Мазмҧны кіріспе

269 
ауыл мектебінде мұғалім болып істеп жүргенінде, ол Жамал атты қазақ 
қызының тауқыметті тағдырына куә болады. “Бақытсыз Жамал” 
романындағы сол аяулы бейне осылайша шындық ӛмірден алынған еді. 
Роман оқиғасы қазіргі Кӛкшетау облысындағы Айыртау ауданында 
орналасқан Саумал кӛл – Сұлу кӛл тӛңірегінде ӛтеді. Бұл табиғаты 
тамылжыған, алабын ақ қайың кӛмкерген, айнадай жарқыраған кӛлдері кӛз 
тұндырған қазақ даласының бір құйқалы да кӛрікті жері. Романның бас 
кейіпкері дәл осы маңайда дүниеге келген. Жамалдың руы – Атығай, 
Ғалидың руы – Керей. Ақмола уезі, Ақкӛл болысында туып ӛскен, Жұман-
ның руы – Қаруыл, қазіргі Кӛкшетау облысы, Арықбұлақ ауданы, 
Ақанборлық деген жерден”
80
.
1909 жылы М.Дулатов Қызылжарға келіп, Жұмағали Тілеулиннің үйіне 
паналайды. Кейіннен Сасық кӛлде Мағжан Жұмабаевқа орыс тілі мен 
әдебиетінен сабақ береді. Жазып жүрген “Бақытсыз Жамал” романының 
нүктесін сол жерде қояды. 1910 жылы Қазанда басылған роман шығысымен-
ақ елге тез таралып кетеді (М.Әбсәметов). 
М.Дулатов роман желісіне қаақ ӛміріндегі ең бір әлеуметтік мәні зор 
мәселе - әйел теңсіздігін арқау еткен. ХХ ғасыр басындағы қазақ қыздарының 
теңдікке ұмтылуының әдебиетіміздегі маңдай алды тақырып болып табылуы 
тек қана әйел тағдыры емес, рухани теңдікке, бостандыққа ұмтылған қазақ 
ұлтының күрескерлік болмысын танытумен тығыз байланысты. 
Сондықтанда қазақтың алғашқы романында Жамал тағдыры жалаң 
алынбай, қазақ ӛмірінің сан қыры әлеуметтік мәселелерімен кӛмкеріле, 
сабақтастырыла суреттелген. Осыдан келіп романда ӛз тұсындағы реалистік 
ӛмір шындығы молынан кӛрініс тапқан. 
Романның бас кейіпкері – Жамал. Оның айналасын қоршаған қосалқы 
кейіпкерлер әкесі – жуас Сәрсенбай, шешесі – нәзік жанды, ақылды Шолпан, 
айттырған күйеуі “таз Жұман”, дала шонжары қатігез Байжан, сүйген жігіті 
Ғали. 
Романдағы Жамал мен Ғали – екеуі де елге сүйкімді, бір-бірін тең тұтып, 
сүйіп қосылмақ болған жандар. Жамалды алып қашқан Ғали қаладағы 
саудагер татар қайырымды Патухулланы паналайды. Сенгенінен сенімді 
тірек кӛре алмай Ғали Жамалмен алыстағы нағашысына кетеді, сонда 
кенеттен ауырып ӛледі. Ғашығын жоғалтқан, панасыз қалған Жамал айналып 
келіп айттырған күйеуінің азабына түседі. Мың сан азап тартып, еріксіз 
қосылған күйеуінен тепкі кӛрген Жамал берік шешімге келіп, қыстың 
боранды күнінде қашып шығады. Езгіде ӛткен ӛмірден гӛрі не еркіндікке 
жетуді, не ӛлімді жӛн кӛреді. Қалың боранда адасып, қарлы далада үсіп 
ӛледі. Романға арқау болған оқиға сюжеті осындай. 
80
Дулатов М. Шығармалары. – Алматы, 1991. – 370 б. 

270 
Ӛмір-тағдыры романға арқау болған Жамал – кӛптің бірі емес, қазақ 
қыздарының басындағы қайғылы халін ұғына білген, ӛз тағдырына араша 
түсуге дайындығы мол, санасы жетілген қазақ қызы. ХХ ғасыр басында 
шанда болса да мұндай сауатты қыздардың ел ішінде болғандығы ӛмір 
шындығы. Әке-шешесінің кӛзінің ағы мен қарасындай жалғыз қыз жасынан 
еркіндіктің дәмін татып ӛскен. Оның кейінгі ӛз бостандығы жолында күреске 
ұмтылуының және оған батылының баруының бір сыры осындар жатыр. 
Мәселе кейіпкердің сауаттылығында ғана емес, автордың кейіпкер 
табиғатына еркіндік рухын тәрбие негізі арқылы құюында. Теңдікке деген 
жүректегі бұлқыныс қыз санасының бірте-бірте ӛсуімен жетіле түседі. Автор 
бұл ӛзгеріс, ӛсулерді Жамалдың ішкі жан-дүниесін, мінез-құлқын ашатын 
психологиялық иірімдер арқылы емес, жанама мінездеулер арқылы беріп 
отырады. Жамалдың зейінділігі, тез хат тануы, оқымаған кітабы қалмауы, 
ӛлең жазуға талаптануы кейде автор арқылы, кейде сырт адамдардың сӛздері 
арқылы айтылып та, аталып отырады. Яғни оқырман Жамалды үнемі ӛсу 
үстінде кӛреді. 
ХХ ғасыр басындағы алғашқы роман болғандықтан мұндай жанама 
мінездеу арқылы кейіпкер портретін сомдау ӛзін-ӛзі ақтауға тиіс. Біздің 
бұдан кейінгі прозалық шығарма-ларымызда да бұл әдіс ӛз ӛрісін тапқан жоқ 
па?! Мәселен Б.Майлиннің “Шұғаның белгісі” ұзақ әңгімесі мен 
С.Торайғыровтың “Қамар сұлу” романдарындағы портреттер осы тәсілдер 
арқылы жасалғаны белгілі. “Шұғаның белгісі” повесіндегі әңгімешінің ә, 
дегенде-ақ “…ой, шіркін, ӛзі де Шұға десе Шұға еді-ау!” деген бір ауыз сӛзі 
оқырманды Шұғаға ынтықтырып-ақ қоймай ма?! 
Романда Жамалдың ішкі жан-дүниесін, сезім толғаныстарын бейнелеуге 
деген автор ұмтылысы да байқалады. “Жамал қанша ішінен қапаланса да, 
басқа бір кісіге айтуының ебін таба алмай, – бір күні қолына қағаз бен 
қарындаш алып, “тым болмаса кӛңілімдегі қасіреттің оннан бір бӛлігі 
шықпас па екен”, – деп, ӛз басындағы халіне бір азырақ ӛлең жазып еді”
81
. 
Әрине, мұндай суреттеулер романда сирек кездеседі. Бірақ прозамыздың 
алғашқыларының бірі саналатын ілкі дүние үшін бұл қанша дегенмен 
кешірімді. Шығыстық туындылар мен қазақ ауыз әдебиетінің озық 
үлгілерінің дәстүрінде тәрбиеленген оқырман үшін осылай жазылуы сәтті де 
шығар. Автор кӛбіне бас кейіпкер жан дүниесін оның ӛлеңдерінде ӛрілген 
ой-сезімдер арқылы ашуға күш салған. Сондықтан да жалаң баяндаулар 
кӛбіне Жамалдың ӛлеңі арқылы кӛмкеріліп, тігісі білінбей кетеді. Бастапқы 
кезде роман құрылымына жуыспайтын әңгімелер мен оқиға ӛтер тұсқа 
дейінгі жағдайларды ұзақ сонар баяндауға ұрынған автор, уақиғаның 
шиеленісер тұсынан бастап ширап сала береді.
81
Дулатов М. Бақытсыз Жамал. Шығармалары. – Алматы, 1991. – 138 б.

271 
Жамал мен Ғали кездескен сәттен әрі қарай бастап шығарма оқырманды 
ӛзіне ерекше тартып алады. Кейіпкерлердің сырласу сәттерін, бір-біріне берік 
сенісіп, ӛздерінің бақыты үшін күреске бел байлап жолға шыққан тұстарын 
автор жылы сезіммен тебіренте жазады. 
Ғалидың кенеттен ауруынан бастап, ғашығынан айырыларын сезінген 
Жамалдың кӛңіл күйі мен ішкі жан-дүниесін ашуға жаралы жанның 
жүрегіндегі толқыныс пен тебіреністі суреттеу арқылы жеткізуге ұмтылады. 
“Жамалдың кӛзінен қанды жастар тӛгіліп, ас ішпей, кірпік қақпай зор 
қасіретке кірісті. Бір минут Ғалидың қасынан кетпей, жаман ауырды деген 
жерлерін сипап, мӛлдіреген кӛздерін Ғалидан алмай қарап отыратын болды”, 
– деп, қасіретті жанның естен кетпес портретін жасаса, Ғали қазасынан 
кейінгі Жамалдың алай-түлей ішкі сезімін, жан толқынысын қабір басындағы 
сӛзі арқылы тӛгілтеді. “Қып-қызыл шоқтың ішіне тастап, алыс-алыс сапарға 
жӛнелдің, ӛзің үшін қайырлы болсын! Мен сорлың кеудемде шыбын жаным 
барда ұмытпаспын. Дүниеде патшаның баласы болса да саған теңгермеспін. 
Қош жаным! Ғали! Бір мен үшін мейірбан ата-анаңды да кӛре алмай, 
қолдарынан топырақ салғыза алмай кеттің, кеш жаным! Алла тағала ақиретте 
қосылуға несіп тілесін, сол уақытта ғана кӛрген қасіретім бір сағаттай болмай 
ұмытылар. Мен сорлың опасыз дүниеде қонақтай алмай адасып қалдым, қош 
жаным…” 
Тағдырдың тақсіретін тартқан Жамал мен дүлей боранды астастыра 
беруде қазақ прозасындағы ішкі сезім мен сыртқы табиғат құбылысын 
символдық бірлікте алып суреттеудің алғашқы ұшқыны байқалады. Бұдан 
кейінгі шығармалардағы қазақ қыздары тағдырына мойынұсынған немесе 
қатал заманның қысымына шыдай алмай мерт болған, болмаса ӛмір 
шындығына сай келмес ойдан жасалған жандар болса, алғашқы романдағы 
Жамалдың тағдырға қарсы жүзуі психологиялық тұрғыдан дәлелді. Қазақ 
қызына тән қайсарлықпен ӛз бақыты үшін күресе білген, бірақ бақытқа жете 
алмай мерт болған Жамал образы – шындықтан шыңдалған тұлға. 
Жамал табиғатына тән қайсарлық пен күрескерлікті автор ұтымды 
детальдар арқылы сәтті тауып, орынды қолдана білген. Жамал қиындықтан 
қаймығатын, ӛлімнен қорқатын жан емес. Жазушы бұны алғашында оның 
сүйгені Ғалиға жазған бір хатынан байқатады. “Бір алла жалғыз ӛзі болсын 
айғақ //Тұралық уағданы бекем байлап //Сен үшін бір басымды еттім құрбан 
//Шынжырлап жіберсе де Сібірге айдап!” 
Жұмандай таз күйеуінің тәлкегіне шыдамаған Жамал, боранды түнде 
қашып шығардың алдында Жұманға “Мені ӛлтіретін болсаң бір жола ӛлтір, 
әйтпесе ӛзі күйіп жүрген жанымды күйдірме” – деп, ашық айқасқа 
шақырады. Ызаға булыққан Жұман талдырып жыққан соң, есін жинай 
салысымен “…бүйтіп тіршілік қыла алмайды екенмін, мұнан да бұл иттің 
қолынан ӛлгенше басқа жаққа кетіп ӛлейін” деген берік байламға келеді. 

272 
Характер сомдаудағы Міржақып қолданған осындай сәтті штрихтар сӛз жоқ 
жазушы табысына саналуға тиіс. Жалғыз бұл емес, жалпы М.Дулатовтың 
қаламына тән қасиет – халық ӛмірін, қазақ әйелдерінің ауыр тұрмысын 
кӛркемдік шындықпен суреттеу. ХХ ғасырдың басында Міржақып Дулатов 
романының ізін ала, Міржақып кӛтерген тақырыпқа жазылған кӛлемді 
шығармалардың бірінен кейін бірінің шығуы, жазушының ӛз кезеңіндегі 
тамаша табысының куәсі болса керек. 
Тағдырға қасқайып қарсы тұрған, қасқыр мінез адамдардың озбырлығына 
илікпеген Жамал тылсым табиғаттың дүлей күшінен де қаймықпайды. “Бара-
бара боран әбден күшейіп, алды-артын орап алды. Қорқыныштың не екенін 
һәм жан-тән рақатын ұмытқан Жамалдың ойында Ғали ғана болып келе 
жатқан уақытта аты бір жерге келіп тұрып қалды”. 
Автор боран мен Жамал арпалысында символдық тәсілді қолданған. 
Жамалдың бостандыққа ұмтылған жолын қиып, адастырып ӛлімнің суық 
құшағына жетелеген ызғарлы боран – түнек заманның бүкіл кертартпа 
кесірлерінің жиынтығы. Ары таза, жаны таза, нәзік қыздың жан-жағынан 
қысқан алапат дүлей күштің қыспағында мерт болмауы мүмкін емес еді. 
Шығармада шымырлаған шындықтың барлығы да, авторлық шешімнің 
табиғилығы да осында жатса керек. 
Міржақып алғаш қадам жасаған бұл тәсіл кейінгі қазақ прозасында биік 
кӛркемдік деңгейге кӛтерілді. М.Әуезовтің “Қорғансыздың күніндегі” Ғазиза 
тағдырының боранмен астасуы, Ж.Аймауытовтың “Ақ білегіндегі” 
Ақбілектің түн қорқынышымен арпалысының бастау бұлағы осы “Бақытсыз 
Жамалдан” тартылады. 
Шағын кӛлемді романда сол тұстағы қазақ ӛмірінің айнасы дерліктей 
мазмұн бар. Романды оқи отыра қазақ даласындағы қоғамдық-әлеуметтік 
ӛмірмен, ұлтымыздың сол замандағы тыныстіршілігімен жүздесіп, замана 
қойнауына еркін бойлаймыз. Дала саясатының тізгін ұстары, айлакер, қажет 
жерінде қатыгездік пен жауыздықтан бойын аулақ салмайтын Байжан мен 
осы даланың жауқазын нәзік ӛскіндері Ғали, Жамал арасындағы тартыс кімді 
болса да селт еткізбей қолмайды. Жауыздық пен адалдық, соқыр сенім мен 
ӛміртаным тартысы – қандай шығармаға болса да негізгі арқау. Ол қалай 
берілген – ӛмір шындығымен кӛркемдік шындық шынайы шешімін тапқан 
ба? Міне жазушы шеберлігі ең алдымен осы арқылы айқындалады. Бұл 
тұрғыдан Байжан болыс – ескінің етегінде шырмалып қалмаған, жаңаны 
бойына жұқтыра отырып, оны ӛзінің арам пиғылының мүлт кетпес қаруына 
айналдыра білетін, жаңа заманның озбырлық күшінің қазақ прозасындағы 
нанымды сомдалған соны образы. Тұңғыш романының ӛзінен Міржақып 
қазақ прозасында бұрын болмаған, соңын ала шыққан алғашқы романдардың 
кӛбінде жоқ тың бейнені тұлғаландырған. Айлалы дала кӛк-жалынан 
ӛктемдігіне қарсылық кӛрсетем деп бақытсыз атанған Жамал жаңа заманның 

273 
жаңа лебінің қарлығашы, кӛрікті, әрі білікті, ақылдығына ақындығы сай 
білімді қыз ретінде бейнеленген. Жазушы Жамал арқылы ӛмір кӛші 
ӛзгертпей тұрмас шындықты ашып, жаны оянуға құштар, санасы оянған 
қазақ қыздарының типтік бейнесін жасауға талпынған. Ӛйткені 
Міржақыптың романға жазған алғы сӛзіндегі ойлары Жамал тағдыры қазақ 
қыздарының барлығына ортақ жағдайдың жиынтық кӛрінісі еді дегенді 
меңзейді. 
Романдағы аз кӛрінсе де, есте ұзақ сақталатын Ғали – оянған қызға серік 
болар жігітті арман етіп, нағыз азаматты бейнелемек болған Міржақыптың 
тілегінен туған сүйкімді образ. Ғалидың ӛз бақыты жолындағы күресте 
биіктен кӛріне алмауы да жазушының оны сүйкімді ете отыра, сенім арта 
алмағандығында. Бұл да ӛмір шындығынан алыс емес! Ӛйткені жазушы 
прототипті ӛз ортасынан алды емес пе? Екі ғашықтың іс-әрекетіндегі 
шешуші қадамды жасап жүрген Ғали болсада, қайсарлық безбені кӛбіне 
Жамал жағына ауып отыруының себеп-салдары осында. Ғали әрекеті бас 
сауғалаудан ары аспайды, ал Жамал бойынан енді-енді пісіп-жетіліп келе 
жатқан күрескерлік нышандары кӛзге түседі. Махаббаты үшін не сұмдық 
кӛрсе де тӛзуге әзір, жанына нұрлы бақыттың ұшқынын сепкен Ғалиын 
ұмыта алмайтын Жамалдың қарлы боранда қашып шығып, белгісіздікке бет 
түзеуі де осының белгісі. Қорлықтан азапты ӛлімді артық кӛрген әйел шешімі 
бас азаттығы үшін күрескерлікке шақырған ӛзгеше үн еді. 
Жамалдың жансыз денесін тауып алған жолаушылар оның қалтасынан 
шыққан бір жапырақ қағаздағы мына жолдарды оқиды: 

жүктеу/скачать 2.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: