Мəдениеттер типологиясы жəне мəдениеттің тарихи өлшемдері

оларды салыс-тырмалы тəсілдермен түсіндіру сияқты ғылыми негізгі əдістерге жатады.
Сонымен, адамзатқа тəн сан алуан мөдениетті зерттеу үшін типология ауадай қажет.
Қазіргі мөдениеттануда типологияның бірнеше баламасы қабылданған. Бүл жерде
шешуді қажет ететін мəселе — меде-ни типтердің өзара байланысы. Дүниежүзілік түтас
мəдени-еттер эволюциясы бар ма, əлде əрбір мəдениет оқшау, бір-бірімен алшақтап кете
ме? Осы мəдени типтердің тарихтағы салмағы, оның қосқан үлесі қандай? Неліктен
адамзат да-муында белгілі бір мəдени тип алға озып шығады? Ал бүрын гүлденгені, неге
кейін солып қалады? Осындай сүрақтарды жалғастыра беруге болады. Енді соларға
түсіндірмелерді іздестіріп көрейік.
Осы мəселе бойынша мəдениеттануда негізінен үш бағытты бөліп алуға болады. XІX
ғасыр тарих түрғысынан мəдениет типтерін негізінен біртүтас дүниежүзілік өркениеттің
қалып-тастыру заңдылықтарына сəйкестендіре шешті. Дарвинистік эво-люциялық ілім
ықпалымен пайда болған бір бағыттық прогрессивтік мəдени даму түжырымдамасы
бойынша əртүрлі өркениет жоқ. Тек бір оркениет бар жəне де барлық дамыған елдер
мөдениеттің үқсас сатыларынан отеді. Бүлай ойлау, өсіресе, марксизм ілімінде анық
айтылған (қоғамдық-экономи-калық формациялар, спираль түрінде даму идеялары).
Гегель философиясындағы жалпыламалықтың жекелерден жоғары түрып, оларға үстемдік
ету принципі мəдениет типтеріндегі өзіндік ерекшеліктерді елемеуге əкеліп соқты.
XІX ғасырдың екінші жартысынан басталған бетбүрыс осы мəселеге де оз əсерін
тигізді. Мəдениеттегі ортақ даму заңды-лықтарын логикалық түрғыдан талдаудың орнына
əрбір "өркениеттіңң көркем өмірбаянын суреттеу алдынғы қатарға шықты.
Ресейде де бүл идея XІX ғасырда терең тамыр жайған. Осы ретте орыстың белгілі
мəдениет тарихын зерттеушісі Н.Я. Дани-левскийдің тарихи-мəдени тип іліміне қысқаша
тоқталып өтейік. Ол өзінің «Ресей жəне Еуропаң атты шығармасында та-рихта 13 мəдени
типтің болғанын атап өтеді. Осы тарихи-мəде-ни типтердің арасынан біз түрік
халықтарын таба алмаймыз. О. Шпенглер сияқты Н. Данилевский де «Орталық Азия ха-
лықтары варварлық сатыдан шыға алмадың деген еуроорталық-тық көзқарас шеңберінде
қалып қойған.
Əрбір мəдени-тарихи тип окшау организм тəрізді болған-дықтан, олардың бір-біріне
қарым-қатынасы шектелген, ара-ларында шынайы сүхбаттасу (диалог) мүмкін емес. Н.
Данилевскийдің пікірінше, үлттық мəдениеттер шығармашылық (творчестволық) жəне
қатып-семіп қалғандар (реликтілік) бо-лып бөлінеді. Тарихи қозғалыс нөтижесінде кейбір
мөдениет алға озып шығады да, басқалары оларға этнографиялық мате-риал болудан
озгеге жарамайды. Жалпы қалыптасқан мəдениет шамамен 1500 жылдай омір сүреді.
Оның 1000 жылын қалып-тасу, нəр жинау, басқалардан оқшаулануды қамтитын этно-
графиялық кезеңі алса, 400 жыл мемлекеттік кезеңге жатады. Тек соңғы 50—100 жыл
ішінде тарихи-мəдени тип өзін көрсетеді, тарихта із қалдырады. Бүл кезеңді Н.
Данилевский оркениет деп атайды. Бірақ өркениет түбінде этностық мəде-ниетке орны
толмайтын нүқсан келтіреді, оның архетиптік озегін жегідей жейді.
Əрине, Н. Данилевский тарихи-мəдени типтердің арасында-ғы байланысты мүлдем
жоққа шығара алмайды. Оның пікірінше, мəдениеттердің арақатынасының 3 түрі бар:
• а) жою, тазарту (мысалы, еуропалықтардың Америкадағы үндістер өркениеттерін
мүлдем қүртып жіберуі);
• ө) будандастыру (І Петрдің еуропалық мəдениетті орыс жеріне енгізуі);
• б) тыңайту (мəдениет өзінің негізін сақтап, басқалардың нəрімен толығады).
Жалпы алғанда кəптеген тың пікір айтқа-нымен, Н. Данилевский мəдениеттер түтастығын
жеткілікті ескермейді.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап адамзат ғасырлар 5ойы қалыптасқан,
алайда жаугершілік пен алапат соғыстардың саддарынан жиі-жиі үзіліп қалған өзінің
бірыңғай мəдеі бірлігін қалпына келтіре бастайды. Бүкілпланеталық түтасть: идеясы
гуманист ойшылдарды тарихтың ішкі мəнісін замаңдг сабақтастығынан іздеуге
үмтылдырды. Мəдени оқшаулық тес риялары өз орнын адамзат оркениеті дамуының
біртүтастығ: жайындағы ілімдерге бере бастады. Осылардың ішінде белгу философ-
экзистенциалист Карл Ясперстің (1883—1969 белдеулік (осьтік) уақыт ілімі ерекше орын
алады.
К. Ясперстін пікірінше, адамзат біртүтас күйде пайда бол ган, негізгі даму бағыты
ортақ жəне тағдыры мен болашағы үқсас Жалпыадамдық мəдениет пен еркениеттің
қалыптасуыш шешуші əсер еткен фактор — тарихтағы рухани даму, қүдай-лық сенімнің
адамдарды баурап алуы. Бірақ өрбір дүниежүзілік немесе үлттық дін ©зара таластың
салдарынан жалпыадамдық наным мен сананы қалыптастыра алмады. Оны тек қана
«дүниежүзілік тарихтың белдеулік уақытындаң пайда болған философиялық сенім
түжырымдады. Бүл — шамамен б.э.б. 800 жəне 200 жылдарды қамтитын уақыт. Осы кезде
планетамыз-дың əр жерінде (Қытайда, Үндістанда, Персия мен Палестина-да, Ежелгі
Грекияда) рухани қопарылыс болып, казіргі адам типі қалыптасты. «Бүл уақытта, — дейді
К. Ясперс одан əрі, — кере-мет қүбылыстар болып жатты. Қытайда Конфуций мен Лао-
цзы омір сүрді. Мо-цзы, Чжун-цзы, Ле-цзы жəне тағы да копте-ген философтар өз
ойларын дамытты. Үндістанда Упанишадтар пайда болып, Будда омір сүрді. Осы екі елде
де адамзаттың бар-лық тағдырлық мəселелері пайымдалып, бабына жетті; Ираңда
Заратуштра жақсылық пен зүлымдықтың арасында толассыз күрес жүретін əлем туралы оз

ілімін уағыздады; Палестинадан Илия, Исайя, Иеремия жəне Екінші Исайя пайғамбарлар
шық-ты; ал Грекия — бүл Гомер мен Парменид, Гераклит, Платон тəрізді философтардың,
Фукидид пен Архимед сияқты трагиктердің уақытың (Смысл и назначение истории. — М.,
1971. — С. 32-33).
К. Ясперс ертедегі үлы мөдениеттердің пайда болуын адам-ның озінің əлсіздігін
сезініп, осы жағдайдан қүтылу үшін руха-ни күреске шығуы арқылы түсіндіреді.
Адамзаттың рухани бірлігі идеясын К. Ясперс мəдениеттер типологиясын талдауға негіз
етіп алған. Оны нақтылы көрсету мақсатымен төмендегідей кестені «Тарихтың түп-
тамырлары жəне оның мақсатың шы-гармасында үсынады.

жүктеу/скачать 2.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: