Мәдениеттің мақсаты негізінен адамзаттың әр ұрпағының келесі ұрпаққа өлмес те, өшпес мұра қалдыру, олай болса, аталған Батыс п

34 
өнері) өнеріне ақы алып үйрететін ұстаздар пайда болады. Оларды софистер 
деп атады. Олардың басты қағидасы – əркімнің өз ақиқаты бар. Жақсылық пен 
жамандықтың объективті мөлшері жоқ. Кімге не пайдалы болса – сол 
жақсылық, игілік. 
Софизмнің қалыптасуына Протогар, Горгий, Гиппий, Критий т.б. 
ойшылдар ат салысты. Солардың ішінде өз ерекшеліктерімен көзге түскен 
ойшыл – Протагор (шамамен б.д.д. V ғысырдың 80-жылдары) болды. Негізгі 
еңбектері: “Ғылымдар туралы”, “Мемлекет туралы”, “Құдайлар туралы” т.б. 
Протагор шығармалары бізге толық күйінде жетпеген, кейбір фрагменттер ғана 
сақталған. 
Протагор білімінің салыстырмалы екендігі туралы ілімін материяның 
абсолютті өзгермелі жəне тұрақсыздығы сияқты қасиеттеріне сүйеніп, 
дəлелдемек болады. Егер табиғаттың өзі абсолютті өзгерісте болатын болса, 
онда оны танып-білуге бағытталған субъектінің білімі де өзгермейді, 
тұрақсыз. Олай болса, өзгермелі, өзінің қарама-қарсы екі пікір айтуға болады
жəне сол пікірлердің екеуі де дұрыс болуы ғажап емес. Мұндай жағдайда адам 
əбден шатасуы мүмкін, сондықтан ол осы екі қарама-қарсы пікірдің береуін 
қабылдап, екіншісін теріс пікір ретінде жоққа шығаруы керек. Осыдан келіп, 
Протагор “адам – барлық заттардың мөлшері” деген қағиданы ең негізгі 
қағида ретінде қабылдайды. Бұл қағида бойынша, маған заттар қалай болып 
көрінсе, мен үшін олар солай болып, ал саған қалай көрінсе, сен үшін – солай 
болып қалады. 
Білімнің салыстырмалы екендігін Протагор өздігінен ештеңе өмір 
сүрмейді жəне пайда болмайды, олар басқаларға қатынасы арқылы 
айқындалады деген пікір төңірегінде дəлелдемек болады. Сондықтан: жел 
салқын ба? Немесе жел дегеннің өзі бар ма? Деген сұрақтардың өзі дұрыс 
емес. Себебі, біреулер үшін жел болуы мүмкін, ал басқа біреулер үшін ол 
болмауы мүмкін, біреулерді ол теңселіп-құлатуы мүмкін, ал енді біреулерді 
оны елемеулері мүмкін. Олай болса, түйсіну субъективті құбылыс, бұдан 
шығатын қорытынды – əркімнің өз түйсінуіне байланысты айтқан пікірлері – 
өздерінше ақиқат, тек соны дəлелдей білу керек. Демек, ешкімде де теріс пікір 
жоқ, бірақ сол көп пікірлердің ішінде біреуі ақиқат болуы немесе дұрысырақ 
болуы ғажап емес. Данышпандардың пікірлері басқа адамдардікінен гөрі 
дұрысырақ келетініне талас жоқ. 
Пікір таңдауда адамдар пайдалылық мөлшеріне сүйенуі керек. Ол 
жамандық пен жақсылықтың салыстырмалы болатындығын, ал объективті 
нақтылықта олардың жоқ екендігін көрсетеді. Олай болса, ненің жаман, ненің 
жақсы екенін өз пайдаңа байланысты шешуің керек. 
Рақымшылдық (адамгершілік, ізгілік) дегеніміз не, оған адамдарды 
үйретуге бола ма? – деген сұраққа Протагор былай деп жауап береді: ізгілікке, 
рақымшылыққа талпыну қабілеті барлық адамдарда бар, бірақ ізгіліктің, 
рақымшылықтың өзі туа біткеннен болмайды, сондықтан оған адамдарды 
оқыту, үйрету керек. Егер адамдар өздері соған талпынса, онда ізгілікті, 
рахымды адам болып шығады. Осыған байланысты мемлекет қоғамда ізгілік, 
рақымшылық сияқты қасиеттерді тəрбиелей алатын болғанда ғана 

35 
қылмыскерлерді жазалауға болады, себебі, жазалаудың өзі жамандықты 
болдырмау үшін қолданылатын шара ғой, - дейді Протагор. 
Сократ та, Платон да, Аристотель де софистік ілімді, оның ішінде 
Протагордың ілімін сынға алып, софизм деген шын данышпандық емес, 
алдамшы данышпандық, ал софистер осының арқасында пайда тауып жүрген 
адамдар деп көрсетеді. 
Эмпедокл (б.д.д. 487/82-424/23). Негізгі еңбектері: “Табиғат туралы”, 
“Тазарту”. Бұл шығармалардың кейбір үзінділері ғана қазіргі кезеңге дейін
жеткен. Әлемнің алғашқы бастамасы етіп дəстүрлі қалыптасқан “заттардың 
төрт тамырын” – жер, су, ауа жəне отты алған. Бұл бастамалар – бір-біріне 
ауыспайды. Эмпедокл төрт алғашқы бастаманы төрт құдаймен теңестіріп 
қарайды. Олар зевс, гера, аид жəне нестис (су құдайы). Ал қалған құдайлар
осы тамыр – құдайлардан жаратылады. Әлемдегі заттар осы төрт бастаманың 
бір-бірімен əртүрлі мөлшерде араласуынан пайда болады. Мысалы, сүйек – 
судың екі, жердің екі, оттың төрт бөліктерінің қосындасынан тұрады, нерв – 
судың екі, бір-бір жердің жəне оттың бөліктерінен тұрса, қанда төрт тамырдың 
төртеуі де тең орын алған. 
Төрт тамырдың қай-қайсысы да белсенді болмағандықтан əлемдегі 
болып жатқан үздіксіз өзгерістер пен процестердің қозғаушы күші ретінде 
Эмпедокл бір-біріне қарама-қарсы екі бастаманың күресін алады. Біріншісі, 
филия – махаббат (сүйіспеншілік) – ғашықтық күш ретінді, “төрт тамырдың” 
қойнауын қорғап-сақтауға əрекеттеніп, бірлік пен жақсылықтың, əртектілерді 
біріктірудің, біртектілерді бөлудің ғарыштық себебі болса, екінішісі – нейкос 
жек көру мен жаманшылық ретінде көпшілік пен жамандықтың əртектілерді 
бөлудің, біртектілерді біріктірудің ғарыштық себебі. Өзара күресте филия мен 
нейкос алма-кезек жеңіске жетеді. Олардың жеңіс кезеңдері ғарыштық циклдың 
төрт фазасына сəйкес келеді. Бірінші, үшінші фазаларда махаббат 
(сүйіспеншілік) жеңеді. Бұл фазаларда əлем шарға (сфайрос) ұқсайды да, төрт 
алғашқы бастама тепе-тең түрде бір-бірімен араласқандықтан, сондықтан бұл 
кезеңдерде заттар жеке-дара болып қалыптаспаған. Ал, екінші, төртінші 
фазаларда жек көрушілік пен махаббат тепе-тең болады. Бірақ бұл тепе-теңдік 
тұрақсыз, демек олардың үздіксіз қозғалысының арқасында олардың дамуы 
бірлік пен жақсылықтан көпшілік пен жамандыққа (екінші фаза) жəне көпшілік
пен жамандықтан бірлік пен жақсылыққа (төртінші фаза) бағытталады. 
Эмпедокл əлемді мəңгі қайталанып отыратын құбылыс деп санайды. Әлем 
өзінің тамырлары деңгейінде жəне “уақыт айналымың шеңберінде өзгермейді 
де, ал жеке заттар деңгейінде жəне “уақыт айналымының” ішінде ылғи да
өзгерісте болады. Ғарыштың махаббат пен жек көрушілікті адам өзіне тəн осы 
сияқты махаббат пен жек көрушілік арқылы танып-біле алады. 
Эмподокл жанның көшіп-қонатынына сенеді. Өз жанының бұрынғы 
өміріндегі кім болғанын айта келіп, барлық денелерде ақыл мен оймен қамтып 
отыратын “қасиетті ақыл” арқылы түсіндіруге тырысады, ал оның материалдық 
негізі заттардың төрт тамыры тең араласқан. Әлемді толық танып-білу осы 
“қасиетті ақылға” тəн, ал адам осы шексіз əлемнің өз жүрегі көрсеткен кішкене 
ғана бөлігін танып біле алады. 

36 
Эмпедоклдың пікірінше, жанды денелер жансыз тіршіліктен пайда
болады, бірақ олар тұтас күйінде емес, алдымен олардың жекелеген органдары
пайда болып, олар қалай болса солай өзара қосылады да, қоршаған ортаға 
бейімделмеген, ебедейсіз бөліктері өміршеңдігін көрсете алмай, өз орнын 
ортаға бейімделген жаңа организмдерге беруге мəжбүр болады. Сөйтіп, 
дүниеде өзіміз көрегендей өсімдіктер мен жануарлар əлемі, тура осындай 
тəсілмен адам пайда болады. Сəуленің жылдамдығы туралы эмпедокл тамаша 
болжам айтқан. Жер мен аспан əлемінің арасында сəуле белгілі бір уақыт 
аралығындағы үлкен жылдамдықпен қозғалып, жан-жаққа тарайды, сол себепті 
адамдар оны қабылдай алмайды. Эмпедокл өзінің философиялық, физикалық, 
биологиялық қағидалары арқылы адамзат мəдениеті тарихында өзіндік із
қалдырған ірі ойшыл. 
Анаксагор (б.д.д. 500-428 жж). Негізгі еңбегі – “Табиғат туралы”. 
Анаксагордың пікірінше, алғашқы бастама төртеу емес, сан жағынан шексіз 
көп, жəне ол – заттардың барлық жағдайын қамтиды. Бастама зат күйіндегі, су, 
алтын т.б. емес, ол (бастама) – от, су, алтын т.б. Заттардың кішкентай, 
көрінбейтін, сезінуден тыс жатқан бөлшектері, оларды анаксагор – “барлық 
заттардың тұқымы (ұрық)” деп, ал Аристотель оны – “гомеомерия” деп атаған. 
Гомеомерийдің əр түрлі өзіне тəн сапалық қасиеттерін сақтйды. Мысалы, 
қанның тұқымы (ұрығы) қанға тəн барлық сапамен, темірдің ұрығы – темірдің 
сапасымен, ағаштың ұрығы – ағаштың сапасымен т.б. ерекшеелнеді. Сапалар 
мəңгі жəне өзгермейді. 
Заттардың ұрығы алғашқыда бір-бірімен тəртіпсіз орналасып, əлемде 
хаос болған. Кейін келе, заттардың ұрығын тəртіпті қозғалысқа түсірген 
“Әлемдік нустің” (əлемдік ақыл) арқысында əрекеті бөлшектер бір-бірінен 
бөлініп, ал біртектілрі қосылып, жекеленген сезімдік заттар пайда болады. Нус 
– жұқа, жеңіл зат, ол өзі жарататын заттар əлемінде тұратынына қарамастан, 
олармен араласпайды, себебі оның басқа заттармен қосылу мүмкіндігі жоқ. 
Ешқандай денелер басқаша жолмен пайда болмайды жəне жойылмайды, олар 
тек бар заттардың қосындысынан пайда болып, ал олардың бөлінуінің 
арқасында сол зат ретінде жойылып, бөлшектерге айналып, кейін олар қайтадан 
қосылып басқа зат болып, т.б. сөйтіп шексіз дами береді. Мысалы, ауыр, 
дымқыл тығыз бөлшектер əлемнің ортасы. Онда жиналып, олардан жер пайда 
болса, жеңіл, жылы, құрғақ бөлшектер ауыр бөлшектерден бөлініп, жоғары
көтеріледі де, олардан аспан əлемі пайда болады. Аспанда ылғи қозғалыста 
болатын тастар бар, сол қозғалыстың арқасында олар құламайды, егер аспан өз 
қозғалысын тоқтатса, онда ол жерге құлап тұсер еді, ал аспан өз қозғалысын 
бəсендеткенде ондағы тастар жерге құлап түсіп жатады. Айда жер сияқты, онда 
да жазықтық, тау-тасты жерлер бар, ол өзіне жарықты күннен алады, ал күн 
болса, ол – балқыған темір мен жанып тұрған тастардан тұрады, аумағы 
жағынан пелопонестен аз-ақ үлкен. “Тіршіліктің ұрығы” жоғарыдан (аспаннан) 
жерге жауын (жаңбыр) арқылы түседі. Тіршілік ұрығы гомеомерийдің бір бөлігі 
ғана. 
Анаксагордың пікірінше, заттарды қарама-қарсы қасиеттеріне танып-
білуге болады. Мысалы, салқын жылу арқылы, тəтті-ащы т.б. Бірақ, сезім 

37 
мүшелері, соның ішінде түйсік бізге ақиқатты ашып бермейді, себебі 
гомеомерийді сезім мүшелері арқылы танып-білу мүмкін емес, оны тек ақыл-
ой арқылы тани аламыз. Білім бізге бостандыққа жетуге мүмкіндік береді, 
анаксагордың кейінгі антикалық ойшылдарға үлкен əсер етті. 

жүктеу/скачать 3.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: