Н. Қ. Жүсіпов С. Торайғыров атындағы пму, Филология, журналистика және өнер факультеті, «Қазақ филологиясы» кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ. д., профессор

ӘӨЖ 81:39 (574)

КБК 21 2.Каз-923

ISBN 9965-583-70-6

© Тұрышев А. Қ. және т. б., 2010

© С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2010

Материалдардың дұрыс болуына грамматикалық және орфографиялық қателерге авторлар мен құрастырушылар жауапты
Алғы сөз

Ғұлама ғалым, әулие – Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 73 жыл ғұмырында артына мол мұра қалтырды, 5 жасынан хат танып, 7 жасынан жаза бастаған болашақ дарын иесі ең алдымен ауыз әдебиетінен сусындап, одан кейін шығыс, орыс (еуропа) әдебиетіне ден қойды. Мәшһүр - Жүсіп қазақ өмірін ғана жырлап қойған жоқ, ислам мәдениетін де насихаттады.

Ең алғаш шығармалары «Дала уалаяты» газетінде, «Айқап» журналында жариялана бастады. Жазғандары қазақ өмірінің түрлі кезеңдеріне арналады. Соның ішінде кәсіп мәселесі ерекше орын алады. Орыс мәдениетінен үйренетін жайттар көп екендігін айтады. Баянауылдағы бал арасын асырап омарта ашқан орыс мұжығын үлгі қылады.

Мәшһүр - Жүсіп Абайды өзіне ұстаз тұтып, оның өлеңдерінен мысал алып, үлгі - өнеге қылып отырған. Жалпы, Мәшһүр - Жүсіп Абайдың үрім - бұтағын ата - тегін өте жақсы білген. Шәкәрім қажы туралы жазғаны да қолжазбаларында кездеседі.

С. Торайғыров атындағы ПМУ-дің ректоры Е.Арынның басшылығымен Мәшһүртану ғылыми – практикалық орталығы құрылып, ақынның мол мұрасын зерттеп, ғылыми айналымға енгізу мәселесі түпкілікті шешімін тапты.

Бүгінгі күнге орталықта Мәшһүр Жүсіп туралы әр жылдары жазылған жадығаттар жиыны жеті папка көлемінде болады. Бүгінгі күні осы жадығаттарды реттеп, бір жүйеге келтіріп, алдарыңызға «Мәшһүр тағылымы» деп аталатын мақалалар жинағының 3 томын ұсынып отырмыз.

Құрастырушылар: «Мәшһүр тағылымы» 3 томына Баянауыл ауданының ардақты азаматтары С. Жақсыбаев, М. Рахметов, С. Мұқановтардың естелігінен алынған мақалалары, Қазақстан Республикасының жазушылар одағының мүшесі С.Баязитовтың, сондай - ақ Орталық мемлекеттік мұрағаттың қызметкері Камал Махмұттың, С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің қазақ тілі кафедрасының оқытушысы Т. Х. Сматаев, қазақ филологиясы кафедрасының оқытушысы, ф.ғ.к., доцент Р.М. Мүтәлиева, Г.К. Қажыбаеваның, Ж. Аймауытов атындағы «Этнопедагогика және білімдегі инновациялық технологиялар » ғылыми-пракғтикалық орталығының ғылыми қызметкері Ж. Бижанның, Е. Бекмаханов Бекмаханов атындағы тарих және этнография ғылыми-практикалық орталығының ғылыми қызметкері Б.Ә. Ысқақтың, Мәшһүртану ғылыми –практикалық орталығының кіші ғылыми қызметкері С.Ә. Ысқақтың, «Мәшһүр-Жүсіп» кесенесінің қызметкері Ә.Қ. Пазыловтың мақалалары жинақталып, бір жүйеге келтіріліп басылды.

Түйін. Мұрағатта сақталған деректердің ішінде Мәшһүр – Жүсіп жөнінде бір – екі ғана сөз ретінде айтып өткен жадығаттар өте көп, біз оларды ұсынбадық. Келешекте бұларды теріп алып, жеке жинақ етіп шығару ойымызда бар. Сол сияқты, кезінде ақынды ақтап түрлі мекемелерге арнап жазылған хаттар да сақталған. «Мәшһүр тағылымы» - атты жинақ өзінің заңды жалғасын табатыны сөзсіз. Жоғарыдағы айтылған жайттарға қарағанда, болашақта жинақты жазылған мақалалардың мәні мен мазмұнына, мәтіннің сипатына қарай топтап, жүйелеу керектігі де еске алынатын болады.

Шорманның Мұсасынан бата алған Мәшһүр-Жүсіп
С.Жақсыбаев

«Сарыарқа самалы» 1999

Алты алаш ұлына белгілі Мәшһүр-Жүсіп Көпеев кім еді деген сауалға толық түсінік беру менің міндетім емес. Дегенмен де Мәшекеңді газет оқырмандарына таныстыру мақсатында әркім біле бермейтін, оның қалайша Мәшһүр аталуы жөнінде бірер ауыз сөз айта кетуді де жөн көремін.

Баянауылда дуанының аға сұлтаны, шешендік өнердің шебері полконик Мұса Шорманов 8 жастағы Жүсіпті алғаш көргенде оған:

• 
  Әй балам сенің өлең шығаратыныңды естідім, тап қазір маған білгеніңше өлең айтып берші, -депті. Сонда бала Жүсіп бірден:
  

Иман-қой, ақыл - қойшы, нәпсі-бөрі,

Бөріге жегізбейді ердің ері.

Сол қойшы ақ таяқты ұстап тұрса,

Жеңе алмас ешбір шайтан, жын мен пері- депті.

Сонда Мұса Шорманов:

-Әй балам, қолыңды жай, бата беремін,-деген екен. Қолын жайып тұрған бала Жүсіпке Мұса Шорманов:

-Бұдан былай сенің атың Үш жүзге Мәшһүр (әйгілі) Жүсіп болсын, әумин,- деп бата бергендігі сол кездегі зиялы адамдардың айтулары бойынша бүгінгі заманға жетіп отыр.

Ойлап қарасаң жоғарыда айтылған бала Жүсіптің бір ауыз өлеңінде философиялық терең мағынасы бар ұғым жатқанын аңғаруға болады. Сондықтан бала болса да, оның осындай ұшқыр ойшылдығына аса разы болған сөз қасиетінің білгірі Мұса Шорманов оған «Мәшһүр» деп жаңа есім берген ғой.

Бала Жүсіптің табан астында осы бір ауыз өлеңінде: басыңдағы бүгінгі бағыңа масаттанып, нәпсіңді қасқырша еріксіз қоя берме, өз иманыңды қойдай бағатын бол, іс-қимылыңды ақылға ғана жеңгіз, халқыңа әр уақытта адал қызмет қыл, шариғат жолмен жүр. Осы қағидаларды есіңде берік ұстап, ақ таяқ ұстағанғазиз лауазымды адам түгілі жын-шайтан да ала алмайды деген зерделі тұжырым жатыр. Осындай ойды бар жоғы төрт-ақ жол өлеңге бала Жүсіп қалайша сыйғызған деп таңқаласын.

Мәшһүр-Жүсіп Көпеев 1872-1880 ж.ж Бұқара қаласындағы Көкелдаш медресесінде оқиды. Бұл медреседе өз заманындағы мұсылман елдеріндегі ең үлкен жоғарғы діни оқу орны болатынды. Оның кітапханасында дүниеде сирек кездесетін маңызы зор кітаптар да аз болмаған. Көкелдаш медресесінде шәкірттер діни оқулармен қатар жоғары математика, физика, медицина, география пәндерінен де дәріс алған.Медресенің кейбір дарынды ұстаздары өлікті ұзақ уақыт сақтау әдісін жақсы біліп, оның сырын құпия жағдайда ұстаған 1918 жылы азамат соғысы кезінде буржуазиялық өзбек топтары совет совет үкіметінің қолына осыншама мол рухани интелелектуалды байлықты бермейміз деп медресені өртеп жіберген еді.

Мәшекең қандай дәрежедегі адам екендігі жөнінде қазақтың белгілі ғалым ақыны Әбділдә Тәжібаев: «Мәшһүр - Жүсіп Көпеев дегенді білмейтін қазақ зиялыларында жан жоқ. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан, ұлы Абайға ілесе шықты да, осы данышпан ұстаздың ағартушылық жолын берік ұстанды. Ақындығын да өзіне мұрат етті» - дегенін айтса да жеткілікті. Мәшһүр - Жүсіп Көпеев Қазақстан мен Орта Азияның көп жерлерін шарлаған кісі. Ол Алатау, Қаратау, Шу өңірлерінде, Түркістан, Ташкент, Самарқанд қалаларында, Еділ мен Жайық жағалауларында болады. Мәшһүр Жүсіп осы сапарларында сол кездегі қазақтың білікті адамдарымен кездеседі. Олардың ішіңде Бөгенбай батырдың ұрпағы Сакқұлақ би, Ақан сері, Абай, атақты балуан Кажымұқандар бар. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев 1888 ж. Ташкент қаласында орыстың шығыс зерттеушісі, тіл білімпазы-түрколог, этнограф, археолог В.В.Радловпен (1837-1918 ж.ж.) кездесіп, онымен орыс тіліндее қазақтың ауыз әдебиеті жөнінде әңгімелеседі.

Сонымен бірге Мәшекең Ертістің оң және сол жағалауларында қоныстанған көптеген ауылдарда болып, сөз қасиетін жақсы білетін адамдардан халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинағанын білеміз.

Мәшекең кезінде, яғни қазан төңкерісіне дейін қазіргі Шарбақты ауданындағы Қабантақыр деген жерге барып, онда тұратын өзімен замандас көріпкел сәуегейлігі бар емші, арапша үлкен сауатты халық ауыз әдебиетінің байқазынасын жақсы жақсы білетін Қаракесек (Болатқожа) атаның ұрпағы Бояубай Мырза ұлымен бірнеше рет кездеседі. Осы бояубайдың ағасының қызы 1997 жылы 84 жасында Алматыда қайтыс болған Сақыпжамал біздерге: «Менің 2-3 жастағы кезімде біздің ауылға (Қабантақырға С.Ж) келген Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің алдына алып, маңдайымнан иіскеп , батасын берген екен»-деп айтқан болатын.

Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің 1914-1917 жылдар аралығында Павлодар мен оның арғы жағындағы елдерге сапар шеккенде Ескелдідегі өз қыстауынан шығып, әрдайым жол жөнекей ескі Екібастұз поселкесіне соғатын еді. Оның Екібастұзға ат басын тірейтін себебін былай деп жорамалдауға болады. Бұл жылдары ағылшын концессиясындағы Екібастұз шахталарында жұмыс істейтін қазақтардың көпшілігі Баянаула өңірінен келгендер еді. Олардың ішінде әрине, Мәшекеңнің де жақсы танитын сыйлас адамдармен бірге өзімен туыстас Күлік атаның да ұрпақтары жұмыс істейтінді. Міне, Мәшекең солардың аман- саулығын білу мақсатымен әдейлеп Екібастұзға ешбір қатысы жоқ деп айта алмаймыз. Мәшекеңнің қаны тамған жері Қызылтау да, өзінің мүрдесі жатқан Ескелді жазығындағы төбеде, Екібастұз өңірі де бір-бірінен бөле қарауға болмайтын тұтас бір өлке емес пе?! Солай болғанда Мәшекең Екібастұздықтардың да атақты жерлесі болып саналады.

М-Ж.Көпеев шығармаларындағы фразеологизмдердің қолданылуы
Т.Х. Сматаев

С.Торайғыров атындағы ПМУ,

Павлодар қ.
М-Ж. Көпеев шығармаларындағы фразеологизмдердің де алатын орны ерекше. Фразеологизмдердің ақын тілінде қолданысы өзгеше рең алып, белгілі бір сипат алады екен. Фразеолгиялық қолданыстың байлаулы мағыналық та дәстүрлі кеңінен пайдаланылып, керекті жерінде өздігінен мән-мағына беріп тұр. Фразеологиялық тіркестер ауыз әдебиетінде ежелден бар. Ал оның М-Ж.Көпеевтің шығармаларындағы түрленуі өз алдында жан-жақты талқылауды қажетсінеді. Сондай фразеологиялық тіркестердің бірнеше тобын көрсетіп кеткенді жөн көрдік. Мысалы: Түлкінің қызылдығы өзіне сор (24) негізінде «түлкінің қызылы» болу керек-ті, мұндағы, -дығы қосымшасы сындық мағынаны түлкінің тек қана өз басына бағыштап тұр. Сыныққа сылтау (40); Аш атасын танымас (48); Қанғандай құлақ құрышы (73); Көңілді тірілтер сөз өліп қалған (7); Татулықтың жібін үзіп (77); Ай кірсіз (89); Құдай мінсіз (89); Досқа күлкі, дұшпанға таба болып (105); Көз сүздірме жапан түзде (105); Жалғыз еңбек егіз (109); Сырты сау, алай-түлей іші түтін (127); Көңіл кірі айтумен кетсін, барсын (128); Екі құрсақ көтерді (129); Тар жер тайғақ кешуде (133); Махаббат құдай нұры (132); Ет жүрек (149); Дүние кезек (158); Сезім майда (203); Көңіл толды (210); Қан арқалап (211); Дәулет құсы (212); Көз тойыпты (213); Шыны айнаның көзіндей (217); Айдай балқып бармағы (217); Иілген аққу қазындай (217); Болат босағасы (220); Көңілі тынған (221); Көңілі жайда (224); Көңілін алған (230); Ашуыңды көндіріп (234) [3. 142-143].

М-Ж. Көпеев дастандарында да фразеологиялық оралымдар көптеп кездеседі:

1) Болмаңыз алты ауызды бауырларым;

2) Халық-жұрт өзі құмар қалың дауға;

3) Осылай арам тамақ жеген бәрі;

4) Иненің жасуындай қасиет жоқ;

5) Бәрі де бір ауызды болып жатыр.

М-Ж.Көпеев дастандарында халық арасындағы мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, ел аузындағы шешендік сөздер жиі кездеседі. Мысалы: Аш атасын танымас; Бір күн базар, бір күн мазар; Досқа күлкі, дұшпанға таба болып; Халық сүйгенді, тәңірі сүйеді; Ұрып таяқ, айтқанмен сөз өте ме; Еккен орар – деген сөз, берген алар; Су анасы – бұлақ, сөз анасы – құлақ; Үйде өскен бұзау өгіз болмайды; Бейнет көрмей, рақат жоқ; Елу жылда ел жаңа; Туған тойсыз болмасын, өлген ассыз болмасын; Аз сөз алтын болғанда, көп сөз күміс; Өзім үшін туыппын, халқым үшін күйіппін; Жоқтық ұят емес қой, барлық – мұрат, т.б. Нақыл сөздер белгілі бір философиялық ойға құралады. Онда айтылған ой ешуақытта құнын жоймайды. Дәуір өтіп кетсе де адам жасының өтуі сол дәуірге тығыз байланысты болады. Жақсы мен жаман заман тынысын көрсетеді. Бұндай толғауларда адам өмірінің мәнді өткеніне көп көңіл бөлінеді. Кейінгі ұрпаққа аманат қалады деген оймен айтылады.[2.46.]

М-Ж.Көпеев дастандарындағы тұрақты тіркестердің компоненттер құрамын төмендегідей топтастыруға болады:

1) Екі компонентті: өсім болу (малды); үлгі шашқан (тәрбиелі); ішкі шерді (сыр); көз салу (ұнату); өрт қою (жанжал, ұрыс); қырын қарау (жақтырмау); тілге келмеу (өліп кету); құлақ салу (тыңдау); құса болу (сағыну), т.б;

2) Үш компонентті: қоян қуған тазыдай (жан-жағына қарамау); бір қу сүйек (арық); қан сорпа қылу (шаршату); құлақ құрышы қанып; аш атасын танымас; алланың ақ жолы; аққа бір құдай, т.б;

3) Төрт компонентті: көз жасына қалған жандар; қара сөзге желдей есіп (шешен); қара сөзді жүндей тұтып; түсіне үш ұйықтаса кірмейді; бармағымды тістеумен жедім опық (өкіну); шынжыр балақ шұбар төс (қатыгез, өр); ішім от сыртым жалын (қайғы, өкініш); құсамен қан жұтқызып (ренжу, жәбірлену), т.б.

М-Ж.Көпеев шығармаларында ең жиі кездесетіні екі компонентті және төрт компонентті фразеологизмдер.

М-Ж.Көпеев шығармаларында әр түрлі сөз табынан болған фразеологиялық тіркестер бар.

1. 
   Есім тіркесті фразеологизмдер: Қалам тартқан, жүрек жарып, өнер қайнап, жуан мойын, сары қазы, арам тамақ, қара тер, қилы заман, үш түлік, екі құдай, мың шірік, көп мылқау, дүние қуып, дымы құру, бұ дүние, т.б ;
   
2. 
   Одағай тұлғалы тіркестер: Ай, хай, жан-ай! Жә, құдай-ау! А, құдай, сақтай көр! Ай, дүние-ай! т.б.
   

Осындай тұрақты тіркестер (зат есім+ етістік, сын есім + зат есім, сан есім + зат есім, үстеу +зат есім, етістік + зат есім, т.б.) М-Ж.Көпеев шығармаларында көптеп кездеседі. Фразеолгиялық тіркестер әр түрлі болып келгенімен, бұның барлығына ортақ қасиет – тұжырымдылық. Аз сөзге көп мағына беріп, қорытынды ретінде қолданылып отырады.

М-Ж.Көпеевтің өз қаламынан шыққан фразеологиялық оралымдар да аз емес. Мысалы:

Атаның баласы бар, май жағасы;

Жұмысын құрғақ тілмен реттейді;

Шыбын жаны болысқанға пида шықты;

Дыбыс жоқ қорқуменен үнсіз болды;

Ауыз жарыр еті жоқ бір қу сүйек;

Орысша тіл білгенді жұлдыз қылып;

Ішім от, сыртым жалын қайнағаным;

Шабынып көбікті ауыз бура шықты;

Жаннан жан аяулы емес, ойласаңшы, т.б.

Бұдан басқа автордың мына тіркестері де өз шығармаларынан орын тапқан. Мысалы: ұзын түн, іші зарлы, шыбын жан, сыныққа сылтау, өткір көз, жуан мойын, көп мылқау, байдың шаңы, хат сызғандар, қалам тартқан, т.б.

Халық даалығының бай қазынасын, айшықты, образды сөзін, шын мәнінде, жоғары бағалайтын ақын өз баяндауында да, қаһармандарының сөзінде де халық тілінің мақал-мәтеліне, образды сөз үлгісіне қарай құрады. М-Ж.Көпеевтің жай тізбектелген сөйлемшелерінің өзі-ақ халық даналығының үлгісіне ұқсайды, афоризм тәрізді шығады. Мысалы: Сенбе жанның бәрі дос еді деп, Жігіттің жарлы болса, өсегі көп. Кісіден дүние салғаның – құл болғаның, Кіріптар өз-өзіңнен болып қалма.

М-Ж.Көпеев осындай афоризм тәрізді жаңа тіркестер жасаумен бірге, фольклор стиліндегі әсірелеу тәсілімен ұйқасты сөйлемшелер де құрады. Ал әсірелеу тәсілі болса, өмір құбылысының кейбір жақтарын өте үлкейтіп, асыра суреттеу арқылы адамның сана-сезіміне бірден әсер ету үшін жұмсалатыны мәлім.

М-Ж.Көппев фразеологизмді халық тіліндегі қалпында қолданумен бірге, оларды әр түрлі мәнге келтіріп өңдейді, сөйтіп, жаңа мазмұн береді. Мысалы: Жоқтық ұят емес қой, барлық – мұрат (Жоқтық ұят емес, байлық – мұрат); Бейнет көрмей рақат жоқ (Бейнет, бейнет түбі – зейнет); Сары алтын – сабыр түбі (Сабыр түбі сары алтын); Қарынға қайғысыздық тоқ ( Аш бала тоқ баламен ойнамайды, Тоқ бала аш болам деп ойламайды); Іздеген табылатын болып тұрса (Іздеген жетер мұратқа); Алтынды пұлын білмей жерге шашқан (Қолда барда алтынның қадірі жоқ); Сақал шықты, өкпелеп жүрсек мұртқа (Мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шықты), т.б.

Фразеологизмдердің бай да, алуан түрлі құрамдарын Мәшһүр-Жүсіп өзіндік стиль құрау мақсатына орайластыра отырып, түрлі амал-тәсілмен жұмсайды. Автор халық тілінің фразеологиялық тіркестерімен келетін образды сөз байлығын өз елегінен өткізіп, көркемшығармада шеберлікпен пайдаланудың үлгісін көрсетеді.

М-Ж.Көппеев халық тілінің фразеологиялық қазынасын кейде өз қалпында синоним ретінде қолданады, кейде жаңғыртып, жаңалап пайдаланады, кейде сол үлгімен жаңа тіркестер құрайды.

Қорыта келе, автор өз шығармаларында халық тілін тұрақты тіркес құрамынан ең қажеттісін таңдай отырып, мүмкіншілігіне қарай оларды түрлендіреді, өзінің мазмұндап отырған оқиғасына байланысты фразеологизмнің стильдік бояуын ажарлайды да, атқаратын қызметін күрделендіре түседі, бірақ тіл заңдылығын еш уақытта ұмытпайды.

М-Ж. Көпеев дастандарындағы есімді соматикалық тіркестер

Т.Х.Сматаев

С.Торайғыров атындағы ПМУ.,

Павлодар қ.

Соматизмдер фразеологиялық тіркестің құрамды компонеті болып табылады. Адамның дене мүшелерінің бөліктері мен ішкі мүшелерінің атаулары – соматизмдер кез келген тілдер фразеологизмдерінің жоғарғы дәрежеде қолданылатын бөлігін, маңызды көлемінің құрамды компоненті болып табылатын фразеологоиялық бірліктерін құрайды.

Анатомиялық атауларға қатысты фразеологизмдер мағынасы жағынан да әр түрлі болып келеді.

Тілімізде адамның жағымсыз кескін-кейпін бейнелейтін анатомиялық тұрақты тіркестер де баршылық. Мысалы: бас – шақшабас, жылан бас, шүйке бас, дудар бас, қауға бас; жүрек – қоян жүрек, су жүрек, тас жүрек, қара жүрек, ит жүрек; бет – алма бет, ақша бет, көк бет, қара бет, саз бет, ботқа бет; мойын – тоң мойын, ши мойын, өгіз мойын; көз – бота көз, тана көз, құралай көз; тіл – қызыл тіл, қу тілді, от тілді; қол – суық қол, арзан қол, қанды қол, т.б. [2.]

Есім фразеологизмдер анықтауыш сөздің әуеніне қарай жағымды-жағымсыз мән тудырып, құбылып отырады. Анатомиялық атауларға қатысты фразеологизмдер мағынасы жағынан әр түрлі болып келе береді.

Соматизм әсіресе әдеби шығармаларда жиі қолданылады. Сондықтан да

М-Ж.Көпеевтің дастандарында да соматикалық тіркестер көп орын тапқан.

М-Ж.Көпеев дастандарындағы соматикалық тіркестерді мынадай төрт топқа бөліп қарастыруға болады:

1) Адамның бас мүшесіне байланысты фразалық тіркестер: құлағы тарс бекіген; аузының дәмі; көзін жойып; су ми; көзге түсу; қызыл тілім; кессем бе екен тілімді; мойын біткен; тілі жоқ; басымды салдың дауға; көз тігіп, т.б;

2) Адамның кеуде тұрқына байланысты ағза атаулары: тасбауыр; қуыс кеуде; жағында жапырақ ет жоқ; бір қу сүйек; қызыл тамыр; қара тамыр; ақ тамыр; өңі, түсі жоқ сезім тамыр, т.б;

3) Қол-аяққа байланысты фразалық тіркестер: арам қол; жел аяқ; бармағымды тістеумен жедім опық; қол астында; аяқ баспа, т.б;

4) Адамның тұла-бойы, тұрқына байланысты фразалық тіркестер: ит мінез; жылы жүз; жылы шырай; көңіл берді; ішкі сырын; жаны ашып; арам көңіл; ішім - от, сыртым – жалын, т.б.

Әдеби шығарманың соматизммен толықтығына мысал ретінде М-Ж.Көпеевтің дастандарынан үзінді келтірейік: Тартқан жақтай бүгіліп қыпша белі; Іші бауыры елжіреп тұра қалды; Көздің жасы мұнша неге бұлақ? Құлақ пенен аузынан ұшқын ұшып; Басымда емес, бақ құсым табанымда; Бет-аузын қалған екен топырақ басып; Көзге төтеп бергендей, денесі зор; Алақанға аялап салып кетті; Аузы қанап, тістері сынып жатыр; Көзі аққырдың көзінен жас тыйылды; Мойнына арқан тастай берген шақта; Баста миы, маңдайында көзі барға; Құлақты мақтаменен тыққаныңа, т.б.

Қорыта келгенде, М-Ж.Көпеев дастандарында соматикаға байланысты тіркестер өте көп кездеседі. Алайда, соңғы компоненті есім болған барлық тіркесті осы топқа жатқыза беруге болмайды. Құрылысы жағынан екі компоненті тұрақты тіркестер көбіне есім тіркеске тән екенін жоғарыдағы мысалдардан байқаймыз.

Мұхаммед Фазыл Мәшһүр-Жүсіпұлының мінәжәттәрі

(«Асылдың сынығы, тұлпардың тұяғы» деген мақаланың екінші нұсқасы)

Ә.Қ. Пазылов

«Мәшһүр-Жүсіп» кесенесінің қызметкері

«Ол кісіні бүкіл ауыл-мұғалім деп, атын атамайтын».

«Мұғалімімізге қарап ой түзеуге, бой түзеуге тырысатынбыз»...

Бұл - Мәшһүр - Жүсіп Көпейұлының кенже баласы Мұхаммед Фазылдың (1889-1969ж.ж) ұлы тұлғасымен болмысын сипаттайтын, шәкірттері мен үзеңгілес жолдастарының өлшеусіз махаббатының көрсеткіші еді.

Мұхаммед Фазыл талай сағы сынып, қапы қалып, тарихтың сүрлеуін көп көрген тұлға.Олай дейтініміз Мұхаммед Фазыл Кеңес өкіметі тұсындағы қазақ бастауыш мектептерінің уақыт сазымен үндесіп, қаз басуына көп үлесін қосып Баянауыл ауданында бірнеше бастауыш мектептердің ашылуына себепкер болған жан. Мұғалімдік стажы 30-жылға толғанда омырауына «Ленин ордені» тағылады. Жалпы Мұхаммед Фазылдың педагогикалық шеберлігі мен сабақ берген ауылдардың тарихы төңірегінде «Асылдың сынығы тұлпардың тұяғы» деген мақала, Сарыарқа самалы газетінің 2002жылғы 29 тамызда шыққан 69-нөмірінде жарияланған болатын.

Көрген-білгені,оқыған-түйгені мол зерделі Мұхаммед Фазыл тіршілінде Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының еншісіне берген ғылым-білімнің арқасында табиғи ақылдың молдығымен көпшілікті тәнті еткен . Ел арасындағы әңгімелерге құлақтүрсек, Мұхаммед Фазылдың дара тұлғасы, әулиенің тұяғы дегеннен гөрі әлдеқайда биік - ел көсемі дәрежесіне көтерілгенін байқаймыз. Демек уақыт озған сайын оның да бейнесі тұлғалана түсері анық.

Таудың ойпаттығын аңғару үшін оның қойнауы мен тыныс-тіршілігіне көз тіккен дұрыс болар. Мұхаммед Фазылдың ғұмырнамалық бейнесіне ғылыми тұрғыдан зерттеу жүргізіп, биік ойдың шоқысына шыққан С.Торайғыров атындағы ПМУ-дің филология кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.д. профессор Қуандық Пазылұлы еді. Ол: « Пазыл 1932 жылы аш адамдарға көмектескен.Өзі ауылдық кеңестіңтөрағасы,әрі қамбашы болған . Өзі қазынаның тұқымына тиіспейді, бірақ ашығып отырған елді аяп:«Сай-сайдың арасына от жағып, қазанды қайнатып тосып отырыңдар»-дейді екен де, қайнап жатқан суға бидай сеуіп кетеді екен. Және әрбір қаптан шақтап-шақтап береді. . .»-деп асыл әке төңірегінде сыр шертеді. Бұл Мұхаммед Фазыл төңірегінде біз білетін ақиқаттың бір шыңы. Бәріміз білмейтін де жәтйттар да жеткілікті.Соның бірі,бірі болса да бірегейі бүгінде арамызда шамшырақ болып жүрген ақсақалдарымыздың естеліктері болмақ.

1920 жылдың күзінде Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының «Сарыбұлақ» немесе «Сары бел» деген жерге келіп, балаларына қыстауын салғыза бастайды. Бүгінде бұл жер «Ескелді»-деп аталады. Сарыбұлақ аталуының себебі, кезінде бұл жерде 20-дан аса бұлақ болса керек. Сүйіндік Көпеев бір естелігінде:«Ескелді мен Бөгенбай тауларының арасында ағып жатқан 9-10 бұлақты көзіммен көрген едім»-деп жазған болатын. Қалай дегенмен де осы бұлақтардың шығуымен байланысты

екені ақиқат. Ал Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының «Сарыбұлаққа» көшіп келуіне байланысты ел бұл жерді «Иесі келді»-деп атап, қысқарта келе «Ескелді» атанып кетеді. 1930 жылдың жазында Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы өзінің зират үйін қаздырып, салуға кіріседі.

Д.Әбілев: «Біз барғанда Мәшекең болашақ мовзалей-зиратының астыңғы қабатынан лайықталатын бөлме, өзі жататын орнын қазып жатқандардың қасында тұр екен .

- Қазыңдар! Терең қазындар. Мәшһүр қашып кете алмайтындай етіп терең қазындар! - деп сылқ-сылқ күледі де,және кең қазыңдар. Он-он бес адам сыятындай кең болсын. Кірпіштері берік қалансын-деді .

-Тіршілігінде.... ұры-қарылардың, озбыр, қиянатшыл, аю мінез әкімдердің қара халыққа жасаған қиянатын қызыл тілмен қылыштаған Мәшһүрдің шатағы аз боп па? Тірімде .... ері батпаған сол сойқандар мен көз жұмғансын өш алуға үстімнен арыз жаудырып, мәңкір-нәңкірге тергеттірмей қоймас. Сонда менің мұндағы дұрыстығымды қорғайтын бірнеше періштелер келер . Кең қазындар ,-деп Мәшекең сылқ-сылқ күлді.Қазушылар да күлді» -дейді [1].

Көзі көргендердің айтуынша әуелі жатар орнын даярлады. Үлкен келіні Зейнептің Дұсжан деген інісіне қаздырып, өзі үнемі басында отырады енін, ұзындығын, биіктігін, екі жарым кез етіп, алдырады да, ол біткен соң көңілі әлде-бірдеңеге дауаламағандай тағы да біраз тереңдету керектігін айтады. Күндегі әдетінше, ертеңгілік тағы да басына келіп отырады да дұға етеді. Бұл кез Дұсжан бірыңғай қиыршық тас жер үйіндісінің астынан тұтасқан бір ақ күлгін түсті тастың белгі бере бастағанын байқайды. Сөйтеді де:

-Молдеке, мына жердің тасының түсі өзгере бастады, әрі тұтас жатқанға ұқсайды, енді не істейін, бөлектеп уақтайын ба? - деп жоғары қарайды.

-Жоқ. Дұсжан. Менің де күткенім сол болса керек. Сындырмай тұтас ал да, жоғарыға шығар,- деп тағы дұға оқиды. Биіктігі бір жарым, ені бір кезге таяу, қалындығы 20-30 сантиметр бұл тастқа «73 ке жеткенше балталасаң да өлмеймін, 73 тен асқан соң сүйресең де бармаймын» деп және аты-жөнін жазып, төргі бөлменің күннің сәулесі түсер тұсына ілгіздіріп қояды. Сол тас әлі сақтаулы.

Ал, зират- үйін екі бөлмелі етіп салдырған. Тіршілігінде Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы:

- Мен өлгеннен кейін ... жаздың ыстық айлары ақыретімді айырбастап отырыңдар, қыс керегі жоқ... Көпейұлы Жүсіпке қудай рахмет айласың - деп сақ-сақ куледі екен де маған келіп бата жасамақ түгілі әркімнің басына «тұрымтай тұсында» заман болады. Мен көрмеймін, сендер көресіндер , көресіздер көнесіндер, - деп айтса керек. Бұл қазақ елінің 1923 жылғы дүрбелен болып басталып, 1931-1932 жылғы адам қырғынымен аштықпен аяқталған кез еді ғой.1952 жылы көрін ақтарып, үйін талқандап бұзып тастағанға дейін Мәшһүрдің мүрдесі бұзылмады. Оны көзбен көрген адамдар көп болды. 1946 жылы Сәбит Мұқанов та зират басына барып, ішіне түскен еді. Мен де 1950 жылдың жазыңда ішіне түсіп денесін сипаған едім. ... Мәшһүр дүние салып кеткенен кейін де үнемі «үкімет назарында» болды [2].

Мәшһүр Жүсіптің өлімі де ешкімге ұқсамайтың ақ өлім. Осы тұста Шәрәпи ағаның айтқаны еске түсірсек:

«Халық өсіріп те, өшіріп те айтып жүрген жоқ. Расы сол. Сол күн таңертеңгі шәйді осы бөлмеде, осы үстелде іштік. Молда атам күндегісіндей нақыл сөздерін, ақыл сөздерін айтып отырды да:

-Жүректің қазынасын қазған Мәшһүр, өксітпей, шашпай-төкпей жазған Мәшһүр, - деп жіберді.Сөйтеді де, бітімі құран бітімдес, қалындығы құранан екі есе қалың жанағы «Қарамес» қолжазба кітабының екі-үш жерден беттерін ашты, көзін жүгіртті. Көзінде де, жүзінде де ыстық сыйластық, ыстық кимастық бар енді. Орнына апарып қой, -деді . Айтқанын істедім. Қайтып кеп орныма отыр бергенімде:

- Есінде болсын Шәрәпи .... Менен кейін менің сөздерімді елеп - ескеріп кітап қып шығарамыз деушілер болса, арап қарыптарымен теріліп шығарылатын болсын! Аллау әкпар! - деді .

Көніліме ештеңе алғам жоқ. Зейнеп үстел үстіндегілерді жинап, үстін сүртіп бола бергенде босаға жақта тұрған шәйнек пен шілапшынға көз жүгіртті де:

«Мен таһрат алайын, сен анда бара тұр, қарағым» - деді мола атам. Зейнеп шығып кетті. Мен қолына су құйып тұрдым. Іш дәрет алды. Жуынды, сүртінді . төсегіне кеп отырды да:

- Мен енді дем алам. Сен бара бер. Шаруанды істе. Малыңа қара! Біраз уақыттан кейін кел! Ұйықтап кетсем оятпа! - деп күлді.

Бәрін айтқанынша істедім .Бір кезде Айтқан уақытында есікті ақырын ашып көрсем, төсегінде шалқасынан ұйқтап жатыр. Үлкен ақ орамалын кеудесіне көлденең салыпты. Қасына жақындап «Молда ата» деймін. Үн жоқ. Мәнгі ұйқыға кетіпті. Молда атамның ақтық демінің бітуінің шыны осылай... Халық та осы шындықты ғажап көреді,- деді Шәрәпи аға».

Иә Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының өзі көтерткен зират үйін 1952 жылы бұзғаны мәлім. Оған Қазақстан КПОК-ісінің төмендегі каулысы себеп болды:

1. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің әдеби шығармаларына буржуазиялық ұлтшылдық пен діни мистицизм рухы орын алып және оның осы кезге дейін елеулі сынға алынбауына байланысты Қазақ ССР Ғылым Академиясының Президенті Қонаев жолдасқа Академияның ғылыми қызметкерлерінің атсалысуымен Жүсіп Көпеевтің әдеби қызметіндегі реакциялық бағытты әшкерелейтін материалдар әзірлеп, республикалық басылым беттерінде жариялау жүктелсін.

2. Павлодар облыстық партия комитетіне, жергілікті бұқараға Жүсіп Көпеевтің әдебиеттегі көзқарасы реакциялық, діни бағытта болғанын, ал оның моласын өзінің ұлы Пазыл Жүсіпов пен молда-мәзіндер дін уытын таратуға пайдаланып отырғанын кеңінен түсіндіріп, ғылыми-жаратылыс және дінге деген қарсы үгіт-насихат жұмыстарын күшейту міндеттелсін.

3. Павлодар облыстық партия комитетінің "Пазыл Жүсіпов мұғалімдік қызметтен босатылды" деген хабары қаперде ұсталсын.

Бұл жөнінде «Парасат» журналында Уәлихан Қалижанның "Имандылық киесі" деген тақырыпта көлемді мақаласы жарық көрген болатын /4/. Сонымен бірге аталмыш мақалада Мұхамедфазыл Жүсіповтің жоғарыдағы қаулыдан соң мектептен куылғандығы баяндалады.

1952 жылдан бастап қатал сынға алынған Мәшһр-Жүсіп Көпейұлының тұлғалық бейнесінің қасында Мұхамед Фазылдың да есімі қатар жүрді. Мәселен ҚКП Баянауыл аудандық комитетінің насихат-үгіт бөлімінің меңгерушісі Қ. Акошевтің «Қызыл ту» газетінде жарияланған «Баянда Мәшһүр жүсіпті мадақтаулық әлі де күшті» деген мақаласын да келтіре кеткен де жөн болар.

«Қызылтудың» дабылынан кейін «Баянда Мәшһүр Жүсіпті мадақтаулық әлі де күшті» осы тақырыпта «Қызыл ту» газетінде жарияланған мақалада көрсетілген фактілер толық анықталды. Тексерудің қортындысы бастауыш партия ұйымының секретарлары, калхоздар мен ауылдық совет председателдері және аудан орталығындағы басшы партия, совет активтері қатынасқан ҚКП аудандық комитетінің кеңейтілген бюросында талқыланып, нақтылы шаралар белгіленді.

Бюрода буржуазияшыл – ұлтшыл ақын Мәшһүр-Жүсіпті мадақтап, дәріптеушілік аудан колхоздарында, әсіресе Ворошилов атындағы «Жаңа жол», Ленин атындағы колхоздардың кейбір колхозшылары арасында таралып келгендігі анықталды.

Бұқара арасында Мәшһүр Жүсіптің зыянды пікірлері мен діни көзқарастарының мадақтап, дәріптеушілермен күрес жүргізудің орнына оған өздері қатынасып келген. «Жаңа жол» колхозының бастауыш партия ұйымының секретары Төкенов жолдасқа, Ворошилов атындағы колхоздың бастауыш партия ұйымының секретары Ізтілеуов жолдасқа және Сталин атындағы колхоздың председателі Үсенов жолдасқа сөгіс жарияланды. Мәшһүр Жүсіпті дәріптеушілердің ықпалында кеткендіктері үшін Ворошилов аудандық советінің председателі Бейсенбин, колхоз председателі Балтабаев жолдастарға ескерту берілді. Мәшһүр Жүсіп моласының уақытқа дейін сақталып келуіне, оның көзқарастарының халық арасында таралуына себепші болып келген Жүсіпов Пазыл мұғалімдік қызыметінен босатылды.

ҚКП аудандық комитеті бюросының бұл қаусысы барлық бастауыш партия ұйымдарында талқыланып, бұл жөнінде жүргізілетін саяси жұмыстардың тақырыптары белгіленді».

Мұхамед Фазылдың алдынан тәлім-тәрбие алып, білім нәрімен сусындаған Зейтін Ақышев ағамыз: «Ол менің ғана емес, менімен құрбы талайлардың ұстазы. Бұл адам менен кейін де талай ұрпақтың көзін ашты, халық алғысына бөленді», -деп ұстазына деген алғыс сезімін, ыстық махаббатын білдіреді. Ал енді жастайынан жетімдікті көп көрген Аман Серғазыұлының (Руы-Қозған, Қарағанды қаласы, Жаңаарқа ауданының тұрғыны) естелігі, атамыздың өз уақытында дара тұлға болғанын аңғартады. «Дархан көңiлдi, пейiлi кең, жүрегі ақ жан еді. Жарықтықтың пендешiлiк мiнезі болмаған. Мұхамедфазылдың мақсат-мүддесi айқын, идеясы жарқын еді. Қазір қарап отырсам, мектептердегі алдыңғы қатарлы озық технологиялардың барлыға менің ұстазымның сабақ беру әдісінің табанына да ілесе алмайды. Бұл сөзімді ескілікті аңсау деп қабылдамай, керісінше ақиқатты паш ету деп түсінсеңіздер екен...»

1927 жылы дүние келген Қалиұлы Қаратай /Руы – Тайкелтір . Бүгінде зейнеткер, Екібастұз қаласында тұрады/ 1940 жылы Әутүсіптің ағаш мектебінде оқып , Ескелдіде Мұхаммед Фазылды көргенін баяндап берген болатын. «Мен және 1926 жылы дүниеге келген Ермек /Руы-Айдабол Ыстық мұрт/, Қанапия деген екі бала жаяу Ескелдіге келдік. Келсек мұғалім /Мұхаммед Фазыл/ апаймен /Нүрилә/ күрең биесін жегіп келіп, енді кіріп жатыр екен. Есіктен кіргенде бұрышта пеш тұр. Оның бойында насыбай үккіш тұрды қалғандары есімде жоқ. Мұғалім құран оқыды. Берген ақшамызды алмады.

-Біз - әдейі келдік қой, атамыздың жатқан жерін, түрін көрейікші, - деп өтіндік.

Сонда мұғалім:

-Әй, болмадыңдар ғой, көнілдерің қалмасын, - деп, адам бойы қазылған төменгі жаққа сатымен түсіп, шам жақты. Ешқандай да қақпақ көрмедік, шаммен төмен түсетін жер, ортада тұрса керек,» - деп Қаратай ақсақал сыр шерткен болатын. Ал 1921 жылы дүниеге келген Серік Аманжарұлы /Руы – Найман, бүгінде зейнеткер , Қарағанды облысы Нұра ауданында тұрады/ «Мұхаммед Фазыл мен Қасенғали екеуі төмен түсіп, шамның жарығымен атаның үстіне ақ жаптық. Мен көиінші деп өтіндім. Содан бірінің үстіне бірін жаба берген ақ маталарды дененің ортан беліне дейін көтердік. Сонда алғашқы жабылған ақ маталардың қурап жерге түсіп жатқанын көрген Мұхаммед Фазыл - күнә болар жерден жинап алып деді. Біз солай істедік . Жарықтық атамыздың бет бейнесі сол қалпы жатыр . Бейне ұйықтап жатқан жан тәрізді » - деп сөзін аяқтаған болатын .

«Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» деген дана халықтың ұлы сөзін есте ұстап, шағын болса да, осы мақалада кісілік тұлғасы биік Мұхамед Фазыл жайында сыр шерттім. Бірақ ұшан теңіз, мөлдір мұхитты толық кезіп шыға алмадым. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев пен Мұхамед Фазыл Жүсіпұлының жұмбақ әлемін зерттеу - үлкен білімділік пен біліктілікті қажет ететін жұмбақ дүние.