкарского языка и литературы

МОУ СОШ №16 г. Нальчика

Курмановой Фазилят Харуновны,

Газета «Заман» («Время»,

Орган Правительства и Парламента КБР,