Рефлексивтік гылыми-теориялық білім

Мүның барлығы метатеориялық келуді, қазіргі кездегі ғылыми-теориялық ойлаудың қажетті компоненті жаңа кейіптегі білімді алу жолындағы тиімді қүрал екендігін көрсетеді, рефлексивті-бағытталған теорияның терең негіздерін талдауды мақсат ретінде қарап, оның методологиялық алғышарттарын белгілеген.

Метатеория дегеніміз — қимыл, басқару тетігі, белгілі бағыттағы нақтығылымиойдыңдамуымен,оныңөсуіменқызметістеупроцесінің арнайы нысаны. Сондықтан, мынандай қорытындыға келуге болады, метатеориялық келу тек тоқтап қалған білім жүйесін дамытуды ғана қажет етпейді, сонымен қоса, жаңа ғана аяғынан түрып келе жатқан жас теорияларды уағыздайды. Философиялық әдебиеттерде дүрыс атап өтіледі: «Шын мәніндегі ғылымды тану процесі оның пайда болуымен бір мезгілде болады» (В. А. Дмитриенко).

Сонымен, метатеория — теорияга қарағанда жалпы тәртіптегі жәй білім, ол ғылыми ойдың қимылындағы ерекше бағыт, оздеріпіц ерекше мақсаттары бар. Ең алдымен, теория мен метатеорияның әртүрлі зерттеу пәндері бар. Метатеория негізінде, оны қүру процесінде теорияның ғылыми статусы пайда болады (ғылым жүйесіндегі орын), оның мақсаты және міндеті, функциясы, әдістемелік ерекшелігі, қүрылымы (қүрамы және қүрылысы, категориялық аппарат), т.б.

Метатеорияның маңызды мақсаттарының бірі — теорияның пайдаланатын шекарасын белгілеу, оның «аумағын». Бүл мақсат, ең алдымен, теория пәнінің мазмүндық жағын зерттеу арқыл ы шешіледі, себебі ол теория мен метатеорияның арасындағы байланыстырушы және ол туралы мәліметтер метатеорияның басты мазмүндарының бірін қүрайды. Әрине, метатеория мазмүнды теорияның пәнін ерекше көзқарасқа сай қарайды, нақтылы сол жүйелі білім мен қатынастағы бағдарламада, яғни оның өзін көрсететін. Пән туралы мәселе әрбір теорияға принципті. Сондықтан, метатеория қалпында шын мәнісінде қүқық теориясының өмір сүруі шешіледі.

Метатеориялық зерттеу процесінде пәндік теорияның барлық проблематикасы кешенді алынады, түтасымен зерттеледі, теорияның идеялары оның дәлелдерімен бірлікте қаралады.

Отандық қүқықтануда метатеория іс жүзінде зерттелмеді. Ғылымтану мәселелеріне ғана көңіл аударылды. Өз кезінде профессор А. М. Васильев айтқан: «Құқықтануда метатеорияның түсінігі туралы жалпы әңгіме болған жоқ».

Рефлексия, өзін-өзі тану функциясы заң ғылымдарының жүйесінде, белгілі мөлшерде оқу әдебиеттеріндегі бөлімдердің және ондағы пәнге, жүйеге, әдістемеге арналған бөлімдерінің және жеке жүмыстардың қажеттігін орындайды. Дегенмен, мүндағы мәселе басқада: қүқықтануда метатеориялық зерттеулердің (тәртібі, про-цедурасы) теориялық алгоритмі жасалмаған. Сайып келгенде, бүл метатеориялық бағыттағы жүмыстың сапасын төмендетеді (сонымен қатар, оқулықтардағы соған сай бөлімдердің де), жалпылама айтсақ, метағылыми білімдердің кем болуына әсер етеді.

Бар ғылымдарды сипаттауғатән қателіктерге (көбінесе бүл салалық ғылымдарға жатады) жататындары метатеориялық тазалықты бұзу, ондағы метатеориялық және мазмұндық деңгеиді араластырып жіберуде. Мысалы, азаматтық процеске арналған оқулықтың пән мен ғылым жүйесіне арналған тарауындағы жеті параграфтың біреуінде ғана метағылыми мазмүн бар. Тараудың басқа параграфтарында азаматтық процесс туралы мәліметтер соттың қызметі ретінде, сот жүргізудің мақсаттары, азаматтық процессуалдық қүқықтың жүйесі, оның қайнар көзі, азаматтық процессуалдық қүқықтың кеңістікте, уақытта, субъектілер ортасындағы қимылы, процессуалдық заңды талқылау, яғни оқулықтың негізгі таруаларында ғылымның ішкі мазмүндары көрсетілуі міндетті.

Құқықтық метатеория проблемалары тұтас заң ғылымдарының метатеориясымен бірге, жалпы қүқық теориясының қалпында жасалуы міндетті.

Қүқықтық метатеорияның пәні туралы — оның қүрамын көрсетеміз:

— мазмүнды теорияның мақсаты мен міндеттері;

— оның функциялары;

— мазмүнды теорияның пәні, оны қолданудың шекарасы;

— мазмүнды теорияның қүрылымы (қүрамы және қүрылысы);

— оның әдістемелерінің ерекшеліктері;

— сыртқы байланысы (ғылым жүйесіндегі орны);

— қалыптасуы мен дамуының заңдылығы.

Осыдан байқайтынымыз, метатеория қалпында пәндік теория жүйе ретінде зерттеледі.

Сондықтан, метатеориялық зерттеудің алгоритмі жүйелі келудің принциптері мен жолымен зерттелуі міндетті.

1. Гуманитарлық ғылымы ішіндегі заң ғылымы

Мемлекеттің шығуы:еңбек өнімділігінің өсуі, артық өнімнің пайда болуы, жеке меншіктің пайда болуы,қоғамның таптарға бөлінуі)

Мемлекеттің пайда болуы, даму себептері:

-қоғамдағы басқаруды, жақсарту, дамыту, қоғамның жұмысының көлемі де, шенбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде жұмыс жасай алмады.Жаңа мемлекеттік аппарат қажет болды.

-қалың бұхараның, қаналушы таптың үстемдік тапқа,топқа қарсы іс-әректін әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды.

-қоғамды, экономиканы дамыту үшін, әлеуметтік жағдайды жақсарту үшін басқарушы аппаратты нығайту керек болды.

-қоғамның қорғанысын күшейту үшін заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтау үшін мемлекет керек болды.

Мемлекеттің негізгі белгілері

1.Басқару органдары мен мекемелерінің ерекше жүйесі болуы (әскер, полиция,сот. т.б).Қоғамдық өмірдің дамып, күрделене түседі

2.Үстем таптың мүдделері мен мақсаттарына сәйкес қоғамдық қарым-қатынас ережелерін белгілейтін құқықтың болуы.

Мемлекеттің билік жүргізетін белгілі территориясының болуы, халықты руына қарай емес жеріне сәйкес бөлу.Аймақтық ұйым ретінде мемлекет сол көлемде белгілі бір ұлттың, ұлттық мемлекеттің қалыптасуы процесіне әсер етеді.Дамыған қоғамда мемлекеттік органдармен қатар әртүрлі партиялар, одақтар, бірлестіктер т.б. бұлардың жиынтығы қоғамның жалпы саяси ұйымын құрады.

Мемлекеттің дамуы –мемлекет қоғамның еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауімдық құрылыс тапқа бөлуінің туындысы.Мемлекет жария өкіметтің пайда болуы мен іс -әрекеттінің нәтижесі ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі саларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда өкіметтіің күш-қуатына сүйенетін басқару жүйесі.

Құқықтың дамуы –адам қоғамнының дұрыс өмір сүруінің негізгі обьективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы.Әлеуметтік нормалардың (әдет-ғұрып, салт –дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде бірте –бірте құқықтық нормаларға айналуы.Сондықтан құқық мемлекеттен аз да болса бұрын қалыптасты деуге болады.Алғашқы қоғамда мемлекеттік кезеңнің басталуынан бері қарай құқық қарым –қатынастардың басым көпшілігін реттеп, басқаратын нормаға айналды.Қоғамда мемлекеттің өзі қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді актілер,шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.

Құқық екі жолмен дамыды..Біріншісі-мемлекеттік қоғамдық меншікті реттеу моралдық –діни нормаларға сүйенеді.Мысалы: Индияда Ману заңы, мұсылман елдеріндегі Құран заңы,екіншісі

-жеке меншік бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы реттеп,басқару.

Таптық қоғамда,қанаушылық, әділетсіздік басым болған мемлекетте құқық –үстем таптың заңға айналдырған мүддесі болады.Бұл мүддені заңға айналдырушы және заңдардың орындалуын ұдайы қадағалап отырушы –үстем тап қолындағы мемлекеттік аппарат . Құқық үстем таптың мүддесін қорғаумен бірге қоғамдық мақсатты да реттеп, басқарып отырады, құқықтың таптық мәні қоғамдағы ролі, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық саяси,әлеуметтік сипатына және мәдени өсу дәрежесіне байланысты.Мысалы: К.Маркс «Гота программасына сын» еңбегінде «құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары бола алмақ емес»деген.Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси, әлеуметтік мәдени т.б мұқтаждарына неғұрлым сай келсе,соғұрлым пайдалы әсері мол болмақ.

3.Мемлекет пен құқықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Осы құбылыстардың пайда болуы туралы түрлінше түсіндіріледі.Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмір сүріп келеді.Мемлекеттің азаматы, адамдар сол елдің билігіне, құқықтық тәртібіне бағынып, өзінің іс-әрекеттін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде –мақсатты орындауға жұмсайды.

Марксизм –ленинизм мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық теория тұрғысынан түсіндіріледі.Рулық қауым ыдырап ,жеке меншік пайда болып ,қоғам екі тапқа –қанаушы және қаналушы таптарға бөлінген соң ,олардың арасында шешілмейтін қайшылықтар ,ымырасыздық орын алады.Сол екі тап нәтижесіз ,тоқтаусыз күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына жаңа саяси құрлым –мемлекет пайда болады.Мемлекет аталған қайшылықтарды шешу үшін емес, кедей тапты байлардың еркіне көндіріп, оны қанауға, езуге жағдай туғызу үшін құрылған.Сондықтан да мемлекет тек қанауды тұтып, бай үстем таптың игілігін көздеп,мүддесін қорғайды.Социалистік мемлекет те таптық мемлекет.Бірақ, ол жағынан қоғамның басым көпшілігін құрайтын еңбекші таптың мүддесін қорғайды.

Көне заманнан бері адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда болды, қалай дамып келеді-деген мәселермен шұғылданып , ғылыми зерттеу жасап келді.Енді мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың мазмұнына қысқаша тоқталып өтейік.

Теологиялық (діни) теория мемлекет пен құқықтың пайда болуын құдайдың құдіретімен байланыстырады.Қазіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай қағидаларға негізделіп құрылып, қызмет атқарады.Бұл теорияны уағыздаған Фома Аквинский,Жак Маритен

Патриархалдық теория мемлекет пен құқықтың шығуын отбасының дамуына байланыстырады.Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен билейді, отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды реттейді. Сөйтіп,отбасы мүшелерінің белгілі бір тәртіпке бағынып, қалыптасуының жөн –жобаларының анықтайды.Өкілі Аристотель оны жақтаушылар (Фильмер,Михайловский)

Келсім шарттық теория мемлекет пен құқықтың шығуын, пайда болуын адамдар арасындағы келім-шартпен байланыстырады.Адамдар өмір сүру үшін бірімен –бірі жауласып, соғысқан. Сондай қауіпті , келісөз құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келісіп шартқа отырады.Соның нәтижесінде мемлекет құрып, оған қоғам мүшелерінің барлығын қорғауды, лайықты өмір сүруге жағдай туғызуды міндеттейді

Күштеу (зорлау) теориясы мемлекет пен құқықтың шығыуын зорлық –зомбылықпен байланыстырады.Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып бағындырып , олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән басқару, күш колданатын органдарды құрады дейді.Л.Гумплович,К.Каутский,Е.Дюринг

Мемлекетпен құқықтық шығуын түсіндіруге тырысатын бұл аталғаннан басқа да теориялар бар.Осы теорилардың бәріне тән бір белгі бар –ол мемлекет пен құқықтың адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.

Х1Х ғасырдағы ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория –адам қоғамында табиғаттың обьективтік даму заңдарына сәйкес эволюциялы жолмен мемлекетті құрады.Мемлекеттің Үкіметі-адманың басы миы сияқты қоғамды басқарады.Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады.Ол қоғамды қорғайды деп түсіндіреді Табиғи құқықтық теория -17-18 ғғ қалыптасқан теория.Өкілдері ; Г.Гроцкии, Т.Гобс, Д.Локк, Ж.Ж Руссо, Б.Спиноза, А.Радищев т.б. Теорияның мазмұны :адамдардың өздерінің табиғи құқықтары болады (бостандық,теңдік ,еңбек жасау т.б) Оны ешкім жоя алмайды,оған зиян келтіре алмайды.Қоғамның тарихи даму процесінде адамдардың арақатынасында қайшылықтар басталды.Сондықтан қоғамда бостандықты, әділеттлікті, теңдікті сақтау үшін адамдар өзара шарт жасап мемлекетті құрады.Бұл шарттың мазмұны көп елдің Конституциясына кірді деп түсіндіріледі.

Материалистік теория-мемлекет пен құқықтың пайда болуын экономикалық тұрғыдан түсіндіреді, себептері: қоғамдық еңбектіңбөлінуі ,қосымша өнімнің , жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның қарама-қарсы екі тапқа бөлінуі , қайшылық күресінің басталуы. Мемлекет пен құқықтың мазмұнының тарихы өзгеріп отыруы қоғамдық мүдде-мақсатты қорғауы.

Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып, өмірге келген бірлестік. Оның себептерін қоғамдағы болып жатқан обьективтік факторлар құрастырады: биологиялық, психологиялық, экономикалық, әлеуметтік, діни, ұлттық т.б құбылыстар.Сондықтан бір теорияның көлемінде мемлекет пен құқықтың пайда болуын ғылыми тұрғыдан толық түсінуге болмайды.

Жоғарыда көрсетілген теориялардың бәрінде кемшіліктер мен жетістер бар...Оны ғалымдар пайдаланады.Мемлекет және құқықтың пайда болуын, ғылыми тұрғыдан дұрысырақ түсіндіретін –тарихи материалистік теория. Бұл теория мемлекет пен құқық тарихи туынды –қоғамның антогонистік тапқа бөлуінің нәтижесі болып табылады деп түсіндіреді.Ол дұрыс.

1.Мемлекеттің пайда болуына талдау

2.Мемлекеттің пайда болу себептері

3.Мемлекет және құқықтың пайда болуы ,дамуы

4.Мемлекет және құқықтың пайда болуына әсер еткен себептер

5.Осы теориялардың жетістіктері мен кемшіліктері

Мемлекетті типтерге бөлудің марксистік әдісі. Бұл пікір қоғамды зерттеуде таптық мәселесімен байланысты. К.Маркс,Ф.Энгельс. В.И Ленин мемлекет үстемдік таптың мүддесін қорғайтын құрал деп түсіндіреді.Маркстік тұрғыдан қарағанда тарихтағы мемлекетттер төрт түрге бөлінді: құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік мемлекеттер.Бірінші рулық қоғамда мемлекет әлі болған жоқ, ал соңғы коммунистік қоғамда мемлкеттің орнына коммунистік өзін өзі басқару жүйесі келуге тиіс.Бір тарихи типтен екіншісіне революция арқылы өтеді.Мемлкеттің негізгі мақсаты –бір татың диктатурасын орнату. Таптық мінездеме экономикалық ,әлеуметтік жағдаймен байланысты. Марксизм мемлекетті бір таптың екінші тапты қанау аппараты деп анықтады.

Мемлекеттерді цивилизациялық,өркениеттік критериймен де бөлу қазір жиі кездеседі.Цивилизациялық әдістің және формациялық бөлудің айырмашылықтары көп.Формациялық критерий көбіне қоғамынң таптық құрылысы мен өндірістік тәсіліне көңіл аударады.Мемлекеттің экономикалық базисін зернттегенде оған қоса қоғамның мәдени,рухани деңгейін зерттеп, орнын көрсету қажет және қанаушы таптан басқа қоғамды құрған барлық топтарды зерттеп орындарын, ролін, маңызын түсінген дұрыс. Қоғамынң әдет ғұрыптарын, әр топтың саналары мен құқықтарының деңгейін білу өте қажет. Ал, зерттеудің ең маңызды мақсаты жеке адамның ,бостандығы мен құқытарын, әлеуметтік жағдайын және еңбектегі қарым қатынастарын жақсы білу мемлекетке мінездеме беру үшін өте керек нәрселер Қоғам бірнеше топтарға бөлінетін болска да, мемлекеттің алдында тұрған мақсат сол топтардың арасындағы қайшщылықтарды бәсеңдетіп бүкіл халықтың мүддесін қорғау.Осы әдісті біз цивилизациялық әдіс депатаймыз

Цивилизациялық пікір бойынша мемлекеттің тарихи типі өзгеру үшін экономикаылқ базисқа қосымша қоғамынң мәдени жәәне рухани санасезімі жоғары деңгейде болуы қажет.

1) Ежелгі мемлекеттердің тарихы, бұл кезең екіге бөлінеді: Шығыс(Вавилон,Қытай, Ассирия,Үндістан,Персия). Бұдан кейінгі көне дәуірдегі антикалық мемлекеттерінің кезеңдері басталады.

2) 476 жылдан басталған кезең орта ғасырларға жатады, бұл кезең шығыс мемлекеттердің тарихында қараңғы ғасырлар деп аталады,ол ислам цивилизациясымен байланысты, бұл араб халифаттың көлеңкесінде пайда болған ислам мемлекеттерінің тарихы. Европа мемлекеттерінде бұл кезең феодалдық мемлекеттердің тарихы ,ол ағылшын буржуазиялық революциясына дейін жалғасады.

3) Келесі кезең ХХ ғасырдың басына дейін жаңа ғасырларға жатады.

4) Ал қазіргі ХХ ғасыр қазіргі дәуір деп аталады.

Хронологиялық бөлудің басқа түрлері: ежелгі ғасырлар,орта ғасырлар,жаңа ғасырлар және қазіргі дәуір.

Шығыс мемлекеттері. Оған біздің дәуірге дейінгі 4 мыңжылдықтың соңында Египет мемлекеті, одан кейін 3 мыңжылдықтақтың Шумер ,ассирия мемлекеттері,Үндістан Қытай, Хеттердің патшалаығы.

Келесі мемлекеттер антикалық мемлекеттер жатады.Орта ғасырлардағы мемлекеттер, феодалдық иерархиялық құқық, жаңа дәуір кезеңдері

Кейіптеу (типология) дегеніміз — үлкен топтағы (таптардағы) сол, не басқа объектілердегі әр кейіпке тән жалпы жиынтығы бар белгілер. Кейіптеу жүйелеудің түрі ретінде қаралуы мүмкін, ол өзіне мыналарды қосады:

а) кейіптерге бөлу негіздерін зерттеу;

ә) кейіптердің өзін сипаттау.

Жалпы жүйелеу тек тәртіпке келтіру жолы емес, ғылыми-зерт-теулердің нәтижесін жүйеге келтіру, бірақ жаңа білім алудың мықты жолы: ол ертеде белгісіз объектілердің барлығын алдын ала айтуға мүмкіндік береді (мысалы, Менделеевтің химиялық элементтер кестесі), не белгілі қүбылыстардың арасындағы жаңа байланыстарды және тәуелділікті ашу.

Формациялық және мәдениеттілік тәсілдер — бүл тек мем-лекетті кейіпке бөлу емес. Соның негізінде мемлекетті кейіптеу — формациялық және мәдениеттілік орайдың тарихты тануға, қоғамның тарихын тануға арналған жеке оқиға.

Формациялық тәсілдің негізінде «қоғамдық-экономикалық формация» түсінігі жатыр, ол өзінің негізінде қоғамның кейпін (қоғамдық қатынастар кейпін, қоғамның экономикалық қүрылысын) және қондырғысын сипаттауға керек. Мүндай тәсіл маркстік теория қалпында жасалған.

Мәдениеттілік тәсіл негізінде «мәдениеттілік» түсінігі жатыр (лат. сшііз — азаматтық). Бүл түсініктің өзі әртүрлі сипатталады. Мысалы, профессор Венгеров мәдениеттілікке былай анықтама береді: «жоғары деңгейдегі өмір жағдайын, дамыған қоғамның күрделі талаптарына сай бөлудегі әлеуметтік-мәдениеттілік жүйе, сонымен бірге, реттелетін рухани-мәдени факторларды қүру арқылы оның қажетті интеграциясын және қажетті қүрылым иерархиясын, бағалылықты қолдаушы».

Жалпы «мәдениеттілік» атауының орны мәдениет кейпін белгілеуден көрінеді. Соған байланысты, мәдениеттілікті түсінуде мәдениетті түсінуден бастау керек.

Істің жәйі мынада, адам тек биологиялық негіздегі өмір сүруші емес, ол әлеуметтік табиғи ортамен қатар, өзі үшін жаңа жаанды ортаны жасайды — «екінші табиғатты». Адамның бүл қызметі және оның нәтижесі «мәдениет» деп аталады. Мәдениетті бағалаудағы және сипаттаудағы оның негізгі категориясы — «бағалылық» түсінігі. Адам өзінің қызметі процесінде материалдық мәдениеттің объектісін және рухани бағалылықты қүрады. Сонымен бірге, мынандай бағалылықтар қүқық және мемлекетті қүрады.

Осы жағынан мәдениеттілікті жүйе ретінде анықтауға болады және қоғамның түрақты қызметін, адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін өзінше материалдық, рухани түтастық жиынтығы.

Тарихты зерттеудегі негізгі принциптермен келуді «мәдениеттілік» түсінігінің көмегімен белгілі ағылшын тарихшысы Арнольд Джозеф Тойнби 12 томдық «Постижение Истории» атты еңбегінде жасаған. Ол еңбектер 1934—1961 жылдарда шығарылған. Автордың ойынша, мәдениеттіліктің өзгешелігі, ең алдымен, ойлау үлгісінде. Географиялық фактордың және түрғындардың белгілі бір үлттарға жатуының да маңыздылығы аз. Тойнби дүниежүзілік тарихта 21-ден астам мәдениеттілікті бөліп көрсеткен: мысырлық, қытайлық, батыстық, православтық, қиыршығыстық, арабтық, ирандық, сириялық, мексикандық, т.б. және осы түрғыдан өзіндік қоғамның кейіптерін жүргізді, мүнда өз алдына осы негіздегі мемлекеттің кейіптеуін жеке мақсат ретінде қоймады.

Егер мемлекеттің кейпін әрбір нақты мәдениеттіліке қатысты бөлетін болсақ, онда кейіптеудің өзі болмауы мүмкін. Ол үшін мәдениеттіліктің кейпін есептеу қажет.

Мемлекетті кейіптеуде мәдениеттілік тәсілдің маңызы жоға-ры, дегенмен қазіргі кезде ол қалыптасу кезеңінде, оқулық әдеби-еттерде мемлекетті нақты кейіпке бөлу осы белгіге байланысты жүргізілмейді.

Профессор Венгеров оқулық әдебиеттерде бүл мәселеге үлкен көңіл аударып, мәдениеттіліктің басты ерекшеліктеріне тоқталады: «Мемлекеттік кейіптің мәдениеттік теориясына сай, оның әлеуметтік табиғаты сайып келгенде тек объективті — материалдықпен емес, сондай-ақ идеалды-рухани, мәдени факторлармен белгіленеді». Автор үш маңызды мәселені бөліп, мемлекет пен қоғам өмірінің рухани-мәдени қарым-қатынасы принципін үсынады:

— мемлекеттің мәні тек шын мәніндегі бар күштердің ара-қатынасымен ғана белгіленбейді, тағы да тарихи процестердің өтуіндегі жиылған және мәдениет қалпында берілетін дүние туралы ойлардың, бағалылықтың, тәртіптің үлгісімен де белгіленеді;

— мемлекеттік билік бейбітшілік саясатының ортаңғы қүбылысы ретінде, сол уақытта, мәдени бейбітшіліктің бөлігі ретінде қаралуы мүмкін;

— мәдениеттің әртүрлілігі — уақытша және кеңістікте — неге кейбір мемлекет кейіптері, бір жағдайға сай келе түрып, өзінің дамуында басқа жағдайға тоқтайтындығын түсінуге мүмкіндік береді.

Мәдениеттілік белгілеуіне сай мемлекет кейіптерін сипаттауға және ерекшелендіруде профессор Венгеров мәдениеттіліктің мынан-дай кейпінен бастайды: бірінші және екінші ретінде, олар үйымдасу деңгейлеріне байланысты бөлінген. Автордың атап айтқанындай, бірінші мәдениеттіліктегі мемлекеттер үшін (көне мысырлық, шумерлік, ассириовавилондық, жапондық, ирандық, бирмалық, сиамдық, кхмерлік, вьетнамдық, т.б.) мыналар тән

а) мемлекеттің біріктіруші және үйымдастырушы күш ретіндегі үлкен рөлі және белгілеуге болмайтын әлеуметтік, экономикалық қүрылымды белгілеуші;

ә) мемлекетті саяси-діни кешендегі дінмен біріктіру.

Екінші мәдениеттілікте — батыс еуропалық, солтүстік америкалық, шығысеуропалық, латынамерикалық, буддалық т.б:

а) мемлекеттік билікпен мәдени-діни кешендегі айырмашылық анық байқалады: биліктің бірінші мәдениеттіліктегідей бәрінен күшті және бәріне өтімді болмағандығы көрініп түр;

ә) мемлекетті алға үстаушы басқарушының жағдайы екі жақты: бір жағынан, ол бағына лайық, ал екінші жағынан — билік саркальды принцип пен заңға сай болуы міндетті, ал өйтпесе ол заңсыз.

Атап айтуға түратын нәрсе, мәдениеттілік орайда қоғам мен мемлекеттің арасындағы айырмашылық іс жүзінде жүргізілмейді (не болмаса жүргізу мүмкін емес). Осы себепке байланысты, профессор Венгеров нақты атаулық белгіні бірінші және екінші мәдениеттілік кейіптегі мемлекеттерге бермейді.

Формациялық тәсіл маркстік қоғамтанудың дәстүрлі тәсілі, онда «қоғамдық формация» — қоғамның тарихи кейпі, ол белгілі өндіріс жолына негізделген.

Ресейдіңтеоретик-большевиктерімен«жетілдірілген» Марксизмде — марксизм-ленинизмінде бес қоғамдық-экономикалық формация бөлініп көрсетіледі: алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, буржу-азиялық және коммунистік. Олардың ішіндегі таптық болғандарда (қүл иеленуші, феодалдық, буржуазиялық және коммунистік формацияның алғашқы кезеңі — социализмге) өздерінің тарихи мемлекеттік кейіптері сәйкес келді: қүл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік.

Өз негізінде мемлекетті кейіптеуде формациялық келу толық түрдегі оң ой және мемлекеттануда пайдалы, мемлекеттің сол кейіптегі қоғамның экономикалық қүрылысына негізделген заңдылықты аша отырып, жалпы ол белгілерге тән жиынтыққа иемденеді (мемлекет олардың өмір сүру уақытына және орналасу орнына сол бір кейіпке, базиске негізделген, өзінің принципті сипатталуында бір кейіпте болады).

Сонымен бірге, оқулық әдебиеттерде формациялық тәсілдің көптеген жетімсіздіктеріне оның догматизациялық нәтижесі ретінде көңіл аударылады. Ондай жетімсіздіктерге мыналарды жатқызады:

— мемлекеттіліктің тарихи дамуындағы біржақтылық талдау, яғни бір тарихи мемлекеттің кейпінің екіншісіне механикалық ауысуы (оның шын мәніндегі тарихи жағдайына, мемлекеттіліктің нысандарының көптүрлілік дамуына, ол дамудың циклдық екендігіне мемлекет кейіптерінің ауысуындағы қайталану мүмкіндігі барлығына жауап бермейді);

— азиялық өндіріс жолын мойындамауға мыналар тән:

а) жерге қоғамдық меншік және үжымдық (бірлескен) еңбек;

ә) өндіріс қүралдарына мемлекеттік меншік;

б) шенеуніктер арқылы үстем тап, олар үшін негізгі «меншік» билік.

Осылай мойындамау бостан-бос емес, себебі көрсетілген кездер көне шығыс деспотиясын және социалистік мемлекетті бір кейіпке біріктіреді:

—мемлекеттің тарихи кейіптерін қанаушыға (эксплуататорлыққа) бөлу — қүл иеленуші, феодалдық, буржуазиялық және қанау-шылыққа қарсы (антиэксплуататорский) — социалистік (социалистік мемлекеттерде еңбекшілерді қанаушылық нормасы дамыған капиталистік елдердегіден өлшеусіз жоғары болады);

— социалистік кейіптегі мемлекетті тарихи ақырғы және мемлекеттің жоғарғы кейпі ретінде сипаттау;

—мемлекеттілікті кейіптеудің дамуында қоғамдағы мәдени-рухани өмірдің рөлін мойындамау, оны антагонистік таптардың мүддесін көрсететін идеялармен, ойлармен, бағалылықпен шектеу.

Әдебиетте әділдікпен атап айтылатыны, мәдениеттілік тәсілдің формациялықтан негізгі айырмашылығы, қоғамның және мемлекеттің дамуын адам арқылы ашу мүмкіндігі, бағалылық туралы ойлармен оның меншікті қызметінің мақсаты ашылады. (В. Н. Хропанюк).

Әдебиеттерде дүрыс айтылғандай, мемлекетті кейіптеуде мәде-ниеттілік тәсіл мен формациялықты есепке алу қажет.

Пысықтау сауалдамалар

1.Мемлекеттің шығу типтерінің кезеңдері

2.Мемлекеттің типлогиялық әдістері
6-Тақырып. Мемлекет мәні

1.Мемлекет түсінгі және ұғымы

2. Мемлекет мәнің дlfves
1.Мемлекеттің шығу белгісіне оның өзі жатады:

а) қоғамдық құбылыс;

ә) саяси құбылыс;

б) жүйе ретінде, яғни түтастығы, өзінің бөліктері мен белгілі мақсатты шешуге бағытталған қүрамдарының барлығы.

Тұтасымен мемлекеттің түсініктемелі сипатын екі бағытта өткізуге болады:

а) «жоғарыдан төмен» — мемлекеттің қоғамдық ру құрылымындағы билік органдарынан өзгешелігі;

ә) «көлденең» — мемлекеттің қоғамдағы басқа саяси үйымдардан өзгешелігі.

Алғашқы қауымдық қоғамнан билік органдарынан мемлекетті мыналар айырып түрады:

— биліктің «көпшілік» белгісі. Жалпы көпшілік, яғни қоғамдық, әрбір билік болады, бірақ бүл кезде бүл атауға арнайы мән беріледі, нақтысында, мемлекет субъект ретінде билікті өз объектісінен (қоғамнан) жеке функцияларды алып жүруші, одан бөлінген (билік) «субъект — объект» принциптері негізінде үйымдастырылған. Бұл кезде өзінің барлығын кәсіби мемлекеттік аппараттың барлығына байланысты көрінеді. Алғашқы қауымдық қоғамның билік органдары өзін-өзі басқару принципінде үйымдастырылған және қоғамның өз ішінде түрғандай көрінген, яғни субъектілер мен билік объектілері сәйкес келген (толығымен, не жекелеген). Ф. Энгельс айтқандай, ру старшинасы «қоғамның ішінде түр», ал монархтар және басқа мемлекеттік қайраткерлер «еріксіз бірдеңенің сыртында және соның үстінде деп ойлауға тырысқан». Сонымен, мемлекеттің негізгі бір принциптеріне жататындар көпшілік биліктің аппараты болып табылады. Мемлекет осы белгісі жағынан көпшілік биліктің саяси үйымы ретінде сипатталады.

—рулық қоғамда адамдар өздерін өздері басқарған. Қандық туысқандық белгілері арқылы біріккен. Мемлекеттік-үйымдасқан қоғамда тікелей басқарылады және әлеуметтік процестер үйымдастырылады, ол белгілі (мемлекеттік) аумақтарда өтеді: адамдар мемлекеттік биліктің, түтасымен белгілі аумақтарды басқаратын органдардың қарамағына түседі, себебі олар сол өз аумақтарында түрады, яғни мемлекеттік билік аумақтық принцип негізінде үйымдастырылады және осы мәнінде мемлекет — ел болып есептеледі.

— мемлекеттік қазына белгісінің болуына байланысты оларға қатысы бар қүбылыс салық (көпшілік билікпен белгіленген түр-ғындардан жиналатындар, ертеректе уақытына сай, белгіленген мөлшерде күшпен түрғындардан жиналған), ішкі сыртқы заемдар, мемлекеттік несиелер, мемлекеттің қарыздары, яғни мүның барлығы мемлекеттің экономикалық қызметін сипаттайды және оның қызметтерін қамтамасыз етеді. Марксизм теориясында атап өтілгендей, «салықта мемлекеттің өмір сүруінің экономикасы көрсе-тілген». Әдебиетте осы туралы мынандай пікірлерді кездестіруге болады, яғни салықтың қажеттігі сонда, «бірнеше салаға бөлін-ген мемлекеттік аппараты, материалдық игілікті өндіруге қатыс-пағандарды, көпшілік билікті асыруға» қажеттігі (профессор М. И. Байтин). Егер іс тек осылай болса, түрғындардан салық жинау қажеттілік деп айтуға болады. Мұндағы негізгі назарды мынаған аударған жөн, яғни салық жинау — бұл мемлекеттік қазынаны толтыру мақсатында жүргізілетін маңызды жолдардың бірі, өйткені ол мемлекеттің өмір сүруінің материалдық негізі, оның ішкі функциясын орындаудың экономикалық жағдайы. Сонымен бірге, мемлекеттік аппаратты асырау мемлекеттік шығынның бір бабына жатады.

2.Басқа саяси үйымдардан мемлекетті айыратын, ең алдымен, оның егемендігі. Мемлекеттің егемендігі мына екі жақтың бірлігі болып есептеледі:

а) мемлекеттің сыртқы тәуелсіздігі;

ә) мемлекеттің ел ішіндегі үстемдігі;

Мемлекеттің сыртқы тәуелсіздігі басқа мемлекеттің егемендігімен тежеледі (бір адамның бостандығы екінші адамның бостандығымен тежелгендей).

Мемлекеттің егемендігінен (мемлекеттік биліктің үстемдігі) мемлекеттің басқа белгілері шығады, ол оның басқа саяси үйымдардан бөлек екендігін көрсетеді:

— мемлекет өзінің билігін елдің мемлекеттік шекарасына сай барлық аумақтарға таратады;

— мемлекеттің түрғындармен түрақты заңды байланысы бар (қол астына қарайтындар мен азаматтар түрінде), оларға өзінің билігін жүргізеді және олардың ел ішінде және сырт жерде де қорғалуын қамтамасыз етеді;

— тек мемлекет қана жалпыға бірдей міндетті билік үйымдарын (заңды нормаларды) шығара алады. Сонымен қатар, ол басқа қоғамдық биліктің, кез келген жүмысын мойындамай жоққа шығара алады;

— тек мемлекеттің ғана легалды күш қолдану монологиясымен түрғындарға қатысты пайдалана алады (оның ішінде дене күшімен мәжбүрлеуге);

— мемлекеттің басқа ешқандай саяси үйымдарда жоқ мынандай ықпал жасайтын қүралдары бар (әскер, полиция, қауіпсіздік сақтау органдары, абақтылар, т.с.с).

Кей кездерде мемлекеттің белгісіне қүқықты жатқызады. Бүл, әрине дүрыс емес. Қүқық мемлекеттің белгісіне жатпайды, себебі мемлекет те қүқықтың белгісі емес. Қүқық және мемлекет —жекелеген қүбылыстар және олардың жекелеген белгілері жеткілікті. Құқық мемлекеттің белгісі емес, қоғамдағы мемлекеттің өмір сүру белгісі, бүл бірдейлікке жатпайды. Қоғамның мемлекеттік үйымы, соған байланысты ондағы қүқықтың барлығы туралы айтуға мүмкіндік алады. Егер мемлекеттің шексіз қүқығы туралы әңгіме туса, яғни заң нормаларын шығаруға, онда да қүқықты мемлекеттің белгісі деп білуге негіз жоқ.

Әдебиетте мемлекетке қатысты және басқа қүбылыстарға байланысты мынадай сөз тіркестерін кездестіруге болады — «түсінік және негізділік». Дегенмен, сол, не басқа қүбылыстарды түтас сипаттағанда оның мәні негізгі белгісі ретінде көрінеді және ол белгі басқадай, сол түсінікке барлық объектілердің негізгі белгілерінің жиынтығы ретінде кіруі міндетті. Сондықтан, мемлекеттің негізін сипаттау оның түсінігінің бір бөлігі, мемлекеттің негізділік белгісі оның көптеген басқа белгілерінен өзінің философиялық табиғатымен шығады, яғни күрделілігімен және біржақтылық еместігімен. «Негізділік» философиялық категория ретінде қүбылыстағы маңыздылықты сипаттайды, ол оның табиғатын белгілейді және қүбылыс өзімен не істейтіндігін көрсетеді: негізділік өзгергенде объект бүрынғыдан өзгеріп, басқа қүбылысқа айналады.

Мемлекеттің негізі туралы көптеген пікірлер бар. Саяси ойларда акцентті таптыққа, не мемлекеттің жалпы әлеуметтік табиғатына аударған. Қандай оқиғада болмасын, қоғам дамуының белгілі кезінде мемлекет оны үйымдастыратын қажетті жол, оның өмір сүруінің және өмірлік әрекетінің бөлінбейтін жағдайы.

Қазіргі кездегі көзқарастарға сәйкес, мемлекет міндетті түрде билік жүйесі, қоғамды адамның ықыласы үшін үйымдастырушы ретінде болуы қажет. Және басқа жүйе сияқты, мемлекет түтас болуы қажет: үйымдасқан билік және аумақтық бағдарда. Мемлекет «үлттық» түтастықты сақтайды, яғни басқа әлеуметтік қоғамдастық.

Мемлекеттің әлеуметтік қүбылыс ретіндегі қиындығы оның түсінігінің көпжақты екендігін қамтамасыз етеді. Кейінгі кездегі, оқулық әдебиеттерінде мемлекеттің түсіндірілуі: «Қоғамдағы саяси биліктің үйымдасқан нысаны, егемендікпен және қүқық негізінде, арнайы тетіктердің көмегімен қоғамды басқарушы» (А. Иванов). не-месе «Мемлекет көпшілік-қүқықтық және егеменді билік үйымы, барлық түрғындардың ықыласын қамтамасыз етуші және адам мен азаматтың қүқықтары мен бостандықтарының кепілі» (В. И. Гойман-Червонюк).

«Мемлекет» деген атаудың өзі екі түрғыдан пайдаланылады. Мемлекет қысқа мағынада, не мемлекеттің өзі ерекше саяси үйым ретінде және көпшілікбиліктің аппаратыретінде түсініледі. Мемлекет кең мағынада белгілі аумақта орналасқан мемлекеттік-үйымдасқан әлеуметтік бірлестік. Нақты кейінгі түсінікке қатысы бар атау «ел», тек осы оқиға бойынша айтуға болатыны — біз «мемлекетте» өмір сүреміз.

Дегенмен, мемлекет — көпшілік биліктің аппараты ретінде қоғам қалпындағы нақтылы адамдардың жиынтығы. Мүнда мемлекеттік аппараттың адамдар ортасы (субстрат) белгілі талаптарға жауап беруге міндетті, кәсіби және кәсіби этикалық дайындығы болуы қажет. Кейінгі талаптағы сапалық өте маңызды, себебі нақтылы сол мемлекеттік қызметкерлерді «мемлекеттік қайраткерлерге» айналдырады. Мемлекеттік қайраткер, ең алдымен, өз мүддесін ойламай, мемлекеттің және қоғамның мүддесін ойлауы қажет және соған сәйкес өзіне берілген билікті пайдалануы керек.

Адамдық орта (субстрат) — бүл мемлекеттің тетігінің қүрамы, бірақ мемлекет қандай болмасын жүйе ретінде басқа жағы бар қүрылыс (элементтер жүйесінің тиімді байланыс жолы, яғни мемлекет үйыммен не істейді). Мемлекет қүрылысы салыстырмалы бостандықта: адам қүрамы өзгеруі мүмкін, ал мемлекет қүрылысы өзгерусіз қалады.

Мемлекеттік тетіктің (механизмнің) тағы бір анықтаушысы, яғни өмір сүру үшін және толыққанды қызмет істеу үшін ол материалдық негізге сүйенуі міндетті, яғни марксизм теориясында оны мемлекеттің «заттық қосындысы» деп атайды.

Пысықтау сұрақтары:

1. 
   Мемлекет мәні, түсінігі және ұғымы
   
2. 
   Мемлкет ұғымының шығуы туралы көз- қарастар
   

— мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарын қүруды (олардың қүрамы, міндеті, қарым-қатынас жасау принциптері);

— жоғарғы мемлекеттік билік органдарының басқа мемлекеттік органдар және түрғындармен қарым-қатынасының сипаты;

— қүрылу тәртібі;

— қүрылудағы түрғындардың қатынас деңгейі. Мемлекеттік басқарудың екі негізгі нысаны бар — монархия және

республика.

Монархия — жеке адамның билігі, жалғыз үстаушысы (грек сөзінен «монос» — біреу және «архе» — билік, яғни «монархия»), басқару нысаны, барлық жоғарғы билік, өмір бойы бір адамда болады — монархта (фараонда, корольде, патшада, шахта, сүлтанда, т.с.с), ол мүрагер, басқарушы династияның өкілі ретінде жалғыз өзі мемлекеттің басы және түрғындар алдында өзінің билік әрекетіне жауап бермейді.

Монархиялық нысанның кейіптік белгілері мемлекеттік басқару:

а) жоғарғы мемлекеттік билікті алып жүрушінің болуы; ә) жоғарғы билікті династиялық жолмен алуы;

б) өмір бойы биліктің монархқа қатыстылығы: монархия заң-дарында монархты биліктен қандай жағдайда болмасын алып тастау көзделмеген;

в) монархтың билігі халық билігінен емес (билік «Қүдайдың қүдіретімен беріледі»);

г) монарх өзінің әрекеті үшін мемлекет басшысы ретінде заңды жауапкершілікке тартылмайды (I Петрдің әскери уставында — «самовластный монарх, который никому на свете о своих делах ответу дать не должен»).

Басқару нысаны, ең алдымен, қоғамның кейпіне (типіне) тәуелді. Монархия қүл иелену қоғамының жағдайында пайда болды. Феодализм дәуірінде ол мемлекеттік басқарудың негізгі нысаны болды. Буржуазиялық типтегі (кейіптегі) мемлекеттерде монархиялық биліктің белгілері ғана сақталды. Сонымен бірге, монархия бейімделгіш және өміршең мемлекеттік басқару нысаны болды, сенуге түратын көптеген позитивті сапасы бар және осы уақытқа дейін өзінің маңызын жоғалтқан жоқ. Мысалы, 1975 жылы Испания халқы плебисцитте монархияның орнауын қолдаған. Қазіргі Ресейде де монархиялық көңіл жоғалған жоқ.

Тарихи бағытта монархияны ескі шығыс — шығыс деспотиясына, азиялық өндіріс жолына негізделген (Вавилон, Үндістан, Мы-сыр), қүл иеленуші антикалық (мысалы, Ежелгі Рим монархиясы), феодалдық (ерте феодалдық, сословия-өкілеттілік, абсолютті) деп бөлуге болады.

Монарх билігінің толықтығы көзқарасына байланысты монархияны мынандай түрлерге бөлуге болады: абсолютті (шексіз) және конституциялық (тежеулі).

Абсолюттік монархия мемлекеттік басқарудың нысаны ретінде заң бойынша барлық жоғарғы мемлекеттік билікті қабылдайды — заң шығару, атқару, сот. Ондай мемлекетте — парламент жоқ, халықпен сайланатын заң шығарушы орган жоқ; монархтың билігін тежейтін конституциялық актілер жоқ. Абсолютті монархияның қазіргі кездегі мысалына Сауд Арабстанын айтуға болады. Ресей-лік империя да сондай монархияны көп жылдар басынан кешірген (патшамен 1906 жылғы шығарылған заңға дейін). Абсолютті монархияға авторитарлық режим тән.

Конституциялық монархияға мынандай белгілер тән:

а) монархтың билігі мемлекеттік биліктің барлық аясында тежелген, қалай болса да оның дуализмі жоқ;

ә) атқарушы билік үкіметпен орындалады, Конституцияға сай парламент алдында жауапты, яғни монархтық емес;

б) үкімет сайлауда жеңген партияның өкілдерінен қүрылады;

в) партияның бастаушысы (лидері) мемлекеттің басшысы болады, парламентте көбірек депутаттық орынға ие болады;

г) заңды парламент қабылдайды, ал оған монархпен қол қою формальды акт.

Парламенттік монархияның мысалы ретінде Үлыбританияны айтуға болады.

Монархияға қарағанда, қазіргі кезде республикалық басқару нысаны кең тараған.

Республика (латын тілінен «гез риЫіса» қоғамдық іс, барлық хал ықтық)—мемлекеттік басқару нысаны, ондажоғарғы мемлекеттік билік түрғындармен белгілі уақытқа сайланған органдармен алқалы іске асырылады.

Республикалық мемлекеттік басқару нысанына мынандай белгі-лер тән:

а) жоғарғы мемлекеттік биліктің сайлануы және олардың алқалы (үжымдық) сипаты;

ә) мемлекет басшысының сайлануы;

б) жоғарғы мемлекеттік биліктің органдарын белгілі уақытқа сайлау;

в) мемлекеттік биліктің халықтың егемендігінен шығуы: «гезриЫіса езі гез рориіі» («мемлекет — бүкілхалықтық іс»);

г) мемлекет басшысының заңды жауапкершілігі.

Қазіргі республика президенттік және парламенттік болуы мүмкін.

Президенттік республикаға мыналар тән:

а) президенттің қолына мемлекеттің басшылығын және үкімет билігін қоса шоғырландыру (АҚШ, Аргентина, Бразилия, Мексика);

ә) президент түрғындармен, не оның өкілдерімен сайлау арқылы (сайлаушылармен) сайланады;

б) президент тек өзі (парламенттің бақылауына қосылмаған) еркін түрде үкіметті қүрады және ол парламентке емес, президентке жауап береді;

в) президентке берілген өкілдік, көп жағдайда жоғарғы заң шығару органдарының жүмысын бақылауға мүмкіндік береді (парлементті тарату қүқығы, вето қүқығы, т.б.), шүғыл жағдайда парламенттің функциясын өз мойнына алады.

Президенттік республиканың кейіпті мысалына АҚШ жатады. Парламенттік республиканың басты айырмашылық ерекшелігіне үкіметтің парламент алдындағы саяси жауапкершілік принципі жатады. Түтасымен ол мынандай белгілермен сипатталады:

а) жоғарғы билік халық сайлаған парламентке жатады;

ә) президент мемлекеттің басы болады, бірақ үкіметтің басы емес;

б) үкімет тек парламенттік жолмен жеңген партияның деле-гаттарынан қүрылады (олар парламентте көпшілік дауысқа ие), не партиялық коалициядан;

в) үкімет парламент алдында жауапты;

г) президент парламентпен, не болмаса парламент қүрған арнайы алқамен сайланады.

ғ) премьер-министр қызметінің болуы, ол үкімет басшысы және басқарушы партияның, не партиялық коалицияның жетекшісі;

д) үкімет билікте парламенттегі көпшілік қолдағанға дейін (екі палаталы парламентте — көбісі төменгі палатадан) болады, ал ондай қолдауды жоғалтса, олар отставкаға кетеді, ол деген үкіметтік кризис, не мемлекет басшысы арқылы парламентті таратуды талап етіп, кезектен тыс парламент сайлауын белгілеуді үйымдастырады.

е) президент мемлекеттің басы ретінде заңдар таратады, декреттер шығарады, парламентті таратуға қүқығы бар, үкімет басшысын тағайындайды, қарулы күштердің бас қолбасшысы, т.с.с.

Парламенттік республикаларға Италия, ФРГ, Греция, Исландия, Үндістан, т.б. жатады.

Кейбір елдерді «жартылай президенттік» (президенттік-парламенттікке) республикаға (Францияны, Финляндияны, Ресейді) жат-қызады.

Тоталитарлық мемлекеттің басқару нысанын феспубликаның бүзылған нысаны», не «партократиялық» республика деп атайды, оған барлық тоталитарлық үйымдардың белгісі тән.

Республикалық басқару нысанының қалыптасу тарихы оның тағы да мынандай түрлерін біледі: демократиялық (Афина демократиялық республикасы) және аристократиялық (спартандық, римдік). Феодалды қала-республикалар болған, олар өздерінің бекіп-күшейуіне байланысты қалалық өзін-өзі басқарудан мемлекеттің егемендігіне көшті. Ондай қала республикаларға Флоренция, Вене-ция, Генуя — Италияда, Новгород және Псков — Ресейде. Ерікті қалалар Германияда, Францияда және Англияда болған.

Мемлекеттік қүрылымның нысандары дегеніміз, бұл мемлекеттік билікті аумақтық үйымдастыру жолдары (нысандары), үлттық-мемлекеттілікте және әкімшілік-аумақтық мемлекеттік қүрылымда көрінеді, мемлекеттің бөліктерінің арасындағы, сонымен бірге, орталық және жергілікті органдардың арасындағы қарым-қатынас сипатында. Билікті аумақтық үйымдастыру проблемасы мемлекеттік үйым-дасқан қоғамға тән, себебі онда адамдар тікелей емес, жанама басқарылады — мемлекеттің әлеуметтік-өндірістік үйымы арқылы белгілі аумақта: адамдар басқарады, себебі, олар сол аумақта орналасқан. Мемлекеттің бірінші тікелей мақсаты — өз аумағында өмір сүруді жөнге келтіру, әлеуметтік процестерді үйымдастыру. Мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару аумақтық принцип негізінде қүрылады.

Мемлекеттің нысанына әртүрлі факторлар ықпал етеді: мемлекеттің кейпі (типі), қоғамның экономикалық қүрылысы, түрғындардың үлттық қүрамы, тарихи дәстүрлер, мемлекеттің аумақтық мөлшері, т.б.

Мемлекеттік қүрылым қарапайым және күрделі. Қарапайымға унитарлы мемлекеттік қүрылым жатады. Унитарлы (латын сөзінен «унус» — біреу) мемлекет — бүл біреу, бір мемлекет, тек әкімшілік-аумақтық бөліктерге бөлінеді, өздеріне басқа мемлекеттік қүрылымдарды қоспайды.

Унитарлы мемлекеттік қүрылымға тән мынандай белгілер бар:

— бір ғана билік «орталығы» — біреу ғана, жалпы барлық елге керек жоғарғы және орталық мемлекеттік билік (бір парламент, бір үкімет, бір жоғарғы сот);

— бір Конституция, жалғыз заң шығару жүйесі, жалғыз сот жүйесі, жалғыз азаматтық;

— унитарлы мемлекеттің аумақтық элементтерінде (облыстар, департаменттер, округтер, графстволар, т.с.с.) мемлекеттің егемендігі жоқ, ешқандай мемлекеттік белгісі жоқ.

Унитарлы мемлекеттер өз ішінде үлттық-аумақтық және заң шығару (әкімшілік-аумақтық бөліктерге заң шығаруға қүқық беріледі) автономияға рүқсат береді.

Жергілікті органдардың мемлекеттің орталық органдарынан тәуелділігінің деңгейіне байланысты унитарлық мемлекеттік қүрылым: орталықтанған, орталықсыздандырылған және аралас болуы мүмкін. Орталықтанған қүрылымға тән нәрсе жергілікті өзін-өзі басқару жоқ, ал жергілікті органның басында орталықтан тағайындалған шенеунік отырады. Орталықсыздандырылған унитарлық мемлекетте жергілікті органдар билігі түрғындармен сайланады және маңызды бостандықты пайдаланады.

Күрделі мемлекеттік қүрылымға мемлекеттің құрамында басқа мемлекеттік қүрылымның болуы тән. Күрделі мемлекеттік қүрылым нысандарына жататындар: федерация, конфедерация, унии, им-периялар, т.б. Көбірек тараған күрделі мемлекеттік қүрылымдарға федерация жатады, ол одақтық мемлекет, өзіне бірнеше мемлекетті біріктіреді, не мемлекеттік қүрылымдарды (АҚШ-тың қүрамында 50 штат бар, ФРГ

— 16 жерлер, Швейцарияда — 23 кантондар, Ресей Федерациясында —21 республика, 6 өлке, 49 облыстар, федералдық маңызы бар 2 қала

— Мәскеу және Санкт-Петербург, 1 автономды облыс, 10 автономды округтер бар).

Федерацияға тән мыналар:

— екі деңгейдегі мемлекеттік билік органдарының жүйесі:

а)федерация субъектілерінің өздерінің заң шығаратын, атқарушы және сот органдары бар, өзінің меншікті Конституциясын қабылдауға қүқығы бар;

ә)жоғарғы заң шығарушы, атқарушы және сот билігі федералды мемлекеттік органдарға қарайды;

—федерация мен оның субъектілерінің міндеттері одақтың (федеративтік) Конституциясымен, не федералдық келісіммен бөлінеді;

— федералдық заңдар жүйесі мен федерация субъектілерінің заң шығару жүйесі жалпы федералдық заңдардың үстемдік принципінің бар жағдайында ғана өмір сүреді;

— парламенттің екі палаталы қүрылымындағы бір палатасы (әдеттегідей, жоғарғысы) федерация субъектілерінің мүддесін көрсетеді;

— федерацияның көбісінде екі азаматтық болады;

— екі каналдағы салық жүйесі;

— федерация егемендігі оған кіретін мемлекеттік бірліктегі егемендіктен шығады;

— оның субъектілері федерацияға кіргеннен кейін іс жүзінде егемендікпен пайдалана алмайды. Әртүрлі федерацияларда егемендік деңгейі (не сол бір федерацияның өзінде, бірақ әртүрлі субъектілер) әртүрлі болуы мүмкін;

—субъектілердің федерациядан шығуға қүқықтары жоқ (ондайды бірде бір федералдық мемлекет Конституциясы бекітбейді). Ондай қүқық КСРО Конституциясында да мойындалған, бірақ тетігінің жоқтығына байланысты іс жүзіне асыруға Кеңес мемлекетінің өмір сүру кезеңінде мүмкіндік жасалмаған.

Федерация түрлерге бөлінеді. Әкімшілік-аумақтық федерация болуы мүмкін (аумақтық принцип негізінде құрылған) және ұлттық-мемлекеттік (ұлттық принциптер негізінде қүрылған).

Әкімшілік федерация(мысалыАҚШ,ФРГ) орталықсыздандырудың жеткілікті тиімді жолы, билікті «бөлшектеу» және соның негізінде — қоғамды демократизациялау. Сонымен бірге, симметриялық федерацияны бөліп айтамыз (федерация мүшелерінің статустары бірдей) және асимметриялық, олар үшін субъектілердің қүқықтық жағдайының теңсіздігі тән нәрсе.

Келісімді федерация болуы мүмкін (федерация негізіне субъектілердің келісімі қойылады) және конституциялық (федерацияның құқықтық негізіне елдің негізгі заңындағы оның қүралу фактісінің бекітілуі жатады).

Егер федерация — одақтық мемлекет болса, конфедерация — бүл «мемлекеттер мен мемлекеттердің одағы». Яғни, оның барлық түрақсыздығына қарамай, конфедерация дегенмен де, мемлекеттік қүрылым нысаны, халықаралық-қүқықтық одақ нысаны емес.

Конфедерацияға мынандай белгілер сай келеді:

—белгілі мақсатқа жету үшін қүрылады, ол жағдай конфедерация қүрған мемлекеттердің мүддесіне сай (саяси мақсат, әскери, экономикалық);

— конфедерацияның қүрылуы әдеттегідей келісіммен бекітіледі;

—әрбір конфедерация субъектісі түгелімен өзінің егемендігін сақтайды. Конфедерацияға түгелімен егемендік тән емес;

— конфедерация мүшелерінің заңды негізделген біржақты еріктеріне сай конфедерациядан шығуға қүқықтары бар және нуллификацияға да, яғни өз аумағында конфедерация органдарының актілерінің әрекетін жоққа шығаруға;

— тұрақсыздық — өтпелі сипат: конфедерация өз мақсаттарына жеткеннен кейін, бөлініп кетеді, не әрқайсысы егеменді мемлекеттерге айналады — унитарлы не федеративтік.

— конфедерацияның өздерінің басқару органдары бар (біреу не бірнешеу), бірақ олардың жалпы Конституциясы жоқ, олардың бірегей заң шығаратын органдары, сот жүйесі, азаматтығы, бір әскері, салық жүйесі, бюджет, ақша түрлері жоқ. Ал конфедеративті органдар конфедерация мүшелерінің әрекетін тек реттейді.

Конфедерация — аз кездесетін қүрылым. Солтүстік Америкада конфедерация болған, олар 1787 жылы федеративтік мемлекет қүрған

— АҚШ. 1952 жылы конфедерацияға Мысыр мен Сирия бірікті және Біріккен Араб Республикасын қүрды, кейіннен тарап кетті. 1948 жылдан бастап Швейцария одағы конфедерациясы болды (1815— 1848 ж.ж.) одан кейін федерацияға айналды.

Монархиялық мемлекеттер унииге бірігуіне болады—жекелеген, не болмаса шындыққа. Унии екі, не бірнеше мемлекеттердің монархтарының бір адамның жеке басына тоғысуы кезінде пайда болады.

3.Тоталитарлық саяси режим

«Тоталитаризм» атауы латын сөзінен шыққан—бәрі, тұтас, толық. Саяси лексиконға оны бірінші рет Бенито Муссолини 1925 жылы өзінің қимылын сипаттау үшін кірізген.

Ғалымдар «тоталитаризм» түсінігін 30-жылдары ғана пайдалана бастаған және екінші дүниежүзілік соғысқа дейін АҚШ-та тоталитарлық мемлекетке арналған арнайы симпозиум болды.

Тоталитаризм теориясы XX ғасырдың 40—50 жылдары Хайека, Бжезинскийдің, Ганнаны Арендтің еңбектерінде қалыптасты.

Егер тоталитаризмді саяси режим ретінде сипаттасақ, онда ол түрғындардың үстінен бақылауды іс жүзіне асыратын режим, яғни жүйелі жүргізілетін қыстауды қолдану туралы қорқытуға сүйенеді.

Сонымен қатар, саясаттанушылардың атап айтатыны, тоталитаризм — бүл билікті сипаттайтын жәй ғана саяси режим емес, іс жүзіндегі қоғамды үйымдастыру жолы. Осы мәнінде тоталитаризм — бүл барлық қоғамдық өмірді үйымдастырудағы саяси жол, билік жағынан қоғам үстінен және жеке адамдар үстінен бақылаумен сипатталатын, барлық қоғамдық жүйені арнайы идеологиялық үжымдық мақсатына бағындыру.

Тоталитаризм — XX ғасырдың туындысы. Дегенмен, қоғамды толық басқару мүмкіндігі туралы мемлекет жағынан болған идеялар түбірімен ескі заманға кетеді. Сондай идеяларды өз кездерінде Гераклит, Платон, Қытайда легизм теоретиктері айтқан. Кейінірек, орта ғасырда және Жаңа уақытта көптеген тоталитарлық идеялар болашақ коммунистер-утопистер Томас Мордың, Томмазо Компанелланың, Геракла Бабефтің болашақ мемлекеттерінің жобасына сіңді. Орыс философы Николай Бердяев айтқандай, утопия жабық, біткен теориялық жүйе, идеалды қоғам қүрылымының өмірлік жағының барлығын суреттеуші, әр уақытта тоталитарлық және бостандыққа жау.

Әрі қарай тоталитарлық идеялар өзінің дамуын Фихтенің, Гегельдің, Маркстің және Ницшенің еңбектерінде тапты.

Тоталитаризм қоғамдық өмірді үйымдастырушы және саяси режим ретінде мынандай кездерді сипаттайды:

— монизм (плюрализмнің жоқтығы) барлық қоғамдық және мемлекеттік өмірде: тоталитарлық саяси режим монизм билігіне негізделген;

— тоталитарлық жүйенің шындықты монопольдық иемденуіне қарсылық;

— ұжымдық-механикалық д үниетанымы (мемлекет — «машина», адам — «винтик», т.с.с);

— барлық қоғамдық өмірді идеологизациялау, мемлекеттік деңгейде барлығына бірдей идеологияны енгізу;

— басқа ойларға жол бермеу, басқа қандай болмасын идеологияға тыйым салу, демагогия және догматизм (фашистік Германияда «жаңа партия қүруға қарсы заң» болған, 4 шілде 1933 ж, оның бірінші параграфында былай жазылған: «Германияда жалғыз ғана саяси партия бар, ол Үлттық социалистік германдық жүмысшы партиясы»);

— ақпаратқа монополия;

— көпшілік ақпарат қүралдарына толық бақылау;

— азаматтық қоғамды, барлық жекеше өмірді толық түрде жою (ығыстыру);

— барлық өмір аясына теңестіру принципін тарату, адамдық жекелікті таптау;

— өз түрғындарына жүйелі жүргізілетін көпшілік террор;

— қүқықтық нысанның белгісімен маскировка жасау, жасыру: Конституциямен, жазылған заңмен, заңдылықпен, әділ сотпен күрес;

— мемлекеттің көпшілік-билік егемендігінің жоқтығы, мемлекеттік аппаратты партия аппаратымен түншықтыру;

— барлық билік толығымен бір партияның аппаратына жатады, ал ол шын мәнінде тоталитарлық бюрократиялық жүйені көрсетеді, яғни барлық қоғамдық-саяси жүйеде өзінің үстемдігін жүргізетін бақылаушының рөлін көрсетеді;

— барлық басқа саяси партиялардың және қозғалыстардың өмір сүруіне тыйым салынған;

— билікті қатал орталықтанған, иерархиялық қүдайдың ерекше түлғасы басқарады.

Тоталитаризмнің негізгі түрлері — коммунистік тоталитаризм, фашизм (1922 жылы алғашқы рет Италияда белгіленген), үлттық-социализм (1933 ж. Германияда пайда болған).

Біздің елімізде (бүрынғы КСРО аумағында түрған елдерде, оның ішінде Қазақстанда) тоталитарлық режим 20-жылдардың аяғында бекіп, 50 жылдарға дейін болды. Одан кейін ол КПСС-тың авторитарлық диктатурасы болып қалды, онда тоталитаризмнің өте күшті қалдықтары, қысымшылық жасау арқылы жалғыз бір ғана марксизм-ленинизм идеологиясына бағынуды мәжбүр етті.

Демократиялыќ саяси режим

Мемлекеттіліктің тарихи даму тәжірибесі демократиялық ре-жимнің әртүрлі мысалдарын көрсетеді, дегенмен, демократиялық режимнің негізі халық билігінде. Қазіргі демократиялық режимге (либералды-демократиялық) негізінен тән нәрсе:

— мемлекеттік биліктің жалғыз ғана қайнар көзі халықтың еркін мойындау;

— мемлекеттік билікті іс жүзіне асыру, билікті бөлу принципіне негізделген;

—мемлекеттік билік органдарының сайлануы және ауыстырылып отыруы;

— мемлекеттік билік органдарының әрекетін қалыптастыруда шын мәніндегі азаматтардың қатынасуын қамтамасыз ететін саяси-қүқықтық тетіктердің болуы (түрғындардың тікелей нысандағы қатынасуы, не өкілетті демократия негізінде);

— кең көлемде жеке адам қүқығын шын мәнінде іске асыру, экономикалық және жеке адамның саяси бостандығы;

— түрғындардың пікірлерін және өз түрғындарының мүдделерін есепке алуды қамтамасыз ететін арнайы тетіктердің болуы, шешім қабылдауда келістірушілік әдісті пайдалану;

— мемлекеттік билікті орталықсыздандыру;

— саяси плюрализм (барлығы үшін міндетті мемлекеттік арнайы идеологияның жоқтығы, мемлекеттік емес қоғамдық бірлестіктерді еркін қалыптастыру, саяси партиялардың және басқа саяси күштердің бәсекелестігі);

— легалды саяси оппозициясының барлығы. Демократиялық саяси режимнің маңызды абыройы ретінде

әдебиетте атап айтатыны сол, ол басқарушылардың жүйелі түрде бейбіт жолмен, күш жүмсамай, қайталанып ауысуын қамтамасыз етеді.

1мемлекеттердің түрлерге бөлуде негізге алынатын принциптердің мәнін түсіндіру

2.мемлекеттің басқару тұрпаттары байланысты бөлу

3.мемлекттің құрлымдық тұрпаттары

4.мемлекеттегі саяси режим түрлері,қалай болінеді

5саяси режим анықтамасы

6.мемлекеттің саяси режимнің қандай түрлері бар

7.демократиялық саяси режимді сипатта

8.антидемократиялық саяси режимді сипатта
8-тақырып Мемлекеттің механизмі.

Мақсаты: Мемлекет механизмі ұғымын қалыптастыру және аппаратты жекелей бөлімдері туралы оқытуды көздейді

1.Мемлекет механизм ұғымы

2.Мемлекеттік механизмнің жіктелуі

1.«Мемлекеттік аппарат» атауы отандық мемлекеттануда екі маңыздылықта пайдаланылады. Кең мағынада «мемлекеттік аппарат»—барлық мемлекеттердің органдарының жүйесі және лауазымды адамдар. Әдебиетте көрсетілгендей, мүндайда «мемлекеттік аппарат»

Көлемі мен түсінігі «мемлекет тетігімен» бірдей. Сонымен қатар, мемлекет органдарының барлық жүйесіне және лауазымды адамдарды «мемлекет тетігі» атауы, оның дәстүрлі жағына қарамастан аса дәл келмейді: «тетік» (механизм) дегеніміз, заңдылық динамикасының жиынтығы, сол не басқа қүбылыстардың даму қызметін қамтамасыз етеді және бүл түсінік мемлекет динамикасын сипаттауға көбірек сәйкес келеді, сол не басқа қосымша жүйелерді олардың бір-бірімен қарым-қатынасын, мемлекеттің жалпы әре-кетінің заңдылығын көрсетеді.

Қысқаша мағынада «мемлекеттік аппарат» мемлекеттік басқару органдарының қосымша жүйесі — атқарушы-басқарушы (маманданған-басқарушы «шенеунік») аппарат.

Мемлекеттік басқару органдарымен қатар (атқарушы мемлекеттік билік органдарымен), мемлекеттің органдар жүйесінде заң шығару (өкілетті) мемлекеттік билік органдары, сот органдары (мемлекеттік биліктің сот органдары), прокуратура органдары болады. Кейде «күштеуші» органдарды жеке бостандықтағы топтарға бөледі: әскерге, полицияға, қауіпсіздік органдарына, т.с.с. Мүмкін, оларды мемлекет аппаратына қосса дүрыс болады ғой деген ойдамыз (яғни, мемлекеттік басқару жүйесіне).

Көңіл аударатынымыз сол, мемлекет органдарының жүйесі — бүл әлі барлық мемлекет емес. Түтасымен, мемлекет мемлекеттік үйымдардан түрады. Мемлекеттік үйымдарға мыналар жатады:

а) мемлекет органдары;

ә) мемлекеттік мекемелер;

б) мемлекеттік өндірістер.

Мемлекеттік мекемелер және мемлекеттік өндірістер мемлекеттің жеке ерікті бөліктері ретінде көрінеді. Мүнда сол өндірістердің және мекемелердің әкімшіліктері мемлекеттік органдардың жалпы жүйесіне қосылады. Көңіл аударатынымыз, мемлекет органдарының жүйесіне жергілікті өзін-өзі билейтін органдар кірмейді.

Мемлекеттік органдармен қатар, мемлекеттің лауазымды адамдарын бөліп көрсетеді. «Лауазымды адамдар» — бүл жекеше адам емес, «жекелеген» мемлекеттің элементі, өз жөніндегі «жекеше орган», мемлекет органдарының жүйесінде орын алады, өзінің міндеті бар. «Лауазымды адамдарды» мемлекет жүйесіндегі бөлшек ретінде түсіну керек, ол әр кезеңде әртүрлі жүмыстарды атқарады, әрине сол лауазымды қызметтердің сапасына байланысты.

Қазақстан Республикасының ең жоғарғы лауазымды адамы — Президент.

Мемлекеттік органдарға мынандай белгілер тән:

— мемлекеттік орган мемлекет сияқты түтасымен, белгілі әлеуметтік, яғни қоғамдық қүрылым;

— мемлекеттік орган түтас қүрылымдықты көрсетеді — өз қүрылымы бар жүйе (элементтердің жиынтығы — мемлекеттік органның бөлігі) және өз қүрылысы бар (элементтердің байланыс жолы), яғни мемлекеттік органдар үйымдармен жасайтындары;

— мемлекеттік орган — мемлекеттік үйымдардың бір түрі;

— басқа мемлекеттік үйымдардан мемлекетті оның мемлекеттік-билік міндеттерімен шүғылданатынын айырып қарауға мүмкіндік береді;

— әрбір мемлекеттік органның заңмен белгіленген міндеті бар (жүргізу ортасы) ол сол қалыпта жүмыс жасауы керек;

— мемлекеттік орган өз міндетінің қалпында мемлекет атынан көрінеді;

— әрбір мемлекеттік органның өздерінің функциясы (қызметі) бар.

Мемлекеттікаппараттың қызметі мен үйымдасуының принциптері әдебиетте «аса маңыздырақ, оны қүру мен қызметінің негізінде жатқан терең идеялар мен ережелерді түсіндіреді».

Мемлекеттік аппараттың қызметі мен қалыптасу принциптері туралы айта келе, әңгімені мемлекеттің барлық органдар жүйесіне бүру керек. Ондай принциптерге әдебиетте мыналарды жатқызады:

— адам қүқығының артықшылық принципі;

— заңдылық және конституциялық принцип — мемлекеттік аппараттың қызметі мен үйымдасуының принципі;

— демократизм принципі, ең алдымен, мемлекеттік органдардың қызметін қалыптастырудағы азаматтардың кең көлемдегі қаты-насуы;

— мемлекеттік қызметкерлердің кәсібилік принципі өзіне кәсіби этиканы қосып алады;

—жариялылық принципі түрғындарды жүріп жатқан мемлекет-тік-қүқықтық процестермен, ақпараттық хабарлармен қамтамасыз етеді;

— құрылудағы иерархиялық көнелік, ертеректік принцип және субординациялық принцип мемлекет аппаратының қызметінен кө-рінеді, яғни бағынушылық және есеп береді, төменгі орган жоғарғы органдардың алдында бағынышты және есеп берушілер;

— мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру принципі, олардың «көлденең» әрекеттестігі;

— ұжымдық пен бір адамның басқаруындағы үйлесімділік принципі;

— мемлекеттік аппаратты қалыптастыру кезіндеп саилау мен тағайындаудың үйлесімділік принципі.