М. К. Бүлақбаева педагог мамандьіғьіна кіріспе

Орта ғасыр, әсіресе проблеманы зерттеушілер атап көрсеткендей, 
орта ғасырдан Жаңа уақытка өту кезеңі білім беру институтын 
дамытуға қомақты үлес қосты. Бастапқыда монастырь ретінде пайда 
болған университеттерді қүру осы уақыт жетісгіктерінің бірі болды. 
Бішм берудің қазіргі заманғы жүйесі ХҮІІІ ғасырдың соңында және 
XIX ғасырдың басында қалыптасты, ол классикалық деген атқа ие 
болды. Білім берудің классикалық парадигмасы еуропалык мәдениет 
пен өркениет жетістігінің кепілі болып табылды. Міндетгі бастауьгш 
және орта білім беру үстанымы әлемнің көптеген дамыған елдері үшін 
нақты дәлел болды. XX ғасырдың соңындағы әлем халқының 80 
пайызының сауатгы болуы тиіс еді. Қоғамның әлеуметтік қүрылымы 
өзінің ішкі даму зандьшықтарының әсерімен өзгерсе де білім беру 
қоғамды, ал, қоғам білім беру жүйесін өзгертетіні негізгі объективті 
зандылық болып табылады. 
Мамандар білім беруде байқалған қазіргі заманғы үрдістердің 
бірқатарын атап өтеді: білім берудің негізгі парадигмасын ауыстыру 
(білім берудің классикалық үлгісі мен жүйесінің дағдарысы, білім беру 
философиясы мен социологиясының маңызды жаңа идеяларын әзірлеу, 
экспериментгі және балама мектептер қүру, т.б.), білім беруді 
тереңдету, бүл оқытудың қарқынды әдістемелерін енгізуді жобалайтын 
ірі ақпаратгьш өсуінің және жинақталуының салдары болып табьшады: 
білім беру шггернаішонализациясы (бірлескен халықаралық ғылыми 
зерттеулер, студентгер мен оқытушьшардың алмасуы); үздіксіз білім 
беруді дамыгу (ақпараттық шу, сондықтан жоғары оқу орнында 4-5 жыл 
оқытумен шектелмеу керек). Түтас алғанда білім беру адам өмірінің 
бөлігі сияқты оның ажырамас қүқықтарының бірі ретінде танылады. 
83 

Білім беру адамзат үшін мәдени және тәрбиелік сияқты маңызды 
қызметтерді орындайды. Жеке түлғаны әлеуметтендіру факторларының 
бірі ретінде бола түрып, білім беру коғамның бір адамнан немесе топтан 
басқасына қүндьшықтарды, шеберлікті және білімді өткізетін 
(қатысымдық қызмет) процесті білдіреді. Мәдени және таным 
институттары сияқты білім беру де белсенді және шығармашылық іс-
қимылға икемді тұлғаның көпжақты дамуының қалыптасуына 
бағдарланған. 
Жас үрпақтың өнегелі, ойлау және даму процестеріне әлеуметтік 
бақылау жасау білім берудің әлеуметтік маңызды қызметінің бірі 
болып табылады. Осы қызмет, әсіресе, бастауыш білім беру кезеңінде 
пайда болады. 
Адамдар алған білімді қүжаттың (диплом, аттестат) кемегімен 
куәландырумен қатар, білім адамды алған кәсіби даярлығына сәйкес 
әлеуметтік жүйедегі орнын қамтамасыз ете отырып әлеуметтік 
мәртебені қалыптастыруға белгілі түрде әсер етеді. Білім беру 
осылайша субъектінің қоғамдағы әлеуметтік қозғалысына әсер ететін 
факторлардың бірі болып табылады. 
Орта мектеп өсіп келе жатқан тепе-тең мүмкіндіктер мен жағдайлар 
жасауға мүмкіндік береді, себебі бұл жерде оқудағы жетістіктер 
бойынша бағалайды. 
XX ғасырда жоғары білім жоғары топтың артықшьшығы болудан 
қалу уақьптың белгісі болды. Дамыған елдерде орта мектепті 
бітіргендердің көшпілігі колледждер мен жоғары оқу орындарьша 
барады. Статистикада бойынша жапон жүмысшыларыньщ жүмысқа 
алғашқы орналасқандарының 93 пайызының толық орта және жоғары 
білімдері бар екенін қуаттайды және олардың 38 пайызы жоғары оқу 
орнында білім алған. АҚШ-та барлық сатушылар мен жүмысшылардың 
25 пайызы- жоғары білімді адамдар. 
Кезінде КСРО білім бойынша әлемдегі жетекші орындардың 
бірінде болды (мысалы, бүл 60-жылдары әлемдегі 3-орын болды), 70-
жылдары осы елде білім үшін мемлекеттік бюджеттің 12 пайызы 
жүмсалды, 80-жыпдары білім беру екі есе қысқарды, ал ел 3-орыннан 
53-орыша төмендеді. Ресейде 1995 жылы білім беруге мемлекетгік 
бюджеттің 2 пайызы ғана бөлінді, бүл, талдаушылардың пікірінше, 
экономикалық дағдарысқа ғана емес, сонымен бірге мемлекетгік емес 
жеке білім берудің пайда болуына да байланысты. Яғни қазіргі білім 
беру жүйесі бүрынғы кеңестік мемлекетгің барлық еддеріндегідей 
елеулі өзгеріске үшырады. 
Оіандық білім әлемдік мәдениетке бірігу проблемасын шешеді, бұл 
оны ізгілендіруді, компьютерлендіруді, жоғары оқу орындарыньщ 
84 

дербестігін, мемлекеттікпен қатар мемлекеттік емес білім беру жүйесін 
дамытуды болжайды. 
Біздін еліміздегі жоғары оқу жүйесі екі дәрежелі оқыту сатысына 
көшті: бакалавриат және магистратура. Бірінші дәреже төрт жылда 
аяқталады және белгілі бір мамандық бойынша жоғары білім береді, 
екінші дәрежені бір жарым жыл ішінде жоғары оқу орнын бітірушінің 
кәсіби білімін жоғарылату мақсатында оқиды және аяқтағаннан кейін 
ез саласында ғылым қызметпен айналысуға қүқық береді.. 
Қазақстанның еңбек нарығының мониторингі жоғары оқу орнын 
бітірушілерді еңбекке орналастыру біліктілік деңгейімен жиі 
байланысты, бітірушілердің теориялық және практикалық даярльгғына 
қойылатын талаптардьщ басымырак екенін көрсетеді. Әсіресе осы 
аталған өлшемдер бойынша жоғары талаптарды банктер қояды. 
Коммерциялык фирмалар мен жеке кәсіпорындар тарапынан аздап 
төмен болса да бірдей жоғары. Осы қүрылымға, әдетте конкурстьщ 
негізде тек қазіргі заманғы дипломдары бар мамандар ғана емес, 
сонымен қатар қазақ және шет тілдерін еркін меңгерген, сондай-ақ 
оргтехниканы жақсы білетін мамандар шакырьшады. Көптеген 
жағдайда еңбек өгілі және жүмыс тәжірибесі бар мамандарға басымдық 
беріледі. Бүл жоғары оқу орнын бітірушілердің мамандықтары 
бойынша ең төменгі еңбек өтілі жөнінде ертерек ойлауы туралы айтады, 
себебі бүл - кәсіпкерлік күрылымға жүмысқа қабылдауға арналған 
міндетті шартгардың бірі (3-5 жылдық еңбек өгімі). Дегенмен практика 
көрсетіп отырғандай, студенттер өздерін болашақ мамандытына 
қатысты студентгік уақьпты тып-тыныш қана өткізіп қана қоюға 
болмайтыны, ең алдымен кейінгі практикалық жүмысқа қажетті білім 
алу үшін керек екені туралы аса көп ойламай, алаңсыз үстайды. Бүл 
студенттердің белгілі бір бөлігінің кәсіби бағдарының жетілмегендігін 
көрсетеді. 
Жоғары оқу орнында дайындықтан өткен мамаңдардың білімі 
жоғары дәрежеде болуы керек. Өйткені, бүл талап әрбір мамандық 
бойынша білім беру мазмүнын салыстырмалы түрде біртұтас білім 
саласы ретінде анықтауы керек. Білім берудің күрделі мазмүнын 
меңгеруде, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың қазіргі кездегі 
үстанымдарын жүзеге асыруда, педагогикалық үрдіс, яғни, оқытушылар 
мен студенттердің өзара байланысқан және өзара келісілген іс-әрекегі 
басты міндет атқарады. Сондықтан, қазіргі кездегі жоғары білім беру 
алдында студенттер мен оқытушылардың жүмыстарының түрлері мен 
әдістерін жүзеге асыру мәселесі түр. 
Тұлганы дамытуға бағьпталған білім беру - сол тұлғаның өзін-езі 
дамыту максатын қояды. Өзін-өзі дамыту - индивидтің өз-өзіне деген 
85 

шығармашылық қарым-қатынасы, сыртқы және ішкі еміріне белсенді 
әсер ету процесін қалыптастыру. 
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында мынаны байқауға болады: 
«өзін-өзі дамыту» терминін педагогикалық ғылымдар философия мен 
психологиядан алған және өзін-өзі қимьглға келтіру ұғымымен 
байланысты. Тұлганың өзін-өзі дамыту феноменін түсіндіретін 
психологиялық шыңдыктың болуы тұлға проблемасымен шұғылданып 
жүрген бірқатар зерттеушілер де дәлелдейді. 
Тұлғаньщ өзін-өзі дамыту проблемасьгаың әдіснамалық аспектісі 
мынадай бағыттарда көрініс тапқан: тұлғаның өзін-өзі дамьпу 
механизмінің негіздемесі мен түсіндірмесі (Ф.Перлс, К.Роджерс, 
Д.Н.Узнадзе, К.Юнг); түлғаның өзін-өзі дамытуын өркендедетін негізгі 
факторларды тексеру, оның әлеуметтік табиғаты мен мазмүны 
(Л.М.Божович, КЛевин, Ж.Пиаже, Э.Эриксон және т.б.). Түлғаның 
философиялық негізі өзіндік даму субъектісі іспеттес және іс-әрекеттегі 
тұлға санасын қалыптастыру проблемасын қарастырумен байланысты 
(Л.С.Вьпотский, А.Н.Леонтьев, Л.СРубинштейн және т.б.). 
Тұлганың өзін-өзі дамыту процесінің кейбір аспектілерімен («Мен-
түжырымдамасьшың» қүрылуын) Е.И.Чеснокова, А.Г.Спиркин және 
т.б. шүғылдануда. Сонымен қатар, түлғаның өзін-өзі дамыту 
проблемасы педагогикалық және әдістемелік жағынан түбегейлі 
қарастырылмағанын айтпай кетуге болмайды. Мысалы, инновациялық 
іс-әрекеттегі жоғары оқу орны оқьпушыларын кәсіби-түлғалық өзін-өзі 
дамытуға даярлау жеткілікгі зерттелмеген. 
Түлғаның дамуына бағытталған білім беру - берілген қасиетгерге 
ие түлға қалыптастыру емес, ол «толыққанды» болуына жағдай туғызу 
және білім беру процесінің субъектілерінің түлғалық функцияларьга 
дамытуға сәйкестілігі. 
Түлғалық функциялар қатарына жататындар: 
- себептік, түрткі беру (іс-әрекетті қабыддау және негіздеу); 
- астарлық (ішкі әсерлер мен сыртқы импульстар); 
- сьгаи (ұсынылатын қүндылықтар мен нормалар); 
- рефлексивтік-шығармашыл мағыналық, бағыттаушы (өмір туралы 
жеке дүниетанымдық көзқарас туғызу); 
-өзін-өзі жетілдіру (өзін қоршағандарға «Мен» бейнесін 
мойьшдатуға талпыну, рухани деңгейін қамтамасыз ету). 
Жоғарыда айтылған функциялар толығымен орындалғанда, білім 
беру процесінде түлғалық деңгейге жетеді. 
Қазіргі өмірде сәттілікке талпынатын адамға мыналар қажет: жаңа 
қабілеттерін қалыптастыру және дамыту, ойлау алгоритмін тез арада 
жүзеге асыра білуге даярлық; өзінің психологиялық жағдайьга басқара 
білу, басқа сөзбен айтқанда, әрдайым өзін-өзі дамыгуға дайындық. 
86 

Өзін-өзі дамьггу - езіндік тұлғасын көрсететін индивидтің мақсатқа 
бағытталған, саналы түрде және өз бетімен бақыланатын процесс. Өзін-
өзі дамытуға даярлық - интегративті түлғалық білім беру болып 
табылады және мотивациялық-құнды, эмоционалды-ерікті және 
мазмүнды-операцңялық компоненттерден тұрады. Бүл компоненттер 
өзін-өзі дамыту іс-әрекетіне негізделген қүндылық дәрежесі мен 
түлғаның өзін-өзі реттей білу деңгейін көрсетеді. «Түлғаның өзін-өзі 
дамытудың» психологиялық мәнін карастыру өзін-өзі дамыту процесін 
өзіндік дамыту екендігін дәлелдейді. Мүндағы езіндік дамыту деп 
отырғанымыз ішкі басқару жүйесінен сыртқы бақылауға ету, ал, кез 
келген басқару субъектінің езі туралы ақпарат, түсінікгі талап 
ететіндіктен, түлға ғылыми-педагогикалык әдебиеттерді оқу 
проблемасымен шүғылданады. Осыған орай, езін-езі дамыту - үздіксіз 
процесс болып табылады. 
Ең алдымен, біздің анықтағанымыз, «түлғалық» және «кәсіби» езін-
езі дамыту деген екі үғым біздің жағдайымызда тығыз байланысқан. 
Озін-езі жетілдіруге байланысты қажеттіліктен шын іс-әрекетке ету осы 
іс-әрекетгің мақсаты мен міндетін қалыптастыру жолдары, құралдар 
мен әдістерді анықтайды. Бұл әртүрлі формада жүзеге аса алады және 
тұлғаның жас ерекшелік деңгейіне байланысты таңдалады. Әлеуметтік 
қарым-қатьгааста адам пісіп-жетілген сайын езін-өзі дамытуға қабілетгі 
болып келеді. Жоғары оқу орны оқьпушыларына қойылатын кәсіби 
міндеттер мен талаптардың есуі езін-езі жетілдірудің қажеттілігін 
мойьшдайды. Бұл кәсіби дамудың жеке бағдарламасы, тұлғалық 
сапаларды түзету, жаңа білімдер мен дағдыларды жетілдіру болуы 
мүмкін. Озін-езі дамыту техникасының үш негізгі элементтері бар: 1) 
үйымдастьфу-басқару түрлері; 2) ақыл-ойының дамуы; 3) 
психологиялық жағдайын ез бетімен ретгеу. 
Оқытуда түлғалық таянуға сүйенетін оқытушыға тиесілі, езін-езі 
дамьггуына бағыттылық, езін-езі таныта алу, рефлексия, оқытудың жеке 
технологиясын пайдалану қажеттілігін қанағатгандыру. Олардьщ кәсіби 
кезқарас ядросы педагогикалық ойлаудьщ түлғаға бағытталған ерекше 
стилі болып табылады. Өйткені, оқьпушының оқытуға қарым-
қатьгаасының мазмүндық-процессуалдық аспектісінен (не меңгерді, не 
істеді, қалай ойлайды) қүндылық-мазмұндыққа (студенттің түлғалық 
және кәсіби езін-өзі дамыгуындағы оқу танымының орны мен ролі) 
«ауысуы» байқалады. 
Ал, кәсібилікке ие болудьщ маңызды шарттары: 
•мамандыққа жеке қарым-қатынас; 
•езінің жеке шектеулері мен кәсіби іс-әрекеттің ресурстарын 
түсіну; 
•жалпы жеке өмір тәжірибесі; 
87 

• іоәрекет күралдарын жеке көре білу ерекшеліктері; 
• проблемалық жағдайлар, көсіби іс-әрекеттің міндеттері мен 
әдістері; 
• кәсіби ойлаудың әдіснамалық нормалары. 
Кәсіби шыңдалуға әсер ететін факторлар: 
1) жеке ерекшеліктері мен дами берсем деген тілегі, қажетгілігі; 
2) кәсіби іс-әрекетті жүргізу мерзімі, өтілі; 
Ғылымда қазіргі кезде кәсіпқойдың өмір жолы кезеңдер мен 
фазаларға бөдінбейді. Дегенмен, А.К.Климовтың пікірінше, маман 
өзінің кәсіби өсуінде мынадай кезеңдерден өтеді: 
• Оптант. Мамандық таңдау кезеңі. 
•Адепт. Бүл арнайы оқу орныңда: жоғары оқу орындарында, 
училищелерде оқитын адам. 
•Адаптант. Жаңа маманның жүмысқа үйренуі. 3-5 жылға созылады. 
• Интернал. Тәжірибелі жүмысшы, берілген еңбек әрекетінде өз 
бетімен және сәтті кәсіби негізгі функцияларын жүзеге асыра алады. 
•Мастер. Қандай да бір арнайы қасиеттері, қабілеттері, білімдері 
бар өзіндік жеке, қайталанбайтьш іс-әрекетстилі бар адам. Ол өзін 
ешкімге бергісіз маманмын деп есептейді. 
•Авторитет. Өз ісінің шебері, өз ортасында және шетте де кең 
белгілі адам. Ол кәсіби-өндірістік міндетгерін үлкен тәжірибесі, 
біліктілігі, өзін ісін үйымдастыра білу, көмекшелері арқасында сәтті 
шеше біледі. 
•Наставник. Өз ісінің беделді шебері, ізбасарлары, ауызбіршілікті 
адамдары, шәкірттері бар. Ол өз ісін жас шәкірттеріне береді және 
олардың өсуін бақылайдьі. 
Осы жоғарыда айтылған кезеңдерді былай тұжырымдауға болады: 
1) жоғары оқу орнына дейінгі кезең; 
2) жоғары оқу орнындағы кезең; 
3) жоғары оқу орны аяқталғаннан кейінгі кезең; 
3-кезеңде маманның кәсіби шыңдалуы жүреді және оның 
динамикасын бьшай көрсетуге болады: 
• мамандыққа бейімделу; 
• индивидуализация: 
•интеграция - әрбір маманның жаңалық дәрежесі. 
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жьш 
сайынғы Қазақстан халқына Жолдауын және «Қазақстан 
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға 
арналған мемлекеттік бағдарламасьга» оқи отырьш, <окаңа 
формациядағы ұстаз оның кәсіби мәдениеті» деген ой-толғауға 
төмендегідей қорытынды жасауға болады: біріншіден, бүгінгі қоғам 
88 

ұстазы ез ісінің асқан шебері, кәсіби сауаты жоғары, өз мамандығынын 
білгірі болуы шарт. Ұстаз теориялық білімнің білгірі болып қана 
коймауы керек, ол теориялық білімін күнделікті өмірмен байланыстыра 
білуі шарт. Окушы - шәкірттеріне жалаң білім берумен шектелмей, 
қоғамда болып жатқан өзгерістерге де бейімдеп отыру керек. Бүл 
орайда, мүғалімге артылар жүк еселене түседі. Өйткені, мүғалім 
ауылдық зиялы қауым өкілі болып есептеледі. 
Екіншіден, үстаз - патриот. Бүл ретте Қазақстандықтардың 
патриотизм сезімі мен еңбексүйгіштік, шыншылдық, адалдык сияқты 
тағы басқа да адамгершілік өлшемдерін тәрбиелеудің маңызды әрі 
жауапкершілікті іс екенін айту керек. Отансүйгіштік, туған өлке 
тарихын терең оқып үйрену, ана тіліне деген кұрметті оқушы бойына 
сіңіру - ұстаз парызы. 
Ұстаз - едіскер. Дәстүрлі педагог білімді оқушыларға өңделген, 
игеруге дайын күйінде берсе, әдіскер үстаз жаңа білімді қабьшдауға 
байланысты оқушының оқу ісіне білім алу ортасын қалыптастыруы, 
шәкіртке білім алу мәселесін шешеуге көмек көрсетуі тиіс. Дәстүрлі 
оқытуда окушының білімді игеру көлемі, білігі, дағдысы бағаланса, 
жаңа бағытта оқытуда - оқушьшардың игерген біліктілігі мен өмірлік 
дағдьшары бағаланады. 
Сондықтан әдіскер үстаз - бұл пәндік білімнің жүйесін, ғьшыми 
білімнің әр саласы бойынша білік пен дағдыны игеріп қана қоймай, 
сонымен бірге оқыту технологиясының жүйесін, окушылардың оқу 
кызметінің біліктілік пен өмірлік дағдыларды игеруіне бағытталған 
құралдары мен әдістерін игерген білікті маман. 
Үстаз - менеджер. Оқушыларды XXI ғасырда өмір сүруге үйрету, 
ягни үжымдық жобаларды жүзеге асыру ауқымында жеке 
жауапкершілікті күшейтумен үндесетін өзіндік қабілеттерді дамьггуды 
талап етеді. Оқыгу барысында алынатын білімді терең меңгеруге, оны 
белсенді қолдануға айрықша назар аударылуы тиіс. Мұндай жағдайда 
білім. мазмұны адамзат жинақталған білім мен тәжірибенің 
жетістіктерінен көз жазбай коғамдағы өзгерістерне де үнемі бейімделіп 
отыруы қажет. 
Еңбек етуге үйренуі үшін тандаған мамандығы жайлы білімін 
жетілдіруі қажет, ал оны ары қарай тереңдете айтар болсақ, күтпеген, 
кездейсоқ жағдаяттардан жол тауып шығуға мүмкіндік беретін қажеттті 
біліктілікті меңгеру керек. 
Үстаз - үйымдастьфушы. Әрбір жаңалық пен өзгерістің бастауында 
ұстаздар қауымы жүретіні анық. Олар тек жүріп қана қоймайды, барлық 
істерде үйымдастырушы, жетекші, орындаушы, атқарушы қызметтерін 
де қоса жүргізеді. Мерекелік шараларды өткізу мен үйымдастыруда 
89 

мүгалімте ерекше міндет жүктеледі. «Салауатты өмір салтын 
қалыптастыруда», «Жасыл ел» бағдарламасының іске асуына үстаздар 
қауымы көп еңбек сіңіруде. Еліміздегі үлттар мен үлыстардың тату-
тәтті өмір сүруі, салт-дәстүрлері мен әдет-ғүрыптарын насихаттаудағы 
үстаз еңбегі зор. Жас үрпақты бүгінгі өмірге бейімдеп, 
қанағатшылдыққа шақырып, жағдайларды талай түсіндіруде үстаздар 
қауымы үлкен нәтижелерге жетіп отыр. 
Ұстаз — шешен. Өз ойын ашық та айқын, дүрыс та дәл, шебер де 
шешен, салмақты да сабырлы, тобықтай түйін күйінде жеткізе білер 
мерген болуы шарт. 
Тәуелсіздіктің тірегі кеп. Солардың бірі де, бірегейі - білім. Дана 
халқымыз: «Білегі мықты бірді жығады, білімі мықты мыңды жығады», 
- деп баяғыда айтып койған. 
Дамыған шетелдердегі білім берудің өзіндік ерекшеліктері бар. 
Германиядағы әртүрлі типтегі мектептердің арнайы білімі бар 
мүғалімдері сабақ жүргізеді. Бүл мүғалімдердің жоғары білімі болуы 
керек. ГФР-да педагогикалық білім берудің ерекшелігі ретінде оқыту 
екі фазаға бөлінеді: теориялық (ұзақтығы 8-10 семинар) және 
практикалық (18 айға созылады). 
Алдымен, ғылыми пәндер саласындағы гимназия мүғалімдерінің 
білімін қалыптастьфады, соңынан - педагогика саласында. Осыған орай, 
оқытудың бірінші бөлімінде студент сабақ беруге дайындалатын 2-3 
арнайы пәндер маңызды орын алады. Көптеген жерде мектеп 
тәжірибесі теориялық дайындыққа жол ашады. Сонымен қатар, оны 
жүргізуді үйымдастыру әр жерде әртүрлі. Студент теориялық кезеңнен 
кейін бірінші мемлекеттік емтихан тапсырады. 
Мұғалімнің практикалық даярлығы педагогикалық білім берудің 
жалпы мақсаты және міндеттерімен тікелей байланыста болашақ 
мұғалімнің қай мектепте жұмыс істеуімен анықталадьі. Сонымен қатар, 
қазір университеттерде жеке типті мектептер үшін ғана емес сатылы 
мекгептер үшін де мүғалім даярлайды. 
Осыған орай, мұғалімдер даярлауда олардың езіндік тұлғасын 
дамытуға басым көңіл бөлу керек. Маманның педагогикалық жоғары 
оқу орнын бітіргеннен кейін өзін-өзі ұстауы өзін қалай танып-білуіне, 
студенттерге, пәше, мұғалім мамандығына қарым-катынасынан 
байқалады. 
Осыған орай, Германияда қазіргі кезде педагогика мен 
психологияның Туманистік идеяларына, болашақ маманның, 
тәрбиеленушілердің, оқушылардың жеке тұлғаларының 
шығармашылық түрде өзін-өзі дамыту, өзін-өзі жетілдіруіне 
бағытталған мұғалім даярлаудың кәсіби-педагогикалық 
тұжырымдамасы кеңінен ендірілуде. 
90 

Германияда мұғалім - мемлекеттік қызметкер. Оның құқығы Ата 
Заңмен қоргалады. Мүғалімді жұмыстан босату жеңіл іске аспайды, оны 
жүзеге асыру үшін накты дәлелдер керек. Германияда мұғалімнің айлық 
жалақысы жоғары. Мұғалім мен дәрігерлер мамандығы өте жоғары 
жалақы алады. 
Германияда жазғы каникулдар 6 аптаға созылады, мектептегі киім 
түрлері білім алу сияқты ерікті. Оқығысы келсе - оқиды, оқығысы 
келмесе - оқымайды. 
Қазакстанның білім беру приницптерімен салыстырғанда 
Германияда басқаша. Ата-аналардың өздері түсінбейді, мектепте 
балаларына қандай білім беретінін тексеру мүмкін емес. Бақылау 
жарты жылда 1-ақ рет немес 2 рет. Сондықтан бағаны түзету тіпті де 
мүмкін емес. 
Германияда 6-балдық шкаламен оқушьшардың білімі бағаланады, 
«1» - ең жоғары баға. Егер сабақта әрдайым қолын көтеріп, дұрыс 
жауапты орнында отырып, айғайлап жауап беретін оқушы сабақтағы 
белсенділігі үшін жақсы баға алады. Сонымен қатар, бақылау 
жүмыстарында қолданылатын күрделі есептеу жүйесі де бар. Оның 
әрбір бөлімі баллмен бағаланады. Және де мүғалім әрбір жүмысқа жан-
жақты пікір береді. 
Мектептер мен гимназиялардың жоғары сатылары сыньштарға емес 
курстарға бөлінеді. Мұнда біреулері математикаға барса, екіншілері -
биологияға, үшіншілері - суретке барады. 
ГРУНДІІІУЛЕ - барлығына бірдей бастауыш мектептің 4-сыныбын 
бітірген соң сыньш жетекшісі барлық ата-аналарды жинап алып, оларға 
балаларын қай мектепке беруге болатындьгқтары жөнінде ақыл-кеңес 
береді. Міне осы кезде, бос жүріс жақсылыққа әкелмейтіндігі білінеді. 
ХАУПТШУЛЕге мектептегі орта бағасы «4»-тік болатын оқушылар 
барады. Біздіңше, «3» пен «2»-нің арасындағы баға. Әдеттегіше, бүлар -
сабақта аса қабілеттіліктерін көрсете қоймайтын оқушылар, ал, ата-
аналары болашақга балаларын университеттер мен институттарда 
жоғары білім алулары міндетгі емес деп есептейді. ІЪСАМТШУЛЕде 
тек жеке пәндерге ғана қабілеті бар оқушьшар қабьшданады. Бұл 
мектепте күні бойы оқытылады. Сондықтан да, кейбір ата-аналар 
қолдарының бос еместігінен балаларын әдейі осьшдай мектептерге 
береді. 
Мектептің келесі түрі - РЕАЛШУЛЕ. Бұған біршама жақсы 
бағалары бар, дегенмен, жоғары білім алғысы келмейтін, орта 
техникалық және орта медициналық білім алғысы келетін оқушьшар 
барады. Реалды училищелерде 2 немесе 3 шет гілдері оқытылады, басты 
пәндер гимназиядағы пәндерге ұқсас жүргізіледі. Реалды училищелерде 
тек 10-сыныптьщ соңьша дейін ғана оқиды, кейін бала езі шешеді, 
91 

гимназияға бару керек пе, әлде жоқ па, абитур деп аталатын бітіру 
туралы куәліктің қажеттігін. Немесе 10-сыныптан соң аттестатпен 
мамандық алу үшін кәсіби-техникалык училищелерге баруларына да 
болады. 
Орта мектептерінің ішінде гимназияларға ең жоғары талаптар 
қойылады. Бүған бастауыш сыныптарда барлық пәндерден терең 
білімдерін керсете алған балалар ғана қабылданады. Олардың ата-
аналарының жоғары білімдері бар, әдетте, немісше, оларды академикер 
деп атайды. Дегенмен, бүндай гимназияларға тілек білдіру аз, сонымен 
қатар, бастауышта білім берген мұғалімдерінің үсыныстары да керек. 
Ұсыныссыз гимназияға қабылдану мүмкін емес. Сондықтан, 
гимназияларға білімдері ең жоғары оқушылар ғана қабылданады. 
Басқа елдердің мектептеріне қарағанда неміс орта мектептерінде 
оку оңай. 5-сыныптан бастап неміс тілімен қатар ағылшын тілі де 
окытылады. Ағылшын тілін оқып-үйрену немістер үшін қиын емес: 
әріптерінде, сөздерде ұқсастықтар бар, экрандардан жиі ағылшынша 
хабар тыңдауға болады, немісше титрлар арқылы ағылшьш тілінде 
фильмдер көруге болады. Еуропада ағылшын тілінде қарым-қатынас 
жасау мүмкіншілігі көп. 
Немістердің оқу жылы 4 тоқсанға емес 2 жарты жылдыққа бөлінеді 
және жылына 2 рет қана баға қойылады. Гимназияда оқу үрдісі 
күрделене түседі, кейде біздің университеттік білімге сайма-сай 
оқьшады: мүғалімдер тек материалдың аз ғана көлемін түсіңдіреді, егер 
керек болса - оқушылар өз бегімен оқып алады, оқымауыка да болады. 
Бірақ, бақылауға келгенде сабақта қарастырылмаған тақырып бойынша 
күрделі сүрақтар беріледі. Мектептерінде тәртіпке де онша көңіл бөліне 
бермейді, балаға ескерту жасауға, әрқайсысы өзінің шамасына, 
қабілетіне қарай оқып жүргендерге үрсуға да болмайды, неміс 
мектептерінде шамадан тыс жүк түспейді. Гимназияға келіп түскен 
окушьшардың көбі оны аяқтай алмай кетеді. 
Гимназияда аптасына 3 рет спорт, 4 рет ағылшын, 4 рет француз, 4 
рет неміс тілдері оқытылады. Балалар өздерінің тақцап алған 
мамандықтары үшін маңызды пәндерді өздері тандайды. 
Мүғалімдер үй тапсырмаларын тексермейді, баға қойылмайды, 
күнделік деген болмайдьі, ата-аналар жарты жыдда бір рет қана 
балаларының үлгерімі туралы біле алады. Бағалау кұпиясы қатаң 
сақталады. 
Сабақта демократиялық жағдай ұсталады, балалардың шуынан 
мұғалімнің даусы әрең естіледі. Сөйлегілері келетіңдер сөйлейді, 
тыңдағылары келгендер тындайды. Соңынан бұл материалды 
қаншалықты тыңцағандары белгілі болады. Нашар баға алғандар бір-ақ 
рет бір сынып төмен оқытылады, оның салдары келешегі біршама төмен 
92 

мектепке ауысуларына тура келеді. Германияда ешкім бағаны шамадан 
тыс жоғарлатып коймайды. Әдетте, мұғалім қолын көтеріп отырған 
окушыдан ғана сабак сұрайды. 
«Баға», «бағалау» сездеріне неміс тілінде екі ұқсас сөз бар. 
Біріншіден, ди Ценсур - мектеп пен жоғары мектептерде қойылатын 
баға, екіншіден, ди Ноте - цифрлық өлшемдегі баға, бағалау, балл. 
Неміс мектептеріндегі ең жоғары баға - ди Айнс —зер гут — біздіңше 
«өте жақсы», айн мит штерн - «5 +». Біздіңше «4» немес «жақсымыз» -
ди Цвай - «гут», «3» немесе «қанағаттанарлық» - ди Драй -
«бефридигенд». Біздің «екілік» - Германияда «төртгік» - «аусрайхенд» 
«жеткілікті». Төменгі шама - немісше «бестік» - ди Фюнф біздіңше 
«бірлік». 1992 жылдан бастап Германияда «зехс» деген 6-шы баға - «зер 
шлехт» енгізілді. Бұл бірліктен де төмен баға. Бұл мүмкін Германияда 
білім сапасының төмендеуінен туындаған баға шығар, енді 7-бағаны 
ойлап табуда. 
Еңбек нарығындағы катаң жүйе батыс елдерінде бұрыннан бар. 
Мысалы, Германияда мемлекеттік қызметке кіру үшін беделді жоғары 
оқу орнын бітіру аз, үш жылдық практикадан өту және тағы да емтихан 
тапсыру керек. Үкіметтегі арнайы қүрылымдар жас мамандарға еңбекке 
орналасу орындарын іздеуге кемектеседі. Бүл қызметтер белгілі бір 
саланың жаңа кадрларының қажетгілігін айқындауда және сол сияқты 
жұмыс істейтін мамандардың білікгілік деңгейін артгыру жөніндегі 
жұмыстың қажетгілігі болғанда, нақты және уақтьшы шаралар 
қабылдайды. 
Жапониядағы жашты білім берудің өзіндік нақты құрылымы бар: 
бастауыш мектеп 6 жылдық білім береді, бірінші сатылы 3 жылдық орта 
мектеп және екінші сатылы 3 жылдық орта мектеп. 
Құрылымдык мәндегі Жапонияның жалпы білім беру жүйесі 
американдық жүйені еске түсіреді. Алайда, бұл мектептің формалдьі 
түрде күрылуына жатады. Жапондық мектептер өзінің мазмүнына және 
рухына қарай ерекшелінеді. Жапондықтар өздерінің білім беру жүйесін 
қүру жолында табандьшық көрсете білді. Шындығында, осы процесс 
кезінде олар екі рет басқа ел тәжірибесін қолдануға талпьшыс жасады: 
Мейдзиді қалпына келтірген соң француздық және пруссиялық үлгіні 
алғысы келді, ал, согыстан кейінгі жьглдары — американдық үлгіні 
қабылдауға ниеттенді. Жапондықтардың әлеуметтік тарихы мен 
әлеуметтік құндылықтары шет елдік стандартгарды қабылдауға кедергі 
келтірді. 
Елдегі білім берудің негізгі ұстанымдары Ата Заңы мен «Білім 
беру» Заңьшда айқьгадалған. Бұл қүжаттар ез ерекшеліктеріне қарай 
бірдей азаматтардың алуларына тең қүқылығын растайдьі. 
93 

Мектепте қызмет істеу үшін жоғары білімнің болуы мен бірнеше 
кезеңнен түратын күрделі емтихандық тексерулерден ету қүрделілігі 
қажет. Осындай сынақтан өту процесінде білім берудің әртүрлі 
саласынан, соның ішінде, музыка, живопись, спорттан балалардың 
алдында үлгі бола алатындай ізденушілердің қабілеттері айқындалады. 
Кәсіби білім, білік және дағдылардан басқа мүғалімнің адамгершілігі 
жоғары, білімді, спорттық разряды болуы, сурет сала білуі, музыкалық 
аспапта ойнай алуы керек. Мүғалімнің ролі окытудың мазмүны мен 
әдістерін жете білумен шектелмейді. Әйтпесе, жапондық мектеп өзінің 
оқушыларына университетке түсу үшін қажет білім нәрімен сусындата 
алмайды. Ең маңыздысы - балалармен бірге өмір сүре білу, өзара көмек 
беру қасиеттерін қалыптастыру, өзін-өзі бағалауға, сыныпта 
ауызбіршілік пен гармонияның болуына үйрету. Ынтымақтастық 
сабақта оқытудың сәтті шарты болып табылады. Ауызбіршілік пен 
гармонияны мұғалім қамтамасыз етіп отырады, жолдастарының дүрыс 
жауабын қүптауы эмоционалды қарым-қатынас пен қол шапалақтау 
арқылы жүзеге асырылады. 
Жапондық мектептерде көптеген оқу пәндерінің ішінде моралдьгқ 
тәрбие (дотоку кейку) және арнайы іс-әрекет (токубэцу кацудо) сияқты 
пәндер де жүреді. Бүл пәндер тәрбиелік әсердің ядросы болып 
табылады. Мазмүны балаларға қоршаған ортамен гармонияда өмір сүру 
дағдьшарын қалыптастыру идеясын көздейді. Моралдық тәрбие беру 
технологиясы әртүрлі: сабаққа дейін 20 минут формалды емес қарым-
қатынас жасау, сабақтан соң өткен күннің рефлескиясын талдау. Кейде 
мүғалімге оқушылардың алдындағы қойылған проблеманы шешу үшін 
ескі нақыл сездерді оқып беру де жеткілікгі. Пікір алысудын тақырыбы 
күнделікті өмірдегі типтік жағдай, оқытудың, денсаулық сақтау мен 
қогамдық моралды қорғау қиьшдықтарының аддын-алуға бола алады 
(Қүсайынов А.Қ., Есеева М.Т.). 
Орта мектептегі оқу-сыныптық жүктеме жылына 850-ден 1050 
сағатқа дейін өзгеріп тұрады. Мектеп оқушьшарының жүктемелерінің 
көптігінен 1989 жьшы оқу бағдарламасы қайта қаралды. Оқу 
жүктемесін азайту мақсатында 1992 жылдың қыркүйегінен бастап 
айына бір рет 5 күндік мектеп аптасына рүқсат етілді, ал, әр сәуір 
айынан бастап, әр екінші апта 5 күндік болды. 2002 жьшдан бастап 5 
күндік оқу аптасы жаңа оқу бағдарламасының кіргізілуіне орай, бір 
уақытта барлық бастауыш және орта мектептерде енгізідді. 2003 
жылдан бастап мұндай бағдарламалар мектептің соңғы циклінің бірінші 
жылында оқитын оқушылар үшін де ендірілді. Жаңа бағдарламалар 
оқушылардың жеке қасиеттерін дамытуға, өз қызыт^шьілықтарьша 
қарай білім алудың және әртүрлі курстарды таңдауларына мүмкіндіктер 
берілді. 
94 

1990 жылы АҚШ жоғары білім беру жүйесі қарқьшды дами 
бастады. 2004 жылы алғаш рет әлемдік масштаб бойынша жоғары оку 
орындарының рейтингтерін аныктауға қадам жасалды. Ең үздік жоғары 
оқу орындарының саны бойынша әлемдік деңгейдің көшбасшысы 
болып АҚШ саналады. 10 ең жоғары деңгейлі унирверситеттердің 
біріншісі болып Гарвард университеті аталды. АҚШ университеттері 
өздерінің қүқықтық мәртебесі, жарғысы және Ата Заңымен берілетін 
жоғары деңгейлі окшаулығымен ерекшеленеді. АҚШ жоғары 
мектептерінің алдьша койған ең негізгі мақсаттарының бірі - жалпыға 
бірдей білім берудің қолжетімділігін қамтамасыз ету. Соңғы 10 
жылдықтың нәтижесі бойынша жастардың 77%-ы мектепті бітірген 
соң колледждерге түседі. Колледждер АҚШ-та жоғары оқу орындары 
болып есептеледі. 
АҚШ жоғары оқу орындарындағы болашақ мүғалімдерді кәсіптік 
дайындау жүйесі көпдеңгейлі (бакалавр, магистр) болып табылады. Оқу 
шамамен 4 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімді қамтиды. Жоғары білім 
берудің бірінші деңгейі - ипс!еги~аашце Іеуеі - яғни, бірінші 
академиялық бакалавр (Васһеіог) дәрежесі (йедгее). Екінші академиялық 
дәреже -^гасіиаіе/асіуапсесі, яғни магистр дәрежесін алумен аяқталады. 
Мүғалімдердің көпшілігі университеттерден гуманитарлық немесе 
нақты ғылымдардың магистрі дәрежесін алып шығады. Орта есеппен 
қандай да бір саланың магистрі дәрежесін алған студенттер 4-5 жьш 
оқиды. 
Біз қазір айрықша кезеңде өмір сүрудеміз. Адамзат тарихынан жаңа 
дәуір келді. XXI ғасырда ғылымның, техниканың, өндірістің қарқындап 
өсуі бішм берудің барлық жүйесін дамыту мүмкіндігін тутызады. 
Осыған орай білім беру саласында да көптеген өзгерістер болады: 
- жаңа типті мектептер көбейді; 
- дарынды балалармен жүмыс жасау бағдарламасы дүниеге келді; 
- балаларды шет елдерде оқыту мүмкіндігі туды; 
- жаңа буын оқулықтары дүниеге келді; 
- компьютерлік оқыту, электронды оқулықтармен жүмыс жасау, 
т.б. өзгерістер. 
Осындай жаңа даму мектептер мен мүғалімдер алдына жаңа 
талаптар қойды. 
Әлем білім-ғылым ғасырына қадам басты. Заман көші санадан 
озады. Омір талабына сәйкес көшке ілесу - үлкен парыз. Ал парыз 
жүгін көтерер күш пен қуат көзі - мектеп. Мектеп қабырғасынан 
еліміздің болашағы қанат қағады. Қай қоғам болмасын азаматтарға 
сапалы білім беріп, халыктың квзін ашуды көздейді. 
Технологиясы дамыған асқан бәсекелестікке негізделегін XXI 
ғасырдың шаңында қалмаудың нақты жолы - білім берудің сапасын 
95 

арттырып, оның әдістемелік жақтарын жетілдіру. Педагогикалық 
технология мұғалімге тек еркіндік беріп қана қоймай, оның ғылыми 
шығармашылық жұмыспен айналасуына мүмкіндік береді. 
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев білім беру қызметкерлерінің I I I съезінде 
сөйлеген сөзінде: «білім берудің жаңа үлгісін іске асыру үшін, 
коғамдық қүрылыстың жаңа педагогы қажет» деп атап көрсетуі, ел 
болашағына деген үлкен қамқорлықты керсетеді. Жаңа педагог - білім 
деңгейі жағынан бұрынғыға қарағанда, екі есе жоғары болуы қажет. 
Мәдениетгі, білімді, жаңашыл, ізденімпаз маман ауылына іс-
қызыметімен де, өнеге-үлгісімен де білім мен мәдениетгі тарата біледі. 
Оқу орнын бітіргеннен кейін мұғалім үшін өз білімін көтеретін орын -
мектептегі әдістемелік жүмыстар. 
Мектептегі педагогикалык кеңестердің мазмүнының көкейкесті 
болып, әдіс-тәсілінің қайта қаралуы, жаңаша үйымдастырылуы -
шығармашьшықты дамьпудың негізгі шарттарының бірі. Мұғалімнің 
бір пәннің әдістемесі шеңберінен шығып, жалпы мәдениет төріне 
көтерілуі, өркениетгің рухани байлықтарын меңгеру үшін әрекет етуі 
негізгі мақсат болуы керек. Кәсіби біліктілік - бұл білімдегі, 
тәжірибедегі, берілген білімді меңгерудегі бейімділік және 
құндылықты бейнелейтін жалпы қабілеттілік. 
Бүгінгі мүғалімнің мақсаты тек білім, білік, дағдыларьга меңгерту 
ғана емес, өзін-өзі дамытуға ұмтьшатын, ақылдьі да алғыр, ой-өріс 
ақпарат көздерін өз бетімен қорьпып қолдануға қабілетгі де абзал адам 
тәрбиелеу болып табылады. Қытай елінің ойшьтарының бірі былай 
деген екен: «Егер сен маған айтсаң, мен үмытып қаламын, егер сен 
маған көрсетсең, мен есімде сақтап қаламын, егер сен менің өзіме 
әрекет жасауға мүмкіндік берсең, мен үйреніп аламьш». Бүл сөздерден 
шыққан негізгі тұжырымдама әр окушының өзіндік, ізденісін туғызуға 
жол ашу қажет. 
«Үстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» деп ұлы ойшыл 
Абай атамыз айтқандай білім беру саласында аянбай еңбек етіп келе 
жатқан қызметкерлер ұйымы, бір сөзбен айтқанда, ұстаздар қауымының 
қоғамдағы орны мен маңызы, адамзат баласының даму жолымен 
ілгеріленуін қамтамасыз етудегі қызметі туралы теориялық, 
әдіснамалық, танымдық, практикалық қағидаларын молынан 
кездестіруге болады. 
Білім беру саласындағы ең басты мәселенің бірі - кадр мәселесі. 
Өйткені кез-келген саланың деңгейін білікті маман ғана көтеретіні 
анық. Сондықтан да, білім деңгейі мен педагогтік шеберлігі жалпы 
білім беру мекемелерінің табыстарын айкьіндайды. 
96 

Кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің нәтижелі болуы мұғалімнің 
біліктілігін қажет ететіндігі сөзсіз. Біліктілік, жалпы алғанда, маманның 
жеке мүмкіндіктері, оның білімі мен тәжірибесі, соның арқасьшда ол 
өзінің көздеген мақсаттарьта қол жеткізеді. Педагогтің кәсіби 
біліктілігінің мазмүны мүғалімнің педагогикалық міндеттерді өз 
бегінше тиімді шешуге мүмкіндік туғызатын жеке мүмкіндіктері. 
Қандай да бір педагогикалық міндеттерді шешу үшін педагогикалық 
теорияны, оны практикада қолдана білу қажет болады. 
Мүғалімнің педагогикалық біліктілігі деп педагогикалық іс-әрекетті 
жүзеге асыру үшін оның теориялық және практикалык дайьгадығьгяьщ 
бірлігін түсінеміз. 
Психологияльщ-педагогикалық білімнің мазмүны жоғары 
педагогикалық білім берудің Қазақстан Республикасы мемлекетгік 
жоғары кәсіптік білім стандартымен анықталады да, тиісті оқу 
бағдарламалары мен олардың оқу жоспарларымен нақтыланады. 
Психологияльщ-педагогикалық және арнайы (белгілі бір пән 
бойынша) білім - мүғалімнің біліктілігі үшін маңызды, бірақ жеткіліксіз 
шарт, өйткені көптеген теориялық-практикалық және әдістемелік білім 
интеллектуалдық және практикалық білік мен дағдының тек алғьішарты 
ғана болады. 
Кәсіби біліктіліктің қүрылымы қабылданған педагогикалық білік 
арқылы түсіндіріледі, ал ол білік теориялық білімге негізделген және 
педагогикалық міндетгі шешуге бағытталған бірнеше іс-қимыл 
жиьгатығы арқылы ашылады. Ғалымдар кәсіби түлғаны «біліктілік» 
және «шеберлік» ұғымдары түрғысьгаан сипаттауды үсынады. Олар 
педагоггьщ кәсіби білікгілігінің мынадай компоненттерін көрсетеді: 
тұлғалық-адамгершілік бағдар, педагогикалық шындықты жүйелі түрде 
қабылдай білу және онда жүйелі іс-әрекет жасау, қазіргі заманғы 
технологияны меңгеру. 
Қазіргі заманғы білім беру жағдайында кәсіби біліктіліктің бүл төрт 
қүрылымдық компоненті тағы үш компонентпен толықтырылады: 
1) тәжірибемен үштастыру білігі, яғни өз іс-әрекетін әлемдік 
педагогиканың деңгейіне сәйкестендіру қабілеті, әріптестерінің 
тәжірибесімен алмасу, инновациялық тәжірибемен алмасу, өзінің 
тәжірибесін қорытып, басқаларға бере білу білігі; 
2) оқьггу мен тәрбиенің үнемі езгеріп отыруы жағдайында 
педагогтың қажетті нормативтік сапасы ретінде оның кәсібіндегі 
болмыс тәсілі, әр түрлі білім процесі мен жүйелерінің мазмүны, түрі 
және әдістері деңгейінде жаңа педагогикалық шындықты туғызу білігі;. 
3) кәсіби білікті мұғалім рефлексияға, яғни ойлаудың ерекше 
тәсіліне қабілетті. 
97 

Сонымен, педагогтің кәсіби іс-әрекеті мен біліктілігінің (шеберлік 
деңгейі) ерекшеліктеріне сәйкес олардың кәсіби білігін қалыптастыру 
қажет болады. Педагогика мен психологияда «білік» ұғымының әр 
түрлі тусініктемелері бар. Олардың бірінде білік меңгерілген іс-қимьш 
ретінде, енді біреулерінде бар білімді пайдалану тәсілі ретінде, дағды 
жиынтығы ретінде немесе әбден қалыптаспаған дағды немесе дағдыны 
қалыптастырудың маңызды кезеңдерінің бірі ретінде қарастырьшады. 
Білік - іс-әрекетті саналы түрде меңгеру, сол меңгеру нәтижесінде іс-
әрекетті тиімді орындау мүмкіндігі туады. 
Мүғалімнің кәсіби шеберлігі денгейінде оны педагогикалық іс-
әрекетке даярлау оның педагогикалық білігімен айқындалады. «Білік 
ұғымы оқу іс-әрекетінің тұжырымдамасында қазіргі заман талабына сай 
және болашағы бар аса маңызды ұғым түрінде берілген. Оқу іс-
әрекетінің қүрамына мынадай компоненттер кіреді: оқу-танымдық есеп; 
оқу-танымдық есепті шығаруға қажетті амалдар; рефлексия және 
талдау; оқу-таным іс-әрекетін бағалау және өзін-езі бағалау амалдары. 
В.А.Сластенин барлық педагогикалық білікті төрт топқа біріктіреді: 
1) объективті педагогикалық шындықтьщ, тәрбиенің объективті 
нақты педагогикалық мақсатқа «көшіру» білігі, яғни жеке тұлға мен 
үжымды олардың жаңа білімді меңгеруге дайындық деңгейін анықтау 
үшін зерттеу (диагностика) және соның негізінде олардың дамуын 
бейнелеу, алғашқы білімдік, тәрбиелік және дамытушылық 
мақсаттарды анықтау; 
2) логикалық тұрғыдан аяқталған педагогикалық жүйені жүзеге 
асыру білігі (білім, тәрбие жүмыстарын жоспарлаудан, білім беру 
процесінің мазмүнын таңдап алғаннан бастап, оньщ ұйымдастыру 
түрлерін, әдістерін және құралдарын анықтағанға дейін); 
3) тәрбиенің әртүрлі компоненттері мен факторларының арасында 
байланыс орнату, оларды іске қосу білігі; қажетті материалдық, 
психологиялық, үйымдастырушьшық, валеологиялық және басқа 
жағдайларды жасау білігі, мектепті ортамен байланыстыруды 
қамтамасыз ету білігі; оқушы түлғасын белсенділендіру білігі; оньщ іс-
әрекегін тәрбиенің объектісінен субъектісіне айналдыратындай егіп 
дамыту; бірлескен іс-әрекетті үйымдастыру білігі және т.б.; 
4) педагогикалық іс-әрекет нәтижелерін есепке алу және бағалау 
білігі, яғни, оқу процесін және басқа мүғалімнің іс-әрекетін талдау және 
өзін-өзі талдауды жүзеге асыру білігі, сол сиякты педагогикалық 
мақсаттың алғашқы және келесі кешенін анықтау білігі. 
Мүғалімнің теориялық даярлығының мазмүны аналитикалық, 
прогностикалық, проективті және рефлексивті білігінен түрады. 
Аналитикалық білік мынадай жеке біліктерден түрады: 
98 

• педагогикалық құбылыстарды талдау, яғни оларды құрауглы 
бөліктерге бөлу (шарты, себептері, уәжі, құралдары, түрлері және т.б.), 
• педагогикалық құбылыстың әрбір элементінің басқа 
элементтер-мен байланысын түсіну; 
• педагогикалық теориядағы қарастырылып отырған құбылысқа 
сәйкес келетін жағдайларды, қорытындьшарды, заңдьілықтардьі табу; 
• педагогикалық құбылысқа дұрыс диагноз қою; 
• педагогикалық мәселелерді шешудің ұтымды тәсілдерін табу. 
Прогностикалық білік мұғалімнен модельдеу, болжам қоя білу, ой 
эксперименті және т.б. әдістерді меңгеруді талап етеді. 
Проективті білік білім беру процесін жобалау барысында жүзеге 
асырылады. Рефлексивті білік мұғалімнің бақылау-бағалау іс-
әрекетімен байланысты. 
Дамытушылық білік: окушьшардың еркі мен сезімін, таным 
процестерін дамыту үшін арнайы жағдайлар мен проблемалық 
жағдаяттар туғызу; оқушылардың бүрышы алған білімін қолдануды 
талап ететін сүрақтар қою; оқушылармен жеке қарым-қатынас орнату. 
Бағдарлық білік оқушылардың бейімі мен мүмкіндіктеріне сәйкес 
олардың іс-әрекетіне ьштасын тұрақты түрде қалыптастырумен, 
тұлғаның әлеуметтік маңызды сапасын дамыту мақсатында бірлескен 
шығармашьшық іс-әрекетті үйымдастырумен байланысты. 
Мұғалімнің қатысымдық білігі - ол перцептивті, педагогикалық 
(вербальды) қарым-қатынас пен педагогикалық, техникалық білігі мен 
дағдысьшың өзара байланысты тобы. Мұғалімнің перцептивті білігі -
қарым-қатынастың алғашқы кезеңінде көрінеді, басқа адамды 
(оқушыны, мұғалімді, т.с.с.) түсіне білу білігі. Бүл білікті жүзеге асыру 
үшін басқа адамның талғамын, ьгатасьга, бейімін, өмірге көзқарасын 
түсіне білуі. 
Мүғалімнің практикалық даярлығының мазмүнын біліктің екі тобы 
- үйымдастырушылық және қатъісьгмдьіқ білік арқылы көруге болады. 
Мүғалімнің үйьімдастьфушьшық іс-әрекеті оқушыларды әртүрлі іс-
әрекетке қатыстыра білуіне және үжымның іс-әрекетін 
үйымдастыруына, оны білім объектісінен білім субъектісіне айналдыра 
білуіне байланысты. Ұйымдастырушылық білігі тобына 
жұмылдырушьшық, ақпаратты дидактикалық, дамытушылық және 
бағдарлық білігі жатады. 
Жұмьшдырушылық білік: оқушылардың зейінін аударып, олардың 
оқуға деген түрақты ынтасын дамыту; оқуға қызығушылығын 
қалыптастыру; оқу дағдысын қалыптастыру және оқу іс-әрекетін 
ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру тәсіліне үйрету; оқушылардың өзін 
қоршаған ортадағы проблемалық жағдаятгарды шешуге белсенді, 
99 

шығармашылық кезқарасын қалыптастыру. Ақпаратты-дидактикалық 
білік пәннің ерекшелігін, оқушылардың дайындық деңгейін, өмір 
тәжірибесін, жас ерекшелігін ескере отырып, оқу материалын түсінікті 
етіп баяндау; оқытудың әр түрлі тәсілдерін пайдалану (баяндау, 
түсіндіру, әңгіме, проблемалық оқыту, т.с.с.) және оларды үйлестіре 
білу; оқу процесі мен оқу ақпаратын меңгеру процесін логикалық 
түрғыдан дүрыс күру; сүрақтарды түсінікгі, жинақы түрде қоя білу; 
оқытудың техникалық күралдарын, көрнекі күралдарды тиімді 
пайдалану; оқу материалын оқушылардың меңгеруінің диагностикалық 
сипаты мен деңгейін алдын-ала болжай білу; мүмкін болған жағдайда 
оқушылардың логикасы мен тәсілдерін дер кезінде өзгерте білу. 
Сонымен, мүғалімнің кәсіби білігі оның іс-әрекетінің тиімді 
болуьшың теориялық және жалпы әдіснамалық негізі болып табылады. 
Жоғарыда баяндалған білікгі меңгеру студенттерді жоғары оқу орнында 
мүғалімдік мамандыққа даярлауда басты міндеттердің бірі болып 
саналады. Мүғалімнің кәсіби білігі оның практикалық қызметінде іске 
асырылады, сондықтан ол оның жалпыпедагогикалық, әдістемелік 
білігімен, дағдысымен тығыз байланысты. 
Үздіксіз білім беру жүйесі қызметкерлері үшін, ең алдымен, 
мүғалімдер үшін мәні ерекше. Педагогикалық кадрлардың мамзддьіғын 
арттыру жүмысының негізгі мазмүны мүғалімдердің жалпы 
педагогикалық, ғыльіми-зерттеу, әдістемелік және мәдени 
даярлытының табити бірлігі мен байланысы арқылы көрінеді. 
Мектептің әдістемелік жүмысы барысында мүғалімдер бойьшдағы 
қадір-қасиет, жаңашылдық, ізденіс, шеберліктері аныкталады. 
Оқушьшардың шығармашьшығының дамуьша мектеп пен мүғалім 
жауапты. Ал, ондай мүғалімді ізденуге мүмкіндігі бар мектеп қана 
тәрбиелей алады- Міне, әр мүғалімнің ізденуі, үйренуі, өзінің 
мүмкіндігін көрсете білуіне жағдай жасау әр мектеп басшысының 
міндеті екенін үмытпау керек. 
Жаңа формациядағы үстаз шығармашылықпен жүмыс істейтін, 
жаңа технологияны меңгерген, оқушыларды белсенділікке, 
ізденпаздыққа, тәрбиелей отырып, өздігінен жұмыс істеу арқылы 
шығармашьшықпен ғьшыми жүмыстарға жетелейтін мүғалім. 
Жаңа формациядағы ұстазды тәрбиелеу үшін: 
1. Оқушыны өз бетімен ізденуге, шығармашылыққа баули білетін 
ұстаздар қатарын көбейту керек; 
2. Үстаздардың сана сезімін, жұмыс істеу стилін өзгерту керек; 
3. Шығармашылық білім деңгейін көтеру керек. 
Білім жүйесін жаңарту реформасын жүзеге асьфудағы басты түлға -
мұғалім. Мүғалім шығармашылықпен жүмыс істеу үшін, оның 
мәртебесін көтеру қажет. Мектепте білім мазмүнын жақсартудың 
100 

алғышарттарыньщ бірі - дарынды балаларды таба білу, тәрбиелеп 
жетілдіру, бойьшдағы ерекше қасиеттерін көрсетуге, дамытуға 
мүмкіндік туғызу. Мүғалімнің білімдарлығы, сапалылығы, абьфойы, 
беделі, оның шәкіртінен көрінері сөзсіз. Жеке тұлғаның қалыптасуына 
тікелей ықпал етуші - мүғалім. «Мен істей аламын», «мен үшін керек» 
деген талпыныстарына қозғау салатын күш - мұғалім. Сондықтан 
мүғалім: біріншіден, саяси сауатты, жан-жақты білімді болуы керек. 
Екіншіден, тәлімгер ұстаз өз бойындағы білімді оқушы жүрегіне үялата 
аларлықтай әдіскер - шебер болуы қажет. Үшіншіден, мүғалім оқу-
тәрбие үрдісін жүргізу кезінде оқушының даму дәрежесін бақылай 
алатындай сезімтал психолог болуы керек. Үстаздың әдістемелік 
шеберлігі арқылы окытудың дәрежесін көтеру - бүгінгі мектеп 
партасында отырған окушьшардың сапалы білімінің күпиясы - үстаздың 
үздіксіз ізденуі мен әдістеме саласындағы ғылыми жаңалықтарды жетік 
игеруінде. 
Әлемнің дамьпан мемлекеттерінің білім беру ісіндегі жегістіктерін 
бақылап көрегін болсақ, ең алдымен олардың білім беру жүйесінде 
ұлтгық ой-санаға негізделген дәстүрлі бағыттары жетілдірілген. Қытай, 
Франция, Германия, Жапония, Үлыбритания, Канада сияқты елдерде 
мамандардың үлттық кәсіби даярлытына жете көңіл бөледі. Осының 
негізінде олар сапалы білімге қол жеткізуде. Мектептегі оку-тәрбие 
сапасы қазақ баласынан емес, оны оқытып тәрбиелеп отырған үстаз 
қауымына байланысты. Үлтымыздың үлкен үстазы Ахмет Байтүрсынов 
айтқандай: «Балам дейтін жүрт болмаса, жүртым дейтін бала қайдан 
болсын» деген екен. Осьгаы естен шығармай отарып, біздің негізгі 
мақсатымыз - көп мәдениетті түлғаны тәрбиелеу. Көп мәдениетгі тұлға 
дегеніміз - тарихи санасы, лингивистикалық санасы қалыптасқан 
азамат. Бүл қазақ тілі, орыс тілі, шетел гілін меңгерген түлға болуы 
керек. Мүндай нәтижеге жету үшін әр мүғалім де осы тілдерді жақсы 
білулері керек. 
Тәуелсіздік - еліміздің келешекте өзге елдермен терезесі тең болып, 
еркениетті әлем елдері арасында өзінің лайықты орнын таба білетін жас 
үрпақты білімді, тәрбиелі азамат етіп шығару. Басты міндет: 
«Мектептің жаны - мұғалім» - дегендей, мүндай қасиетгі істерде 
мүғалімге қойылатын талаптар ерекше болып отьф. Өйткені 
мемлекеттің білім саясаты да мүғалім арқылы жүзеге асады. 
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңьшда мектеп 
шәкірттерін оқу үрдісіне қатысатын басты субъект регінде қарап, 
сондай дара түлға үшін заман талабына сай оқыту, тәрбие беру ісін 
ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері туындап отар. Жасыратыны 
жоқ, күні бүгінге дейін көптеген ұстаздар оқьггу ісіне бір жақты қарап, 
оны, негізінен, сабақ беру деп санап келеді. Ал, бүгінгі педагогиканың 
101 

дидактикалық үстанымдарына жүгінсек, оқытудың басты міндеті 
мұгалімнің білім беру және оқушының білім алу қызметтерінің біріккен 
түрі екендігін кереміз. Сондықтан дәл қазір оқушының қызметін 
басымдау егіп, үйренуші түлға тек шәкірттер екенін үнемі есте үстап, 
бүкіл білім беру жүйесінің жүмысын осыган бағыттау керек. 
Мұғалімдер бүтінгі күнгі сабағына шығармашылық дайындықпен 
келуді, сонымен қатар оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін 
калыптастыруда ізденісті қажет етеді. 
Білім - өркениеттіліктің өлшемі, әрі тетігі. Өлшем болатындығы 
кез-келген мемлекетгің рухани да, әлеуметгік-экономикалық та 
ләрежесі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейіне байланысты 
багаланады. Сабақ- біртүтас күрделі процесс. Әр мұғалімнің жеке 
шығармашылығынан туады. Сабақ - оқытуды үйымдастырудың түрі 
ғана емес, жалпы педагогикалық процесс жүйесіндегі ең жауапты белік. 
Сондықтан бүкіл білім беру мен тәрбиелеудің заңдыльгқтарына 
сүйенгенде, бүгінгі сабақ оқытудьвд барльгқ кезеңінде мүғалім мен 
баланың бірлесіп істейтін тиімді әрекеттерінің жүйесі болып шығады. 
Сабақ - біртұтас күрделі жүйе, онда оқьпу мен тәрбиенің 
мәселелері қарастырьшады. Мұғалімнің міндеті - қоғамның жаңа 
әлеуметтік құрьшымы мен білімінің мазмүнынан туындайтын уақыт 
ағымына сәйкес оқушыньщ жеке қасиетін ескере отьгрып, мектеп 
дамуыньщ әрбір кезеңінде қазіргі сабақтың маңызды ерекшеліктерін 
анықтап, сабақ үлгісін құру және сабақты жетілдірудің негізгі 
жолдарын тауып, оның нәтижесін жоғарылатудың тәсілдерін меңгерту. 
Сабақ барысында мүғалім педагогика мен психология ғылымьш жетік 
игеріп, сабақты өткізудің жаңарған техникасы мен икемді 
технологиясын пайдалана білу керек. 
Сондай-ақ, педагог оқушьшың жеке қасиетін ескеріп, еңбек ету 
барысында бір-бірімен карым-қатынас жасай алатын ізгілендірілген 
психологиялық ортаны қамтамасыз етуі және сабақта ақьш-ойды ғана 
дамыгып қоймай, әсерлілігін туғызуы қажет. 
«Қазақстан - 2030» кешенді бағдарламасына сай бүгінгі болашақты 
тәрбиелеу. Бүл салада Қазақстан Республикасы Білім және ғылым 
министрлігі бекіткен (07.07.2000 ж. №701) «Тәрбиенің кешенді 
Бағдарламасы» басшылыққа алынуы тиіс. Оның алға қойған 
проблемасы- Қазақстан Республикасының жан-жақты дамытан көп 
мәдениетгі жеке тұлғасын қалыптастыру. Олай болса, XXI ғасырдьщ 
мұғалімі қандай болуы керек ? деген сүраққа былай жауап беруге 
болады: 
1 .Нағыз педагог - кәсіпқой, терең білімді, мәдениетті, ізіілікті, жас 
ұрпақты дамыту, оқыту мен тәрбиелеуді басшылыққа ала отырьш, 
инноватикалық бағытта жүмыс жасайтын, баламен мәдениетгі қарым-
102 

катынас жасай білетін, өзіндік мұғалімдік қызмет атқару стилі бар, 
зерттеу жұмыстарын жүргізе алатын тұлға. Білім сапасын арттыруда 
әрбір ұстаз қүндылықтарды меңгеріп, оқу мен тәрбие егіз екенін бір 
сәтте естен шығармаған жөн. Соның нәтижесінде ғана сапалы білімге 
қол жеткізуге болады. 
Білім - қоғамды түрақтандьіратын, рухани мүраны сақтайтьш, 
ұрпакты - ұрпаққа сабақгастыратын қүрал. Барлық мүмкіндіктерді 
пайдаланып, оқытудьщ жаңа әдістерін тиімді қолдану, жаңа 
технологияны қазіргі заманға бейімдеу, оқытуды жетілдіре түсу, 
жастарға білім берумен қатар әр оқушының біздің ертеңіміз, 
болашағымыз екенін терең ескере отырып, жеке түлға ретінде 
қалыптастыру, олардың білім деңгейін мемлекетгік және халықаралық 
стандартқа жетулеріне күш салу біздің міндетіміз деп есептейміз. 
Қазіргі қоғам өміріндегі күрделі экономикалық өзгерістер, 
ғаламдану үрдісі, ақпараттық технологиялардың дендеп енуі, нарыктық 
қатынастардың қалыптасуы, демократиялық оң өзгерістер және т.б. 
білім жүйесін реформалауды, оның дамуына жаңа серпін енгізуді, 
соның ішінде оның әдіснамалық және тұжырымдамалық негіздері мен 
педагогика ғылымының парадитмасын қайта қарастыруды талап етеді. 
Егемендігімізді алған 14 жылдың ішінде Қазақстан 
Республикасында орта мектептің өмірі мен жұмыстарында көптеген 
езгерістер болды: 
- орта мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарын демократияландыру 
мен ізгілендіру үрдісі басталды; 
- жалпы білім беретін орта мектептермен бірге жаңа бағыттағы 
инновациялык мектептер: гимназия, лицей, авторлық, атаулы мектептер 
пайда бола бастады; 
-мүғалімге оқу-тәрбие үрдісіне басшьшық етуге толықтай құқық 
берілді: мұғалім мемлекеттік білім стандарты шеңберінде оқу 
бағдарламасы мен окулықты өзі таңдауға, өзінің авторлық 
бағдарламасы жөне технологиясымен жұмыс жасауға мүмкіндік алды. 
- Республикадағы білім беру жүйесі әлемдік білім кеңістігіне енуіне 
байланысты базалық білім беру негізі мектепте аяқталып, жоғары 
сыньпггарды кәсіптік бағдарлы білім беру жүзеге асырылатын 
тұжырымдамалық негіз жасалды. 
Сол себепті қазіргі кезенде мектептің оқу-әдістемелік жүмыс 
қызметін жаңа жолға қою қажетгілігі туындап отыр. 
XXI ғасырда мектептердің алдьшда түрған басты міндеттері: 
- мұғалімдердің инновациялық даярлықтарын қамтамасыз ету; 
- мүғалімнің әдістемелік деңгейін көтеру, педагогтьш өз білімін 
көтеруге және жетілдіруге жағдай жасау; 
103 

- мүғалімдердің ғылыми-педагогикалық эксперименттік зертгеулер 
жасауларына тиімді жағдай туғызу және т.б. 
Жаңа ғасырға керегі - теориялық білімі жоғары, үдайы ізденісте 
болып, әртүрлі ғылыми зерттеулер, экспериментгік тәжірибелер 
жүргізіп, жаңа педагогикалық технологияны меңгерген, өзінің жеке 
әдістемесі бар жаңашыл мүғалім. 
Қазіргі кезеңде көптеген мектептерде жүмыс жасап жатқан 
мүғалімдерді әдістемелік деңгейіне қарай 3 деңгейге бөліп 
қарастырады: 
- мүғалім-практик; 
- мүғалім-практик-зерттеуші; 
- жаңашыл-мүғалім - практик-экспериментатор. 
Мұғалім-практиктің негізгі қызмегі өзінің білген іс-тәжірибесін 
окушыларға үйрету; мүғалім-практик-зерттеуші негізінен ғылыми 
зерттеушілік қызметпен айналысады; ал жаңашыл мүғалім ғылыми-
зерттеушілік, эксперименттік жүмыстармен айналысады. 
Бүгінгі таңда еліміздің білім беру саласында бәсекеге қабілетгі 
үрпақ тәрбиелеу үшін маңызды міндеттерді шешуге бағытталган 
күрделі бетбүрыс жасалуда. Еліміз дамуының барлық саласына, соның 
ішінде білім беру жүйесіне жаңа инновациялық үдерістердің енуі 
мұғалімнің жаңашылдығын дамытып, кәсіби өсуіне алып келді. 
Мұғалімнің кәсіби мүмюндігі оның бойындағы өзін-өзі дамыгып отьфу 
дайындығьша тікелей байланысты. Бұл мәселеге әлеуметтік-
педагогикалык тұрғыдан келу үшін мүғалімнің субьект ретіндегі алдына 
қойған міндеттерін орындауға деген әзірлік деңгейіне көз жеткізу 
қажет. Әрине, оның кәсіби өсуі жеке түлға ретіндегі ерекшелігіне әбден 
қатысты. Сондықтан бұл жерде даралық-тұлғалық қалыптасу, іскерлік-
әдістемелік жетілдіру, кәсіптік-пәндік білімін толықтыру 
компоненттерінен өз қажетгілігін тани алу мүмкіндігі туады. Бұл 
жердегі «өз қажеттіктерін сезіну» - кәсіби қызметтің негізі. Өйткені, ол 
өзінің әлеуметгік бар мүмкіндігін дамыгудың жолдарьга білу деген сез. 
Қазақстан Республикасында әлемдік білім кеңістігіне кіру үшін 
мемлекет тарапынан көп шаралар енгізіліп жатыр. Соның ішінде 
«Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамьпу 
түжырымдамасы» ең маңызды орын алады. Бұл түжырымдамада орта 
білім берудің мақсаты - жылдам езгеріп отыратын дүние 
жағдайларьгада алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде 
еркін бағдарлай білуте, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамьггуға және өз 
бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер 
қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Бұл мақсатта алға 
104 

қойылған міндеттер: оқуіньілардың сапалы білім алуы, мұғалімдердің 
біліктілігі мен педагогикалық шеберлігін ұдайы арттыруы. 
Жаңа формациядағы ұстаз алдымен өз ісінің білгірі, болмысынан 
мұғалім, өз жұмысын, адамдарды, соның ішінде балаларды ерекше 
сүйетін, жаңа технологияларды, қарым-қатынас психологиясьш 
меңгерген, адамгершілік тәрбиесін бойьгаа сіңірген педагог бола білуі 
керек. Ол кез-келген пәнді үйрету кезінде сабаққа рухани-адамгершілік 
кұндылықтарын енгізіп отьфуы қажет. Өз пәнін сүйетін мүғалім 
сабағының бір де біреуі оқушыта тартымсыз, керексіз болмайдьі. 
Жаңа заман талабына сай мүғалім бойында қандай қасиеттердің 
болуы керектігін атап өтсек, олар: 
•алдымен көптілді маман (қазақ, орыс, ағылшын т.б. тілдерін 
меңгерген) бола білуі; 
•пәнді оқытуда қолданылатын техникалық оқу қүралдарын 
пайдалана алуы; 
•дербес компьютерді оқу құралы ретінде, психологиялық және 
педагогикалық зерттеу карталарын жасауға пайдаланып, жалпы алғанда 
оқу үрдісін ақпараттандыра алатьшдай дәрежеде бола білуі; 
• оқушыға білім беру үрдісінің субьектісі ретінде қарап, оның жеке 
және жас ерекшелігін, әлеуметтік даму факторын ескере алатындай, 
білім жүйесін меңгеруі керек. 
Өзінің педагогикалық-психологиялық кажеттігін анықтай алатын 
мүғалім өз мүмкіндігін ғана ескеріп қоймай, әлеуметтік жағдайды, ата-
ана, қоғам талабын, оқушылардың қызығушьшығы мен ынтасын терең 
зертгей біледі. Соның нәтижесінде инновациялық жаңалықтардың оқу-
тәрбие мазмүнына сәйкестігін талдау арқьшы мүғалім жаңа деңгейдегі 
міндеттерді орындауға дайын болады. 
Жаңа формациядағы ұстаз үшін аса қажет әрі маңызды жайттердың 
қатарына мыналарды жатқызуға болады: 
- ойлау мәдениетін игеру, ойлау қызметінің жалпы зандылықтарын 
білу, күбылыстардың жекелеген ерекшеліктерін жазбаша, ауызша 
сауатты (қисынды) түрде жеткізе білу және өз байқауларының 
нәтижелерін сараптай білу, сондай-ақ оқушылардың мінез-қүлқьінъщ 
жекелеген ерекшеліктерін білу; 
- танымның осы замангы ғылыми әдістерінің мүмкіндіктерін түсіну 
және оны кәсіптік міндеттерді шеше білу үшін қажетті деңгейде игеру; 
- сабақ берген кезде және сабақтан тыс уақытта түрлі үдерістер мен 
құбылыстарды байқап, ажырата білу, оларды талдап, нақтылап және 
қорыта білу, салыстырып түсіндіре білу, пән бойынша ғылыми, оқу 
және оқу-әдістемелік әдебиеттерді пайдалана білу. 
105 

Жаңа формациядағы ұстаздың ойлау икемділігі дамыған, жан-
дүниесі терең, өмірге көзқарасы жоғары болуы тиіс, өйткені өзіндік 
рухани өсуін өзі басқара алатын адамның қолынан ғана 
шығармашылық, жасампаздық келеді. Ондай маман педагогикалық 
жаңалықтарды қабылдауға даяр, сондьгқтан өз әрекеттеріне өзгеріс 
енгізе алатынымен, ізденістік жұмыстар жүргізуге бейімділігімен, әр 
оқушының рухани өсуіне, өзіндік мүмкіндігін дамыту үшін жағдай 
туғыза алатындығымен құнды. 
XXI ғасыр - бұл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық 
мәдениет дәуірі, айналадағы дүниеге, адамның денсаулығына, 
кәсіби мәдениетгілігіне мүқият қарайтын дәуір. Бүгінгі білім мазмүны, 
мүғалім мен оқуышының арасындағы байланысты субъективті 
деңгейге көтерудегі демократиялық бастамалардың барлығы мүғалім 
арқылы жүзеге асырьшады. Бүгінгі мүғалімге тек пән мүғалімі ретінде 
ғана баға беру немесе пән мүғалімі ретінде қабылдау олқьшық 
көрсетеді. 
Мұғалім - қоғам айнасы. Ертеңгі күнімізге аттамас бүрын бүгінгі 
ұстаздың кім екендігіне баға беріп көрелік. Бүгінгі мүғалім - ана, бала 
бағбаны, қоғам қайраткері, мүғалім - оқытушы, мүғалім - үстаз, 
мұғалім - оқулық авторы, мүғалім - технолог, мүғалім - жаңалықты 
дәріптеуші, таратушы. 
XXI ғасыр үстазының түлғасы мен іс-әрекетін жүйелі ұғьгну 
үшін жаңа теориялық-әдіснамалық негізде талап қойылады және 
мүғалімнің жеке түлғасы оның кәсіпгік мәдениетінің өрістеуіне көмек 
көрсету, зерттеу жүмыстарын жүргізу керек. 
Белгілі педагог К.Д.Ушинский: «Мүғалім - өзінің білімін үздіксіз 
көтеріп отырғанда ғана мүғалім. Оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның 
мұғалімділігі де тоқтайды» - деген. Сондықтан үстаз - шәкірт - ұстаз 
болуы қажет. Белгілі ағартушы педагог ғалымдар: Г.Ахметова, 
Ә.Нысанбаев, ПІ.Т.Таубаева, Қ.Жарықбаев, Б.Барсай тағы басқа сынды 
ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, мүғалімнің мәдениеті мен 
шеберлігін, интеллектуалдығын бірнеше бөліктермен анықтауға 
болады. 
1. Мүғалімнің сыртқы келбетінің мәдениеті; 
2. Мүғалімнің өзін-өзі басқару шеберлігі; 
3. Мүғалімнің кәсіби мәдениеті, әдебі, сөйлеу шеберлігі, шешендік 
қасиеті, дем алуы, дауыс ырғағы, сазы; 
4. Ілтипаттыльгғьі, сенімі, әділдігі, төзіммен сабыр сақтауы. 
Үстаздық қьтзметтің қыры мен сыры мол, сондықтан үстаздар 
өз ісінің әрбір қыр-сырын жетік меңгеру, игеру жолында кәсіптік 
шеберлікті толық меңгерсе ғана бүгінгі қоғамымызды байытатьга, 
106 

дамытатын, жаңартатын адам тәрбиелеуге мол мүмкіндік ашылатыны 
күмәнсіз. 
Мүғалімнің кәсіби білік, дағдьшары - өз кезегінде жеке кәсіби 
педагогикалық мәдениетін көрсететін өлшем. Олай болса, жаңаша 
өмірге бет бүрып, жаңаша ой түзеген егемен еліміздің ұрпағын білім 
нәрімен сусындататын саналы тәрбие, сапалы білім беретін жеке 
түлға, мәдениеті мен кәсіби шеберлігі шындалған мүғалім - ғасыр 
көшін бастаушы болып табылады. 
Жаңа формапиядағы үстаздың кәсіби мәдениеті ізденімпаз ғалым, 
нәзік психолог, мәдениегі жоғары денгейдегі жан-жақты, өз ісінің 
шебері, баланың ақылшысы, рухани бай ізгілікті жан, терең қазыналы 
білімпаз жан, кез келген істің ұйтқысы. 
Жаңа формацияның жаңа педагогын қалыптастыру үшін жаңа 
кәсіби мазмүн, жаңа кәсіби даярлық технологиясы қажет, әрі ол кәсіби 
даярлық сапасын арттыруға бірден-бір қызмет етуі керек. Сонымен 
бірге, оку-тәрбие үрдісін технологияландыру бағытында инновациялық 
ізденістер, оқу-тәрбие ісін жүргізуге қолайлы әдіс-тәсілдер, оқу-
материалдық база, ғылыми-әдістемелік, мамандар молдығы 
мүмкіндіктері болуы қажет. 
XXI ғасырдағы Қазақстан мектебінің қалыптасу сүрақтарьш 
қарастыра отыра, білім беруді модернизациялау процесіне айтарльгқтай 
әсерін тигізетін факторларды ескеру қажет. Еліміздегі білім беру 
жүйесін реформалау стратегиясын анықгау әлемдік білім берудің 
дамуының жалпы тенденциясымен анықталады. Жаһандану, 
интернационализм және ақпараттандыру тәрізді көпке ортақ 
процестердің әлемдегі барлық елдердің әлеуметгік-экономикальщ, 
рухани өмірінің барлық аймағына айтарлықтай әсер етеді. 
Қазіргі кезде оқыту ақпаратгандьфьшған. Ендеше, жаңа 
формациядағы үстазға теориялық білімін өздігінен тәжірибеде 
жетілдіру мақсаттары мен талаптары туындайды. 
I. Өздігінен білім жетілдіру жоспары : 
А) саяси бағыттағы даярлық; 
ә) педагогикалық психологиялық мәселелер; 
б) әдістеме және әдістемелік двдактика; 
г) шығармашьшық жүмыстар, зерттеулер. 
I I . Жоспарды іске асыруда мүғалімнің талаптары болуға тиісті: 
А) жеке көзқарастары бар және оны қорғай алатын түлға болуы; 
ә) психологияльіқ-педагогикальщ біпімдерін жетілдіріп үйренумен 
қатар шебер қолдана білуі; 
б) білім негіздерін өз бетінше оқып үйренуге оқушыларды баулуы; 
107 

в) ұстаздың ұйымдастырушылық, құрылымдық, білімділік, 
сараптамашылық қабілеттерімен қатар болып жатқан педагогикалық 
жағдайларды, құбылыстарды талдай білуі; 
III. Мұғалімнің мақсаты - кәсіби біліктілігін шыңдау: 
а) кәсіби білімін дамыту курстары, 
ә) әдістемелік, практикалық, психологиялық семинарлар, 
конференциялар, 
б) іс-тәжірибе алмасу; 
г) өз білімін көтеру. 
Өздігінен білімін жетілдіруді тәжірибемен ұштастыра алатын 
кәсіби қызығушылығы жоғары, танымы биік, бастаған ісінің нәтижесін 
көре алатын, ғьшыми-зерттеу жұмыстарьш талдай білетін, 
педагогикалық үрдістің заңдылықтарымен таныс, оқытудың әдістемелік 
заңдылықтарынан хабардар, оқыту үрдісін ізденімпаздықпен 
арттыратын өз ісінің шебері - жаңа формация үстазы. 
Сонымен бірге жаңа формациядағы ұстазға білімділігімен қоса, 
тәрбиелік-мәдениеті мен шеберлігі, интеллектуалдьгғы, деонтологиялық 
мүмкіндіктері ерекше ұстаздық мінез-қүлқы, сыртқы бейне мәдениеті, 
педагогикалык қарым-қатынас мәдениеті, ілтипаттылық, сенім, әділдік, 
төзім мен сабыр сақтау, сергектік, байқағыштьіқ, сезімталдьіқ, 
байсалдылық, ұстамдылық қасиеттері ұстаздық мәдениет аясына кіретін 
рухани тәрбие мен моральдық қасиеттеріне қойьшатын талаптармен 
анықталады-
Білім беру жүйесін модернизациялау міндетінің шешімін табуы 
білім беру саласындағы қызметкерлердің жүмысымен анықталады. 
Қазақстан мектептерінің болашағы мүғалімдерді даярлау жүйесін 
дамытумен қамтамасыз етілуде. Осы жағдайды дұрыс түсінуге елде 
педагогикалық институтгарды қүру туралы мемлекеттік шешімнің 
қабылдануы, мүғалім мамандықтарьша арнайы мемлекеттік білім беру 
гранттарының бөлінуі негіз болады. Бүгінгі күні мемлекеттік деңгейде 
мүғалімнің педагогикалық имиджін жетілдіру және оны әлеуметгік 
қорғау бойынша жүйелі жұмыстар жүргізілуде. 
Білім беру жүйесінің іс-әрекетін ретгеуші, қазіргі қүқықтық және 
нормативті заң шығарушы база, елімізде білім беруді модернизациялау 
шарттарының құрылғанын көрсетеді. Сонымен қатар, жаңа формация 
мүғалімін даярлауды қамтамасыз ететін ауқымды сұрақгардың, нақты 
ережелерді нақтылауды, ғылыми негіздеуді талап етегінін де үмытпаған 
жөн. 
Жаһандану жағдайында көгшіілік алдыңғы қатарлы дамыған елдер 
балаларда ұлттық взін-өзі салыстыру сезімін қалыптастыру міндетін 
қоя отырып, өз мектебінің үлгісін қүра бастады. Қазіргі уақытқа 
бәсекелестік тән болып отыр. Мүндай бәсекелестікке, тек қана 
108 

экономикасы жоғары дамыған емес, сондай-ақ мемлекет жариялаған 
адами құндьшыктарды, оның азаматтарының қабьшдауы негізінде 
қоғамның нығаюы тән болып келген елдер ғана қарсы тұра алмақ. 
109 

Әдебиетгер: 
1. Введение в педагогическую профессию: курс лекций. Волгоград, 
1998 
2. Кузьмина Н.В. Очерки психологии труда учителя. - Л., 1967 
3. Кузьмина Н.В., Реан А.А. Профессионализм педагогической 
деятельности. Спб., 1993 
4. Станкин М.И. Лрофессиональные способности педагога: 
Акмеология воспитания и обучения. М., 1998 
5. Все начинается с учителя /Под ред. З.И.Равкина, Сост. 
К.АИванов М., 1983 
6. Прощицкая Е.Н. выбирайте профессию: учебное пособие для 
учащихся старших классов СШ. М., 1991 
7. Крутецкая В.А. Психология. М., 1986 
8. Психологические характеристики профессии /Сост. 
Ф.И.Ивашенко, В.А.Кирпич. Минск, 1979 
9. Методические рекомендации и материалы к профессиограмме 
современного учителя /под ред. Г.А.Бордовского. Л., 1987 
10. Мижериков В.А., Ермоленко М.Н. Введение в педагогическую 
профессию: учебное пособие для студентов педагогических учебных 
заведений. М., 1999. 
11. Сейтешов А.П. Профессиональная направленность личности: 
теория и практика воспитания. - Алматы, 1990. - 332 с. 
12. Кенжебеков Б.Т. Университет студентгерінің кәсіби 
қүзіреггілігін қалыптастырудьщ теория мен практикасы. - Алматы, 
2001.-Б. 274-275. 
13. Абдиманапов С.А. Современное университетское образование 
в условиях содернизации: проблемы, решения и перспективы. -
Алматы, 1996. - 278 с. 
14. Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. 
Инновационный курс. - Казань, 1997. 
15. Бенин В.Л. Педагогическая культура: социологический анализ. -
Уфа, 1997. 
16. Бондаревская Е.В., Белоусова Т.В. Введение в педагогическую 
культуру. - Ростов-на-Дону. 1995. 
17. Левитан К.М. Основы педагогической деонтологии. - М., 1994. 
18. Кертаева К. Педагогикалық деонтология негіздері. - А., 2003. 
19. Стефановская Т.А. Педагогика: наука и искусство. - М., 1998. 
20. Есаулова М.Б., Лобанова Н.Н. Самоанализ профессиональной 
педагогической деятельности. СПб. 1999. 
21. Львова Ю.Л. Творческая лаборатория учителя. - М., 1989. 
22. Поляков В.А. Технология карьеры. - М., 1995. 
110 

23. Рогов Е.И. Личность учителя: теория и практика. - Ростов-на-
Дону. 1996. 
24. Сорина Н. Необходимый имидж. - М., 1999. 
25. Құсайынов А.Қ. Развитие образования. - Алматы, 2005 
26. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. 
М, 1990 
27. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. М, 1987 
28. Львова Ю.Л. Творческая лаборатория учителя. М, 1992 
29. Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших 
школьников. Л, 1989 
30. Леонтьев А.А. педагогическое общение. М, 1996 
31. Рыданова И.И. Основы педагогики общения. Минск, 1998. 
32 Аксисенова Г.Қ. Қазақ мектебінің даму тарихы //XXI ғасырдағы 
казақ мектебі. - Алматы, 2005.- Б. 101-114. 
33 Даулетбаева 3. XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX 
ғасырдын басындағы қазақ жеріндегі медреселердегі оқу мазмұнының 
баланың табысты дамуына ьпслалы //Ұлт тағылымы. - Алматы, №1 
2001. -Б.17-19. 
34 Бикирова И.Е.- Оқыту үрдісінде оқушьшардың шығармашылық 
дербестігін дамыту //Қазақстан мектебі. - Алматы, №1 2005. - Б.37-40. 
35.Арынгазин К.М. Введение в смысловую педагогику 
/Монография.- Караганда: Изд-во КРУ, 2005. -4106. 
ЗбКішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. — 
Алматы: Ғылым, 1999.-2006. 
37.0рынбеков М. С. Казахстанская философия в канун XXI века. 
Алматы,1998. 
38. Бурбаев Т.К .Этномәдени архетип - ұлт менталитетінің өзегі 
//Қоғамның рухани дамуы: музыка және ғылым. -Алматы: Ғылым, 
2002. -2446. 
39. Қоңыратбай Т, Таубаева Ш. «Қазақ менталитеті және білім 
кеңістігі» //Қазақстан жоғары мектебі. - Алматы, №5,1998. 
40 Құсайынов А.Қ, М.Т.Есеева Жапониядағы жалпы орта білім 
беру жүйесінің негізгі бағыгтары //XXI ғасырдағы қазақ мектебі. -
Апматы, 2005. 
41 Кенжебеков Б.Т. Жоғары оқу орны жүйесінде болашақ 
мамандардың кәсіби қүзыреттілігін қальштастыру. - Пед.ғьш.докторы 
дисс.... - Қарағанды, 2005. 
42 Ахмарова М. С. Жаңа формациядағы үстаз, оның кәсіби 
мәдениеті /XXI ғасырдағы қазақ мектебі. - Алматы, 2005. 
43 Әділбекова Х.К, Қазіргі қоғамдағы мүғалімнің рөлі. - Алматы, 
2003. 
ш 

44 Әлмұқанов Қ. Жаңа формациядағы ұстаз, оның кәсіби мәдениеті 
//Қазақстандағы жоғары білім. - Алматы. № 1(3). - Б. 94-98. 
45 Бүзаубақова.Қ.Ж, Жаңа формацияның жаңашыл мүғалімінің 
одіснамалық мәдениеті. - Тараз, 2004. 
46 Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби 
мәдениеті. - Семей, 2005. 
47 Макаренко А.С. Педагогикалық шығармалар. - Алматы.1954. 
48 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы - Алматы.1987. 
49 Словарь иностранных языков. - М.1986. - 145 бет. 
50 Жолтаева Г.Н, Мұғалімнің кәсіби-педагогикалық бшіктілігінің 
мазмұны. - Актау, 2005. 
51. Колесникова И.А. Теоретико-методологическая подготовка 
учителя к воспитательной работе в цикле педагогических дисциплин. 
Автореф. дисс... д.п. н. - Л, 1991. 
52. Мижериков В.А, Ермоленко М.Н. Введение в педагогическую 
профессию: учебное пособие для студентов педагогических учебных 
заведений. М, 1999. 
53. Беркімбаева Ш.К."Ізгілікті іздеп келем..."- Алматы, 2001. 
54. «Қазақ мектебі: бүгінгі жайы және даму болашағы» 
Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясы. - Алматы, 2002. 
55. Веселова В. Педагогика и психология. - Алматы: Мектеп. 1998. 
56 Кудайбергенова К.С, Научно-педагогические основы 
профессинальной самореализации учителей общеобразовательных школ 
"инновационный аспект). - Алматы: РИПК СО, 2003. - 158с. 
57 Қыдырбаев У. Білім беру жүйесіндегі мектептер орны 
//Қазақстан мектебі. - Алматы, №8 2005, - 60 б. 
58 Б.Түрғанбаева, Оқушының шығармашылық қабілегін дамыту. 
/Л^азақстан мектебі, - Алматы №7-8, 1997. 
59 Беспалько В.П. Слагаемые педагогические технологий. - М, 
Педагогика, 1989. 
60 Таубаева Ш.Т. Исследовательская культура учителя: от теории к 
практике. Монография, - Алматы: Ғылым, 2001. 
61 Мамбеталиев С.А. Жаңа формациядағы үстаз, оның кәсіби 
мәдениеті /XXI ғасырдағы қазақ мектебі. - Алматы, 2005. 
62. Исаева. С.Ж Учитель в современном мире. //Средняя школа 
Казахстана. - Алматы, № 8,2003. 
63. Бахишева. С. Инновациялық үрдістер және мектеп мүғалімі. 
Ліілім - Образование. № 3 (13), 2003. 
64. Данилова. Г.Г, Скорлотов А.Г, Технология управления 
качеством образования в образовательных учреждениях 
инновационного типа. «Завуч» № 5,2002. - Москва. 
1)2 

65. Бұлақбаева М.К. Ауыл мектептерінде белсенді әдістерді 
қолдану //Қазақстан мсктебі, - Алматы № 7 2004. 
66. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. - Алматы,1976. 
67. Ахметова Г.К. Образовательный идеал учителя средних школ. 
/Монография. - Алматы, 2002. 
68. Ахметкәрімов. Қ. Мұғалімнің кәсіптік мәртебесі және беделі 
туралы ой. //Қазақстан мектебі. - Алматы, № 9, 2003. 
69 Коменский Я.А. Великая дидактика. Избранные 
педагогические сочинения. - М.: Учпедгиз. 1955. - 285 с. 
70 Ушинский К.Д. Соч, III том. -Москва, 1968,-178 6. 
71 Белинский В.Г. Избранные педагогические сочинения -
М,1948.-108с. 
72 Көбеев С. Кейбір педагогикалық мәселелер туралы. Таңдамалы 
шығармалар. - Алматы, 1960.- 235 б. 
73 Кузьмина Н.В Формирование педагогических способностей. -
Ленинград. МГУ. 1961.- 162 с. 
74 Щербаков А.И. Педагогические основы формирования личности 
учителя в системе высшего педагогического образования. - Л, 1967. 
75 Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной 
подготовки учителя. - Алматы: Ғылым, 1998- 320 с. 
76 Манкеш А.Е. Оку-тәрбие процесіндегі экологиялық 
сабақтастықтың ғьшыми-теориялық негіздері. Монография. - Алматы: 
«Зерде», 2005. - 240 б. 
77 «Основы педагогического мастерства» Под.ред. И.А. Зязюна. 
М, Просвещение, 1989, 302с. 
78. Белинская К.П, Стефаненко Т.Г. Этническая социализация 
подростка. - М.; Воронеж, 2000. 
79 Крыско В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения: 
Курс лекций. - М, 2002. 
80 Лебедева Н.М. Социальная психология этнических миграций. -
М,1993. 
81 Лебедева Н.М, Лунева О.В, Стефаненко Т.Г, Мартынова М.Ю. 
Межкультурный диалог: Тренинг этнокультурной компетентности. - М, 
2003. 
82. Абай. Қара сездер, поэмалар. -Алматы ,1993. 
83. Есім Ғарифолла. Абай туралы философиялық трактат. - Алматы: 
Қазақ университеті, 2004. 
84. Назарбаев Н.Ә. Өзекжарды ойлар. - Алматы, Мектеп, 2003. 
85. Тәжмағамбетов Ә. Педагогика және математика педагогикасыУ/ 
Әдістемелік оқу құралы. - Қызьшорда. 1998. 
86. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Т.9. - Алматы: Ғылым, 1986. 
113 

87.Қазакстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы //Егемен Қазакстан.-
Алматы, 2004.- Б. 258. 
88 Подласый И.П. Педагогика: Новый курс: Учеб. для студ. высш. учеб. 
заведений: В 2 кн. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2003. - Кн. 1: Общие 
основы. Процесс обучения. - 576 с. 
89 Әлімбаев М. Халық - ғажап тәлімгер. - Алматы: Рауан, 1994.-
144 6. 
90 Иванов А.Ф. Сельская школа: Из опыта работы Мятлевской 
средней школы Калужской области. - М.: Педагогика, 1987. -128 с. 
91 Қоянбаев Ж.Б. Қоянбаев Р.М. Педагогика. Университеттер 
студенттеріне арналған оқу құралы. - Астана: Л.Н. Гумилев атындағы 
Еуразия университеті. (ЕАУ) 1998 . 
92 Учитель - методист - наставник стажера: Кн. для учителя С.Г. 
Вершловский, Т.И. Гриб, В.Ю. Кричевский и др.; Под ред. С.Г. 
Вершловского. - М.: Просвещение, 1988. -144 с. 
93 Сыдықов Е.Б, Абдикаримов М.О, Қазақстан 
Республикасындағы білім беруді модернизациялау үрдісіндегі 
педагогикалық жоғары оқу орындарының релі. - Семей, 2005. 
94 Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы, II том, «Рауан» баспасы 
. Алматы,1998. 
95 Қазақ тәлім-тәрбиесі . Жарықбаев Қ, Қалиев С. Алматы, 
«Санат»,1995. 
96 Майғаранова Ш Мектеп оқушьшарьш рухани дамыту 
мәселелері.. Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы. -Алматы, 
2002. 
97 Меңжанова А Тәлім-тәрбие жұмысын ұйымдастыру.- Алматы, 
1998. 
98 Педагогикалық ізденіс. Алматы ,«Рауан». 1990. 
99 Қалиев С. Иманбекова Б. Ахмет Байтұрсьшовтьщ педагогикалық 
мұраларын оқу-тәрбие жүйесіне пайдалану. - Алматы: «Өлке», 2002. 
100 «Жадыңда болсын, жас ұрпақ». Қ.Айтқалиев. Атырау, 2003. 
101 Национальные системы образования: общая характеристика, 
структура ЯІод.ред. А.К. Кусаинова. - Алматы, 2004. - с.59. 
102 Российская педагогическая энциклопедия. - М, 1999. - С. 133-
154. 
103 Никитин Э.М. Зарубежный опыт повышения квалификации 
педагогических кадров. - М.: Знание, 1995. - 84 с. 
104 Философия. "әл-Фараби атындағы ҚазҮУ филология және 
саясаттану факультетінің кафедраларынан" Алматы, 2004ж 
105 Ғабитов Т, Мүтәліпов Ж, Құлсариев А. Мәдениеттану. -
Алматы, 2004. - 128 6. 
114 

106 Философия. Кішібеков Д, Ү.Сыдықов Алматы, 2005. 
107 Кочетов А.И. Культура педагогического исследования. Минск, 
1996. 
108 Загвязинский В.И. Учитель как исследователь. - М, 1980. 
109 Сластенин В.А. Избранное. М, 2000. 
110 Бондаревская Е.В. Гуманистическая парадигма ЛОО// 
Ииновационная .школа. 1997. №1. 
111 Ильин Г. Педагогическая технология и педагогическое 
мастерство.// Новые знания. 1999. №4.// 
112 Мясищев В.Н. Психические функции и отношения. //Ученые 
записиЛГУ №1196, 1947//. 
113 Божович Л.И. Личность и ее качества. М, 1983. 
114 Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. Спб.: Гіитер, 
2000. 
115 Столин В.В. Самосознание личности. Изд-во МГУ, 1983 
116 Козырева А.Ю. Лекции по педагогике и психологии личности. 
Пенза, 1994. 
1 П.Философский эніщклопедический словарь. 2-е изд. М,1989 
118.Қазақ совет энциклопедиясы. 12 т. Алматы, 1978. 
П9.Педагогическая энциклопедия Гл.ред.: И.А.Каиров, Ф.Н.Петров 
и др. Т.1. -М.:Советская энциклопедия, 1966. 
120. Беляева А.А. Педагогическая деятельность как категория 
педагогики и философии //В сборнике науч.трудов. - Екатеринбург, 
1995. 
121. Щербаков А.И. Некоторые вопросы совершенствования 
подготовки учителя. //Советская педагогика, - Москва, 1971. 
122. Розов Н.С. Ценности гуманитарного образования //Высшее 
образование в России. - Москва. 1996. №1. - 85-89. 
115 

Бүлақбаева М.К. 
Педагог мамаіщығьіна кіріспе 
оқу қүралы 
Басуға 20.12.2005 қол қойылды. Пішімі 60x90 1/16. Офссттік қағаз. 
Әріп түрі Таймс". Офсеттік басылыс. Шартты баспа табагы 7,25. 
Таралымы 300 дана. 
Тапсырыс N 1638. 
"Казақ университеті" баспаханасы, 050038, Алматы кдласы, 
Әл-Фараби д, 71.