Қмму ф 4/3-04/03 2007ж. 14 маусымдағы №6 нх

№ ___ Хаттама __________2014 ж.

Кафедра меңгерушісі, профессор ______________ Ф.А. Миндубаева

• 
  Дәрістің тақырыбы: «Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы. ОЖЖ-гі қозудың таралу ерекшеліктері, ұйымдастыру қызметтерінің негізгі принциптері»
  

• 
  Дәрістің мақсаты: нейрон мен жүйке орталығына ОЖЖ-нің құрылымдық-қызметтік бірлігі ретінде түсінік беру, нейронда қозу пайда болғандағы аксонды төбешіктің ролін түсіндіру.
  

• 
  Дәрістің жоспары:
  

1. 
   Нейронның құрылысы.
   
2. 
   Сома, дендрит және аксонның қызметтері.
   
3. 
   Қозу пайда болғандағы аксонды төбешіктің ролі
   
4. 
   Нейрондардың жіктелуі.
   
5. 
   Нейрондар қызметтерін зерттеу әдістері.
   

Орталық жүйке жүйесі денедегі барлык, агзалар мен, физиоло-гнялық жүйелер қызметін, зат алмасуыи реттен отырады, әрскет-тер мен процестерді сыртқы орта құбылыстарына бейімдеп, тірші-ліктің белгілі барытта өтуін қамтамасыз етеді. Адамда жүйке жү-йесінің ең жогары бөлімі — ми. Ми сыңары қыртысының ерекіпе қызмсті — оплау, дүниетану, пікір тудыру. Мұның арқасында адам өлін сыртқы ортадағы кұбылыстарга бейімдеп қана қоймай, сол ортаны өз максатына лайықты өзгерте алады, өткен-кеткенді тал-даг:, келешекті болжайды. Аса күрделі тіршілік \^гшін зор мацызы бар бұл проиестерді нейрондар мен жүнке орталықтары қамтама-сыз етеді.

*Нейрон дегеніміз — жүйке клеткасы. Ол — жүйке жүйесі қүра-мындағы жеке (дербес) бөлік, сол жүйеніц морфофункциялық не-гізі. Нейрондардың арасын нейроглия толтырады. Ол нейропдар-ды жан-жақты қоршайтын құрылым.

Нейрондар пішіні, көлемі жағынан әртурлі. Бірақ қай нейрон болса да, ол дене және денеден шыгатып өсінділерден (талаіықтардан) тұрады. Нейрон денесінде протоплазма, ядро, басқа клеткаларга да тән оргоноидтар және тек нейронда кездесетін тигроид (қарала) заттар болады. Соңғыларының әрбіреуі түйіршікке не кесекке үқсайдыв Ядролық бояулармен боялатын болғандықтан олар нейрон протоплазмасын ала-құла етіп көрсетеді.'Нейрон талІиықтары ұзындығына қарай (1 микроннан—1,5 метрге дейін) аксон, дендрит болып екіге бөлінеді, Аксон нейронның ұзын, ал дендрит қысқа талшыры^Әр нейронда.бір аксон, бірнеше дендрит болады.'Дендрит аксонға қарағанда көп тармэқты келеді. Аксонның нейрон денесінен басталатын жері аксон төмпешігі деп аталады. Төмпешікте тигроид заттар мен миелин қабығы болмайды. Аксон төмпешігінің қозу қабілеті өте жоғары. Сезімтал нейронның шеткей орналасқан аксонының ұшында рецептор (қабылдауыш) болады. Ал орталық жүйке жуйесіндегі жүйке талшығының ұшы жуандап бүршікке ұқсайды. Нейрондардың осындай ұштары бір-бірімен түйісіп синапс қүрады» Қозу серпінін рецептордан жүйке орталыгына бағыттап өткізетін жүйке талшығы сезімтал (афференттік) деп аталады, ал орталыктан қозуды шеттегі ағзаларға жеткізуші талшықты козғалтқыш (эфференттік) деп атайды., Жүйке талшықтары майлы жүмсақ қабырынын, болу-болмауына байланысты мпе-линді, миелинсіз деп екіге бөлінеді.

Нейроглия деп нейрондар аралығын толтыратын клеткаларды (глиондарды) айтады., Глия — грек сөзі — желім деген марынада. Расында да олар мейрондардың денесі мен талшықтарына жабы-сып тұрады' Глиондар екі түрлі — астроциттер және олигодендро-циттер. Бұлардың аксоны болмайды және өзара синапстар қүр-майды.,

Астроциттердіц өсіиді талшықтары көп болады. Олар клетка денесінен күннің сәулесі тәрізді жан-жаққа таралады. Астроциттер көбінесе мидын, қан тамырлары бойында орналасады да, нейронда-рды қан тамырларымен байланыстырады. Олигодендроциттер ней-ронныц аксонын қоршайды, тармақтары өте аз болады.' * Нейроглияның функциялық маңызы:

1. Трофикалық қызмет атқарады, яғни қаннан нейрондарға ке-ректі қоректі заттарды алып, зат алмасу өнімдерін нейрондардан қанға өткізеді.

2. Нейрондардыц тіршілігіне, қызметіне керекті жагдай жасай-дьь Нейрондардын. айналасындағы сүйықтықтың иондық қүрамыи, медиаторлар мен судың деңгейін бірқалыпты сақтайды. Мысалы, К⁺ ионы көбейіп кетсе, артығын өзіне сіңіріп жүтады, ал медиаторлар көбейсе, олардын, артығыи ыдыратады немесе бейтараптандырады. К⁺ ионы көбейіп кетсе нейрондарда күшті тежелу процесі пайда болады, оның салдарыиан депрессия болуы мүмкін. Медиатор саны көбейсе қозу процесі күшейіп, тежелу процесінен адамның жүмы-сыпа деген кабілеті төмеидейді. Осыған орай нейроглия нейрондар-ды катты қозудан жәие өте күшті тежелуден сақтайды.

3. Олигодендриттер нейрондар аксонының миелин қабыгын жа-сауға қатысады.

4. Иейроглия нейрондар арасындағы қарым-қатынасты күіпей-теді,*есте сақтауды, уақытіиа байланыстардын, пайда болуын же-ңілдетеді.

Аталган клеткадармен қатар тежелу пейрондары да болады. Бүлар туңрыш рег жұлында табылған^ бларды Реншоу клеткала-ры (нейрондары) дейді. Реншоу нейрондары көбінесе козғалтқыш нейрондардың айналасында орналасады. Олар қозгалтқыш ней-рондардың аксон бұтарына келіп түскен серпіністердің әсерінен козып, мотоненрондагы қозуды бәсеңдетеді. не еткізбей оның қыз-ыетін тежепді, ЯРНИ тоқтатып тастайды.

Қазіргі кезде тежелу нейрондары мидыц баска да бөлімдерінде мәселен, мпшықта, ыи қыртысында, ретикулярлық қүрылымда бо-латыны аныкталды.

Ми бағаиында, ми сыңарларында келіп түскен мағлұматтарды Іалдайтын, іріктейтін, сақтайтын арнайы нейрондар бар. Ретику-лярлық кұрылым нейрондары қозу және тежелу процестерін рет-тейді, олардың сөнуіне, тууына қажет жағдайлар жасайды.

Орталық жүйке жүйесінің рефлекстік қызметі орталық жуике жүиесінің непзп кызметі — рефлскс (геііес-е.и-> — латьш сөзі — тойтарыс беру) тітіркендіруге жауап беру деген мггынада^Рсфлекс сөзін тұңғыш рет қолданған француз философы Рене Декарт (1664 ж.), ОРЗН ғылыми сипаттама берген чех галымы Прохаска (1817 ж.). Рефлекс туралы ілімді одан әрі дамытып, реф-лекстік теооияны ІІайьшдағандар орыс ғалымдары И. М. Сеченов, М. П. Павлов, П. Қ. Анохин.

'*Рефлекс дегеніміз орталық жүйке жүйесіиің сыртқы немссе ііп-кі тітіркендіргіштерге беретін күрделі жауабы.,Рефлекстің морфо-логиялық негізі — рефлекстік доға, яғни қозуды рецепторлардан жүйке орталығына, онан шеткі ағзаға (эффекторға) жеткізстін жол (12-сурет). Ол бес белімнен атап айтқанда: 1) қабылдаушы кұрылым — рецептордан; 2) қозуды орталыққа жеткізетін аффе-реиттік жүйкеден; 3) афференттік, аралык, эфференттік нейрон-;;ардан түратын орталықтан; 4) қозуды орталықтан эффекторга апаратын эфференттік жүйкеден; 5) жауап беруші құрылым—эф-фектордан тұрады.ДРефлекстік доға бүтін болған жағдайда ғана рефлекс қызметін атқарады, яғни доғаиың бүтіндігі бүзылса реф-лекс біржола жоғалып кетеді. Соңғы кезде рефлекстік догамеп катар рефлекстік шеңбер деген үғым колданылады. Рефлекстік 1

1 — тері қабыллауышы; 2 — сезгіш талшык; 3 — жұлын туіііні; козгалтңыш нейрон; 5 — қозғалтқыш талшық; 6 — бұлшыкет.

аралық жәнв

шецбердіи догадан бір бөлімі артық болады. Оның алтыншы бөлі-мі эфференттік ағзадан орталық жүйке жүйесіне рефлекстік әсер-леніс (реакция) туралы хабар жеткізетін байланыс, мәселен, реф-лекстік әсерленіс еттің жиырылуы болса, оның жиырылу күші {кысқару дәрежесі) туралы хабар, яғни керісінше байланыс (аф-ферснтация) арқылы орталыққа жеткізіледі. Керісінше байланыс рефлекс доғасын бекітіп, оны шеңберге айналдырады. Әрбір реф-.-;&кстің рецептивтік өрісі болады.

Рефлекс түрлері. Морфологнялық және физиологнялық ерекше-ліктеріие қарай рефлекс бірнеше топқа бөлінеді:

1. Рецепторлардың орналасуына (орнына) карай экстероцептив-тік (ехіегиз — сыртқы), интероцептивтік (іпіегіог — ішкі), про-приоцептивтік (ргоргіиз — өзіндік)' рефлекстер болып ажыратыла-ды. Кесерііо — лат.— алу, қабылдау. Демек рецептор — кабыл-дауыш деген сөз. Экстероцептивтік рефлекс рецепторлары дене сыр-тында: теріде, ауыз, көздің кілегейлі кабықтарында орналасқан, сырттан келіп түскен тітіркендіруші әсерлерді қабылдайды.

Интероцептивтік рефлекс рецепторлары ішкі ағзаларда, ткань-дерде, қан тамырларында, ал прорпиорецептивтік рефлекс рецеп-торлары сіңірде, буын қабында орналасқан.

2. Жүйке жүйесінің түрлеріне қарай рефлекстер сомалық, веге-тативтік болып екіге бөлінеді.

3. Рефлекстер қатысатын ми бөліміне қарай жұлын, сопақша ми, артқы ми, ортаңры ми (мезенцефальдық), аралық ми (диенцефаль-дық), алдыңғы ми (қыртыстық) рефлекстер болып бөлінеді.

4. Қимыл-әрекетіне қарай жүту, кірпік қағу, жөтелу, қимыл-дау рефлекстері болып ажыратылады.

5. Орталықта туатын процестер түріне карай қоздырушы теже-лупіі рефлекстер болады.

6. И. П. Павлов барлық рефлекстерді шартсыз (туа біткен) шартты (жүре біткен) деп екі топқа бөлді.

7. Рефлекстік доғаныц орталық бөлімінде қатысатын нейрон-дап санына қарай екі, үіп жәпе көп нейронды рефлекстер болып та бөлінеді

Жүйке орталыры туралы ұғым. Жүйке орталығы деп бірыңғай қызмет атқаратын орталық жүйке жүйесінің белгілі бір жерінде топталған нейрондар жиынтығын айтадь^ Әрбір рефлекстің жүйке жүйесінде өз орталыгы болады. Мәселен, тізе рефлексінің орталы-гы жұлынның бел омыртқа бөлігінде (сегментінде), зәр шырару орталыры жұлынның сегізкөз бөлігінде, тыныс орталыры сопақша міідың орта шенінде орналаскан. Бірақ бірыңрай кызмет атқаруға бір орталықтың нейрондары рана емес, сондай-ақ орталық жүйке жүйесінің әр денгейінде орналасқан көптеген басқа нейрондар то-бьі да катысуы мүмкін. Сондықтан бірыңрай функциялы орталық-тар тобы орталықтар үркері деп аталады. Сонымен орталық жүй-ке жүйесі көптеген жүйке орталықтарынан, орталықтар үркерлері-нен тұрады.

• 
  Әдебиеттер:
  

1. 
   Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : оқулық / Х. Қ. Сәтбаева, А. А. Өтепбергенов, Ж. Б. Нілдібаева. - 2-ші бас., эҝз. ж.толық. - Алматы : Эверо, 2011. - 663 с.
   
2. 
   Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Х. Қ. Сәтбаева, А. А. Өтепбергенов, Ж. Б. Нілдібаева. - 2 бас., - [б. м.] : Эверо, 2010. - 664 с.
   
3. 
   Сәтпаева Х.К. Адам физиологиясы : Оқулық / Сәтбаева, Ханиса Қанышқазы, Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. - Алматы : Дәуір, 2005. – 663с.
   
4. 
   Судаков К.В., ауд. Миндубаева Ф.А. / Қалыпты физиология/ - М.: ГЭОТАР – Медиа, 2015. – 848 б.
   
5. 
   Судаков К.В., В.В.Андрианов, Вагин Ю.Е., И.И.Киселев ауд. М.Қ. Қанқожа / Адам физиологиясы:Атлас динамикалық сызбалар/ - М: ГЭОТАР-Медиа, 2009. – 416 б.
   
6. 
   Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар. /
   А.С.Сайдахметова, С.О.Рахыжанова Семей, 2006. - 174 с.
   
7. 
   Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпалар физиологиясы. - Алматы, 2004. – 78с.
   

Қосымша:

1. 
   Ф.А. Миндубаева, А.Х.Абушахманова, А.Х. Шандаулов Мамандандырылған физиология курсы Қарағанды – 2009 – 181б.
   
2. 
   Ибраева С.С. Организмнің шартты-рефлекторлық әрекеті және оның нейрофизиологиялық
   тегершіктері. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің типтері. - Астана,
   2006. - 52 с.
   
3. 
   Рахишев А.Р. Русско-казахский тожовый словарь медицинских терминов
   (каз., русс.). - А-Ата, 2002. - 550 с.
   
4. 
   Тілеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердiң мезгiлдiк құралымдар бөлiмi): Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университетi, 2006. – 140 с.
   

• 
  Бақылау сұрақтар (кері байланыс):
  

2. Аксондардың қызметі.

3. Сомалардың қызметі.

4. Қозу пайда болғандағы аксонды төбешіктің ролі.

5. Нейрондардың түрлері.

6. Нейрондардың қозу механизмі.