«Шығыс – Батыс» мəдениеті өркениеттілік дихотомиясының үлгісі ретінде

философиялық ойдың, ғасырлар бойы жинақталған тəжірибенің сұрыпталған тұжырымы,
негізгі нəрі, қысқа да көркем бейнесің. (Қазақтың дүниетанымы. Алматы, 1993, 36-бет).
Ғасырлар бойы күңделікті іс-тəжірибе негізіңде сұрыптал-ған жазу-сызу мен
азаматтық қоғам əлі жоқ кезде қалыптасқан салт-дəстүрлер мен əдет-ғүрыптар мəдени
мирасқорлықтың жалғыз мүмкіндігі болды. Ескі ырымдар мен əдет-ғұрыптардан
надандык, анайылықты емес, қазіргі ұлттық мəдениеттердің архетипін аңғарған жөн.
Кез келген ұлттық мəдениеттің негізі мен ділін, ондағы адамгершілік қасиеттер мен
дүниетанымды ұғыну үшін мəдениеттің тағы бір түп-тамыры дінге жүгіну қажет. Тотали-
тарлық жүйе ұлттық мəдениеттерді қүрту мақсатында, дінді «апиынң деген марксизм
қағидасын басшылыққа алып, ешқан-дай қасиетті тірліктері жоқ, шолақ белсенді
мəңгүрттерді тəрбие-леуге тырысты.
Ал шындығыңда діни Ренессанс («ренессансң — француз сөзі — қайта жаңғыру)
мəдени дамуда орасан зор роль атқарды. Дінге дейінгі дүниетаным ретіндегі мифте
табиғат касиетті күштерге баланса, үлттық немесе дүниежүзілік діндерде адам мен қоғам-
ның құдіреттілігіне басты назар аударылады. Осының нəтижесінде өркениет қалыптасады.
Жалпы алғаңда, дінтанусыз мəдениеттану жоқ.
Мəдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың
ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджелоның мəңгілік туыңдыларымен
жалғасқан, халық-тың шығармашылық рухынан туған талай сұлу дүниелерсіз, өнер
өлемінсіз, қандай мөдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз. Шыныңда да, өнер
мəдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлы-лығын білдіретін ғажап көріністердің бірі —
оның əсемдікке, сүлулыққа үмтылуы.
Осыған дейін қарастырылған анықтамалардан бір түйіңді ой айтуға болады:
мəдениет — адам əлемі. Мөдениет көріністерінде адамдық парасат, оқыл-ой, ізгілік пен
өдемілік заттаңдырылып, игіліктер дүниесі қүралған. Сонымен бірге мөдениет адамды
түлға деңгейіне көтеретін негізгі қүрал.
Əл-Фараби айтқандай, адам — «хайуани маданиң, яғни, мəдениетті жан.
Адам — табиғат туыңдысы жəне ол үшін табиғи орта мəңгілік қажеттілік болып
қалады. Мəдениет адамнан табиғатты бөліп алады деген пікір қанша рет айтылса да,
адамның табиғи і ғармашылықтың ең жоғары үлгісі екендігіне күмəн ң И. Гердердің
тілімен айтқаңда, адам — табиғаттың бірінші а тық алған пендесі.
Ғасырлар — адамның мəдени дамуының куəсі. Бірақ і алға қарай жылжу Жер-Анаға
əр уақытта жайлы бола берм Адам қоршаған ортаны озіне ыңғайлы түраққа айналдыр
тырысты, алайда осы белсенділік көп жағдайда табиға
г 
күйзелтіп, құлдыратып жіберді.
Мəдениет пен табиғатты қарама-қарсы қоюдын бір түрі ад: ның табиғи
антимəдениеттілігі жөніндегі ілімдер еді (киника Ницше). Контрмəдениет атты XX ғасыр
туындысы бұқарал мөдениеттегі руханилықтың затқа, тауарға айналуына қаг. қозғалыс
сипатыңда болды. Мəдениет пен табиғатты ұштасі руға тырысатын ілім — мəдени
антропология. Онын негізін лушылардың бірі — Э. Уилсон.
Əрине аталған ілімдер табиғи-биологиялық заңдылықтар тым əсірелеп жібереді,
əйткенмен оның қисыны бар сияқі Өйткені, XX ғасыр мəдениет пен табиғат
дилеммасының ад тағдыры үшін қауіпті екендігін көрсетіп, заман талабына сəй*
экологиялық мəдениет ілімін тудырды. Адамдық шовинизд тежейтін бұл ілімнің негізі
есебінде мынадай идеяларды ат откен жөн:
•а) академик В.И. Вернадскийдің Ноосфера (парасатты орі туралы ілімі;
•ə) Рим клубының экологиялық түжырымдары;
•б) Тейяр де Шарденнің адам жөніндегі гуманистік эволі циялық теориясы;
•в) Л.Н. Толстой, М. Ганди, А. Швейцер, Э. Фромм т.б. д мытқан гуманистік этика
т.б.
Тағы айта кететін жайт, осы экология мəселелеріне байл; нысты Шығыс пен
Батыстың арасындағы айырмашылық тур; лы. Интровертивтік Шығыс мəдениеті
табиғатқа жақын, с үстемдік етуге шақырған жоқ.
Сонымен, мəдениет адам мен табиғатты бөліп түрған «қыта қорғаның емес,
керісінше, олардың арасындағы нөзік үндесті жəне рухани қыл-кепір. Осы үндестікті
(гармонияны) одан ə] жетілдіру — адамзаттың алдындағы келелі міндет.
Адам жəне мəдениет мəселесін тереңдете түсетін тағы бі жайт адамның
қабілеттілігіне, жан-жақтылығына, шексіздігін байланысты. Американ ғалымы К. Поппер
айтқандай, адаі бірдей үш дүниеге: физикалық, ментальдык (психологиялық) жəне
идеалдыққа жатады. Сонда мəдениет осылардың қайсысымен көбірек анықталады деген
занды сұрақ туады. Егер біз мəдениетті тек материалдық жəне рухани бөліктерге бөлудің
қарадүрсін шеңберінен шыға алсақ, онда мəдениеттің өзінің ішкі мағына-сында идеалды
екендігіне көзіміз жетеді. Себебі, адамды қор-шаған заттар, дүние — бүл мəдениеттің
сыртқы көрінісі ғана, оның мəні — руханилықты адам əрекетінің нəтижесінде зат-
тандыруда жатыр. Мəдениеттің ішкі мəні қоғамдағы өмір сүріп жатқан адамдардың
өзіңдік санасында, парасаттылық сезімде-рінде, рухани ізденістерінде айқындалады.
Ж. П. Сартрлық көсемсөзді қайталасақ, адам өлемге еркін жіберілген, ол еріктілік
жазасына кесілген. Осы сипатта мəдениеттің қүпиясы — адамдағы «Меңдікң. Одан
сыртқа ерек-ше бір нүр — азаттық, жауапкершілік, адамгершілік сəулесі нүр шашып түр.
Мəдениетте адам ғажап биік деңгейге көтеріледі. Мəдениет дегеніміз менің өмірім, менен

бөлінген, мен өлген-нен кейін де тірі болатын менің шығармашылығым.
Енді мəдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқы-лайық. Алдымен қоғам жəне
мəдениет үғымдарында қаншама үқсастық, үндестік болғанымен, олардың арасыңдағы
мағына-лық, айырмашылықты естен шығармаған жөн.
Қоғам — əлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында əрекет етіп
жатқан субъектілердің (түлғалар-дың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс
ны-сандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мəселе — адам жəне оның үйымдасу
нысандары, бүл ретте қоғамды зерттейтін бас-ты ілімді əлеуметтану деп атайды. Ал
мəдениет осы түрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмүнында
қолданылады.
Біз осыған дейін мəдениетгі үғымдық жағынан қарас-тырып келдік. Ал мəдениет
болмысы — тарихи-мəдени про-цесс. Оны əлеуметтік қозғалыстың ақпараттық түрі деп
атауға болады. Мəдениеттің заттық пішіңдерінде ақпараттық беріліс адам əрекеті
нəтижесіңде «жасаңды табиғаттаң ұяланса, ал ру-хани мəдениетте ол текстер мен тілде
жүзеге асады.
Тарихи-мəдени қозғалысты мəдениеттану дүниежүзілік та-рихтан басқаша қисынмен
зерттейді. Оның алдыңда оқиғалар мен тарихи деректердің тізбесін жасау мақсаты түрған
жоқ. Ол осы тарихи-мəдени процестің қисындық модельдерін бейнелеу-ге тырысады. Егер
біз дүниежүзілік тарихқа осы сипатта назар аударсақ, онда адамзат дамуында екі бағыт
бар екендігін бай-қаймыз. Біріншісі, табиғатты меңгеру арқылы өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастарды өркендетумен, білім мен техника-ның дамуы нəтижесінде
қалыптасатын өркениетпен байланыс-ты. Өркениет заманы адам өміріне машинаның жан-
жақты енуімен, тіпті адамның руханилығының қүңдылығы кеміп, оның осы машинаның
тетігіне айналған көріністерімен айқындалып тұр. Н.А. Бердяев бұл туралы былай деген:
«Өмір органикалық сипатын жоғалтып, табиғи тербелістермен байланысынан айы-
рылады. Адам мен табиғаттың ортасына, адамның табиғатты бағындырғысы келген
құралдары қойылған... Өркениеттің негізі енді табиғилық та, руханилық та болмай қалды,
оның негізі — машиналықң (Бердяев Н.А. Воля к жизни и воля к культуре. На переломе. -
М., 1990. - С. 78).
Əрине өркениет адам өмірін қазіргі кезде түтынудың жоғары деңгейіне көтерді.
Дамыған елдерде «не жеймін, не киемінң іқты мөселелер түбегейлі шешілген. Бірақ
адамзат үшін бүлар-

жүктеу/скачать 2.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: