Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Бақылаусұрақтары:
1. Не лік тен қыл мыс тың суб ъек тив тік жа ғы пси хо ло гия лық тұр ғы дан ма ңыз ды? 2. Қыл мыс тың құ қық тық-пси хо ло гия лық жақ та рын си па тт а ңыз. 3. Қыл мыс тық мі нез-құлық ты си пат тайт ын не гіз гі ғы лы ми тұ жы рым да ма- лар. 4. Қан дай жағ дай лар ұйым дас қан қыл мыс тық топ тың дам уына се беп ші бо- ла ды? 5. Қыл мыс тық «салт-дәс түр лер» де ген ұғым ды қа лай тү сі не сіз? Оған не жа- та ды? 6. Қыл мыс тық іс-әре кет пен уә ждің (мо тив тің) өз ара лық бай ла ны сы. 7. Ч. Ломб ро зо ның «туа біт кен қыл мыс кер» тұ жы рым да ма сы ның мән-ма- ғы на сы. КӘМЕЛЕТКЕТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСҚАБАРУ СЕБЕПТЕРІ 5.1.Кәмелеттікжасқатолмағандардың қылмыстық(делинквентті)мінез-құлық ерекшеліктері Елі міз дің на рық тық қа ты нас қа тү су жағ да йын да көп те- ген жа ғым сыз, ке лең сіз оқи ға лар орын алып отыр. Осын- дай мә се ле лер дің бі рі – жа сөс пі рім ара сын да ғы қыл мыс- тық әре кет тер дің жыл дан-жыл ға өр шіп кө беюі, қыл мыс- тық әре кет тер ге ба руы жә не олар дың бо ла шақ та ғы өмі рі бар ша аза мат тық қо ғам ды елең де те ді. Заң ға қай шы іс-әре кет тер дің бар лы ғы қа зір гі кез де ерек ше атау ға ие лен ген, ол де ли нк вент тік мі нез-құлық деп ата ла ды (сөз бе-сөз айт қан да, қыл мыс тық деп ата луы). Де ли нк вент ті (қыл мыс тық) мі нез-құлық қа бір жақ ты ба ға бе ру мүм кін емес, се бе бі біз дің қо ға мы мыз да қан дай мі нез-құлық ты де ви ант ты, ал қай сы сын де ли нк вент ті деп айту жә не оны ажы ра та бі лу өте қиын. Мі нез-құлық тың ауыт қу шы лы ғы ның, әсі ре се ай қын кө рі не тін мы сал да ры ре тін де адам гер ші лік тің жоқ ты ғын көр се те тін іс-әре кет- тер ді атау ға бо ла ды, олар әр қа шан да тал қы лаулар ға тү сіп оты ра ды, бі рақ бұл жер де олар ға то лық тай, нақ ты анық та- 5 85 Заң психологиясы 86 ма бе ру оңай емес. Іс-әре кет тің ба ға сы за ман өт кен са йын өз ге ріп оты ру да жә не олар әлеу мет тік-эко но ми ка лық се беп тер мен, ұлт- тық дәс түр лер мен, мә де ниет пен өз ге ріс ке ұшы ра ған құн ды лық- тар мен қа тар ажы ра ты ла ды. Мі нез-құлық тық нор ма лар мен ауыт қу шы лық тар ды ба ға лауда әр түр лі ор та лық қа лып тық тә сіл дер бар. Егер жа ра ты лы стану ға- лым да рын да «нор ма-нүк те ге» (мы са лы, адам ның де не сі нің қа- лып ты тем пе ра ту ра сы – 36,7º) ба ға лан са, әлеу мет тік ғы лым дар- да «нор ма» – аума ғын да жүйе па то ло гия лық дең гейге өт пейт ін оң тай лы зо на, ин тер вал. Әлеу мет тік нор ма ны Я.И. Ги ли нс кий: «нақ ты қо ғам да та ри хи қа лып тас қан ат қа ру ға бо ла тын мі нез- құлық тар дың ше гі, өл ше мі», – де ді. Әлеу мет тік тә сіл ге сәй кес, ауыт қу шы лық қа қо ғам жә не қор- ша ған адам дар үшін қа уіп ті әсер ете тін мі нез-құлық ты жат қы зу ға бо ла ды. Бі рақ үне мі адам дар бір лі гі, ын ты ма ғы – нор ма, ал клас- тық (тап тық) кү рес – одан ауыт қу. Ол – эти ка дан кел ген «нор- ма-идеал». Сон дық тан нор ма мә се ле сі – түп та мы ры адам ның пси хи ка лық дам уын ың жал пы биоло гиялық заң ды лық та ры мен пси хоәлеу мет тік ерек ше лік те рін де, со ны мен бір ге эти ка-фи ло со- фия лық нор ма лар да жат қан пә на ра лық мә се ле. Ауыт қы ған мі нез-құлық деп бір қа тар се беп тер дің сал да ры бо лып та бы ла тын жас тық шаб лон дар мен дәс түр лер ге сай кел- мейт ін мі нез-құлық ты айтуға бо ла ды. Бел гі лі бір хро но ло гия лық жас та ғы ба ла ның өзі не тән си па тын бел гі лейт ін стан дарт тар дың бо луы – әр бір же ке ба ла ны не гіз гі тип тен аз не ме се көп дә ре же де ауыт қы ған нұс қа ре тін де қа рауға мүм кін дік бе ре ді. Пси хо ло гия ғы лы мы де ли нк вент ті мі нез-құлық ты тұл ғаіші лік қақ- ты ғыс пен, тұл ға ның өзін-өзі құр ту мен жә не тұл ға лық өсу ге ке дер гі жа сау жә не тұл ға ның аз ғын да луымен бай ла ныс та қа рас ты ра ды. Фе но ме но ло гиялық пси хо ло гия лық тә сіл тә жі ри бе де пси хо- лог тар дың ауыт қы ған емес, ере сек тер қа был да майт ын, шет те - те тін, ите ре тін мі нез-құлық тар мен өте жиі қақ ты ғы са тын да рын бел гі леуге мүм кін дік бе ре ді. Қыл мыс тық мі нез-құлық ты екі үл кен ка те го рияға бө лу ге бо ла ды: 5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері 87 – бі рін ші ден, ол – нақ ты не ме се жа сы рын пси хо па то ло гияның болуын біл ді ре тін, пси хи ка лық ден сау лық нор ма ла ры нан ауыт- қы ған мі нез-құлық; – екін ші ден, бұл қан дай да бір әлеу мет тік жә не мә де ни, әсі ре се құ қық тық нор ма лар ды бұ за тын әлеу мет тік ке қар сы мі нез-құлық. Мұн дай қы лық тар са лыс тыр ма лы түр де мән сіз бол са, олар ды құ- қық бұ зу шы лық деп атай ды, ал егер сал мақ ты жә не қыл мыс тық тәр тіп бо йын ша жа за лан са, қыл мыс бо лып та бы ла ды. Осы ған сәй кес де ли нк вент ті (құ қық қа қар сы) жә не кри ми нал ды (қыл- мыс тық) мі нез-құлық жай лы айтыла ды. Жас тық шақ жә не ер те жас тық шақ жас ерек ше лік те рі не бай- ла ныс ты, « тәуе кел дік то бы» бо лып са на ла ды. Бі рін ші ден, пси хо гор мо нал дық үде ріс тер ден бас тап «Мен» кон цеп циясы на де йін гі өт пе лі жас тың іш кі қиын дық та ры әсе рін ти гі зе ді. Екін ші ден, жа сөс пі рім нің әлеу мет тік жағ дайы ның анық тал- мауы жә не шек теу лі бо луы. Үшін ші ден, әлеу мет тік ба қы лау ме ха ни зм де рі нің қайта құ- рылуына не гіз дел ген қай шы лық тар: ба қы лаудың ба ла ға ар нал ған тү рі іс ке ас пай ды, ал тәр тіп пен өзін-өзі ба қы лауды көз дейт ін ере- сек тер әді сі әлі қа лып та са қой ған жоқ не ме се бе кі ме ген. Жа сөс- пі рім дік де ли нк вент ті лік кө бі не се тәр бие нің же тіс пеуші лі гі нің әлеу мет тік се беп те рі не ие. 30% дан-85%-ға де йін гі де ли нк вент ті жа сөс пі рім дер то лық емес от ба сын да, яғ ни әке сіз не ме се ана сыз, таяу ара да өгей әке пай да бол ған от ба сын да өсе ді. Де ли нк вент ті лік үне мі мі нез дің ауыт қуымен, пси хо па то ло- гиямен бай ла ныс ты бо ла бер мейді. Осы ауыт қу лар дың кей бі рін- де мі нез дің ак цен туациясы ның шек тен тыс шық қан жағ дай лар ды қо са ал ған да, жа қын қор ша ған ор та ның жа ғым сыз ық пал да ры на тө теп бе ру ге әл сіз дік бай қа тып, оның қыл мыс тық іс ке еріп ке ту дең гейі жо ға ры бо ла ды. Мі нез-құлық тың әлеу мет тік құп тал майт- ын түр ле рі нің пай да бо луы әлеу мет тік бейім дел меуші лік деп ата- ла тын жағ дайды біл ді ре ді. Мұ ның тү рі әр қи лы бол ға ны мен, олар бас қа ба ла лар мен үне мі жа ғым сыз қа ты нас тар да (тө бе лес, ұрыс- ке ріс те кө рі не тін, аг рес сив ті, т.б.) бо ла тын ды ғы мен си пат та ла ды. Заң психологиясы 88 Со ны мен қатар олар ұр лық, мек теп тен қа шу жә не өр теу сияқ ты қо ғам ға қар сы, жат қы лық тар ды да жа сауы мүм кін. Мі нез-құлық- тың осын дай түр лі фор ма ла ры ның ара сын да ма ңыз ды бай ла ныс- тар бай қа ла ды. Мы са лы, мек теп қа быр ға сын да аг рес сив ті бол ған ба ла лар дың есей ген де бейәлеу мет тік мі нез-құлық қа бейім ді лік та ны ту мүм кін ді гі нен кө рі не ді. Әлеу мет тік бейім дел меуші лік синд ро мы көп жағ дайда ұл дар ара сын да жиі бай қа ла ды, кө бі не қо ғам ға қар сы қы лық та ры нан ерек ше кө рі не ді. Мұн дай мі нез-құлық қа кө бі не се дұ рыс тәр бие ал ма ған, қор ша ған ор та да ғы, жа ман әдет тер ге жа қын бе ре ке сіз от ба сы ла ры нан шық қан жа сөс пі рім дер ие. Дұ рыс әлеу мет тен ді- ріл ме ген, аг рес сив ті ба ла бас қа ба ла лар мен жә не өз от ба сы мен өте на шар қа рым-қа ты нас та бо ла ды. Не га тив ті лік, аг рес сив ті- лік, жауыз дық пен өш пен ді лік – осы лар дың бә рі оның мі не зі- нің не гіз гі бел гі ле рі. Ауыт қы ған мі нез-құлық тың бар лық түр ле- рі заң нор ма ла рын бұ зу ға әке ле ді. Я.И. Ги ли нс кий дің айт уын ша: «Әлеу мет тік нор ма – нақ ты бір қо ғам да ғы та ри хи қа лып тас қан әлеу мет тік ұйым дар дың, әлеу мет тік топ тар дың, адам дар дың ат- қа ру ға бо ла тын (ерік бе ріл ген не ме се мін дет ті) іс-әре кет те рі нің ара қа шық ты ғын, ше гін анық тайды». Р. Мер тон жә не Э. Дюрк гейм ен гіз ген «ано мия» тү сі ні гін (ес кі нор ма лар мен құн ды лық тар дың қа зір гі қа ты нас тар ға сәй кес кел- мей, ал жа ңа ла ры ның әлі ор нық па ған ке зін де гі қо ғам ның жағ дайы) қол да на оты рып, ауыт қы ған мі нез-құлық тар дың се бе бін қо ғам ту- дыр ған мақ сат тар ара сын да ғы ке ліс пеуші лік тер деп есеп тейді. Ал қа зір гі кез де гі В.Д. Пла хов тың пі кі рін ше, «ано мия» та за кү йін де кез дес пей ді, се бе бі кез дей соқ кез де се тін үдеріс тер дің ішін де бір не ше ық ти мал дық заң ды лық тар орын алып оты ра ды. Де ли нк вент ті мі нез-құлық тың түр ле рі не қыл мыс тық ша ра лар, мас кү нем дік, на ша қор лық, же зөк ше лік, го мо сек суал дық, құ мар ойын дар, пси хи ка лық бұ зы лу шы лық, өзін-өзі өл ті ру ші лік жа та ды. Кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар дың қыл мыс тық мі нез-құл қы жал пы қыл мыс тың құ рам бө лі гі бо лып та бы ла ды, бі рақ оның өзі не тән ерек ше лік те рі бар, бұл оны пси хо ло гия лық-кри ми но- ло гиялық зерт теу дің өз ал ды на же ке объек ті сі ре тін де қа рас ты- 5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері 89 ру ға мүм кін дік бе ре ді. Бұ лай ша бө ліп қа рас ты ру дың қа жет ті лі- гі – кә ме лет ке тол ма ған дар дың со ма ти ка лық, пси хи ка лық жә не адам гер ші лік да му ерек ше лік те рі не, сон дай-ақ олар дың әлеу мет- тік ке мел ден бе уіне не гіз де ле ді. Жет кін шек тік, жа сөс пі рім дік ке- зең де тұл ға ның адам гер ші лік қа сиет те рі нің қа лып та су ке зең де- рін де тә жі ри бе ні жи нау сәт те рі бас та ла ды, оның ішін де сырт тай бай қал майт ын не ме се айт ар лық тай ке ші гіп кө рі не тін жа ғым сыз тә жі ри бе де қа лып та са ды. Атал мыш қыл мыс ере сек тер дің қыл- мы сы мен са лыс тыр ған да бел сен ді лі гі мен, ди на ми ка лық жо ға- ры дең гейі мен си пат та ла ды. Жас ке зін де қыл мыс жа сау жо лы на түс кен адам дар ды тү зе ту мен қайта тәр бие леу қиын дық қа тү се ді әрі олар ке ле шек те ере сек тер ара сын да ғы қыл мыс тық әре кет те- рі нің ре зер ві бо лып са на ла ды. Кә ме лет ке тол ма ған дар дың қыл- мы сы мен ере сек тер дің қыл мы сы ның ара сын да ты ғыз бай ла ныс бар. Ере сек тер дің қыл мыс қа жиі ұры на тын се беп те рі нің бі рі – ол ке зін де кә ме лет ке тол ма ған дар дың қыл мыс тық іс-әре кет тер ге ба- руы. Сон дық тан да ере сек тер қыл мы сы ның түпта мы рын да ен ді ға на қа лып та сып ке ле жат қан тұл ға лық өмір лік бағ дар жә не тәр- биеде гі тұл ға же тілуін ің өзек ті ма ңыз ды лы ғы жа тыр. Көп жағ дайда «мінезі қиын» жет кін шек тұл ға сын қа лып тас- ты ру дың ма ңыз ды шар ты – жа ғым сыз от ба сы лық жағ дай лар ға бай ла ныс ты жә не қа лып ты адам гер ші лік ор та ның бол мауы. Егер көп ші лік ба ла лар да оқу үде рі сі кез ін де та ным дық уәж ба сым бол- са, мінезі жағымсыз жет кін шек тер де олар ды мәж бүр леп оқы ту уәж і олар ды ерек ше си пат тайды. Бұл үл гер імі төмен жет кін шек- тің сы нып ұжы мы мен, пе да гог тар мен жан жал ды қа ты нас тар ды шиеле ніс ті ріп, оның мі нез-құл қын да жа ғым сыз дық ты, өті рік пен мақ тан шақ тық ты ту ғы за ды. Кә ме лет ке тол ма ған дар дың бейәлеу мет тік мі нез-құл қы бір- қа тар, бі рін ші ке зек те, сырт қы әлеу мет тік ор та (мик роор та ның ерек ше лік те рі) фак то ры на, сон дай-ақ жет кін шек тің әр түр лі өмір- ден қиын шы лық тар ға же ке жа уап қат уын анық тайт ын жас ерек- ше лік пен тұл ға лық ерек ше лік те рі не бай ла ныс ты. Осы жас ке зе- ңін де гі ма ңыз ды пси хо ло гия лық жа ңа құ ры лым – оның ере сек тік се зі мі, та лап та ну дың жа ңа дең гейі. Заң психологиясы 90 Адам ды қыл мыс тық жа уап кер ші лік ке тар ту дың мін дет ті шар- ты оның бел гі лі бір жас қа то луы бо лып та бы ла ды. Егер ол қыл- мыс жа са ған сә тін де 16 жас қа тол ған бол са, ол қыл мыс суб ъек ті- сі бо лып та бы ла ды жә не қыл мыс тық жа уап кер ші лік ке тар ты луы мүм кін. Со ны мен қа тар ауыр қыл мыс жа са ға ны үшін (мы са лы, кі сі өл ті ру, то нау, зор лау) заң қыл мыс тық жа уап кер ші лік ті 14 жас- тан бас тап бел гі лей ді. Объек тив ті түр де мы на дай сұ рақ туын дай- ды: заң шы ға ру шы осы жас тың қыл мыс тық жа уап кер ші лік ке тар- ты ла ты нын бел гі ле ген де қан дай не гіз ге сүйен ді? Кә ме лет ке тол- ма ған дар 14-16 жас та ақыл-ой мен ерік да муы, өз қы лық та рын сы ни тұр ғы да са ра лауға мүм кін дік бе ре тін дең ге йіне же те ді. Бұл жас та олар өз әре кет те рі нің қо ғам дық қа уіп ті лі гін тү сі не ді жә не олар ды бас қа ра ала тын жағ дайға ке ле ді. Со ны мен қа тар қо ғам- ның кә ме лет ке тол ма ған дар ға қа тыс ты ерек ше, құнт ты қа ты на сы, тіп ті олар дың құ қық қа қай шы әре кет жа саула ры нан ке йін де сақ- та ла ды. Мұ ны кә ме лет ке тол ма ған дар ды қыл мыс тық жа уап кер- ші лік ке тар ту ерек ше лік те рі нен бай қауға бо ла ды (ҚР Қыл мыс тық ко дек сі, 6-бө лім). Кә ме лет ке тол ма ған дар дың қыл мыс та ры на тән ерек ше лік тер – күш теу мен қа ты гез дік. Кә ме лет ке тол ма ған дар кө бі не се күш- теу мен қа ты гез дік тің нақ ты жағ дайында мақ сат қа же ту дің жет кі- лік ті ше гі нен де шы ғып ке те ді. Жағ дай лар дың сәт сіз то ғы сын да жет кін шек тер кі сі өл ті ру, ден сау лық қа ауыр зиян кел ті ру, қа рақ- шы лық сияқ ты қыл мыс тар ға ба ра ды. Қа зір гі кез де кә ме лет ке тол- ма ған дар қыл мы сы ның «жа са ру» тен ден циясы, тө мен гі мек теп жа сын да ғы ба ла лар дың кри ми нал дық бел сен ді лі гі нің ар туы бай- қа ла ды, со ны мен қа тар кә ме лет тік жас қа тол ма ған қыз ба ла лар қыл мы сы айт ар лық тай өсіп ке ле ді. Кә ме лет ке тол ма ған дар дың ал дын ала да йын дал ған, тех ни ка лық тұр ғы да жаб дық тал ған қыл- мыс та ры ның үлес сал ма ғы ар тып ке ле ді. Әдет те мұн дай қыл мыс- тар топ тық бо лып ке ле ді. Топ тар жо ға ры жұ мыл ғыш тық пен ерек- ше ле не ді, бұл олар дың қо ғам дық қа уіп ті лі гі мен кри ми нал дық бел сен ді лі гін айт ар лық тай арт ты ра ды. Жет кін шек тер ор та сын да «гаст ро лер лер» мен «кри ми нал ды гаст ро лер лер» та ны мал ды ғын бай қа та ды. Кә ме лет ке тол ма ған қыл мыс кер лер дің кри ми нал дық 5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері 91 ма ман да луы жо ға ры лап ке ле ді. Бұл ерек ше лік әм бе бап бі лік ті лік- тің (спе ци али за ция) болуын ан, қыл мыс тық бі лік ті лік ке ие бо лу- дан кө рі не ді. Қыл мыс тық іс-әре кет кей бір топ тар үшін уа қыт өт- кі зу дің не гіз гі тә сі лі не айна ла ды. Қыл мыс тар дың көп ші лі гін өз- де рі не бас па на мен жұ мыс тап па ған кә ме лет ке тол ма ған сырт тан кел ген дер то лық ты ра ды. Пси хи ка лық ауыт қу ла ры (шет кі күй лер) бар кә ме лет ке тол ма ған дар дың жа сайтын қыл мыс та ры ның са ны ар тып ке ле ді. Бұ ған жүй ке то зу ла ры ның әртүрін, шек теу лі есуас- тық ты, пси хо па тияны, мас кү нем дік ті, жы ныс тық бұ зы лыс тар ды жат қы за ды. Бұ лар кө бі не тұ қым қуа лау сал да ры нан емес, өмір мен тәр бие нің жа ғым сыз жағ дайла ры ның нә ти же сін де қа лып та- са ды. Жет кін шек ор та сы – қо ғам ның дағ да рыс күйі нің жа ғым сыз сал дар ла ры на қын жы ла жа уап қайтару бел гі сі нің бі рі. Кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар қо ғам «ден сау лы ғы ның» жан қын жыл та на- шар лап ба ра жат қан кү йін анық тайт ын өзін дік «ба ро метр» бо лып та бы ла ды. Қыл мыс тар дың қо ғам дық қа уіп ті лі гін арт ты ра тын жайт тар – жет кін шек тер ді дә рі мен аты ла тын қа руға , оқ-дә рі мен жа рыл ғыш зат тар ды ұр лауға, пай да ла ну ға, сақ тау ға, иеле ну ге, да йын дауға бай ла ныс ты заң сыз қа ру айна лы мы на тар туы т.с.с. Кә ме лет ке тол ма ған дар қыл мы сы ның құ ры лы мын да ғы бұ- зақы лық ерек ше орын ға ие. Бұ зақы лық құ қық ба бы мен айып- тал ған кә ме лет ке тол ма ған дар дың ба сым көп ші лі гін қа са қа на бұ зақы лық тар, яғ ни ерек ше өрес кел дік пен ар сыз дық пен жа са- ла тын әре кет тер ге бар ған дар құ рай ды. Қыл мыс тың қайтала нуы (ре ци див ті) кә ме лет ке тол ма ған дар да құ қық қа қай шы күш ті бағ- дар дың қа лып тас қан ды ғын дә лел дейді. Нә ти же сін де бұл жет кін- шек тер қан дай да бір ал дын алу ша ра ла ры на көн бейт ін «ашу лы» ре ци див тер ге айна ла ды. Қа ты гез дік пен аг рес сив ті лік – жет кін- шек тер мен жа сөс пі рім дер дің топ тық мі нез-құл қы на тән ерек ше- лік тер бо лып та бы ла ды. Бұл, бі рін ші ке зек те, әр түр лі рес ми емес суб мә де ниет бір лес тік те рі нің ара сын да ғы ық пал ету аясы үшін кү рес, ере же сіз кү рес, бақ та лас тық; еш кі нә сі жоқ бөг де адам- дар ға ба ғыт тал ған се беп сіз аг рес сия (бұ зақы лық, тө бе лес, то нау жә не т.с.с.). Жет кін шек тер дің аг рес сиясы мен оз быр лы ғы кө бі- не се от ба сы лық дау-жан жал мен өмір лік сәт сіз дік тер дің (әке сіз- Заң психологиясы 92 дік, мас кү нем дік, оқу ға қа бі лет сіз дік, мі нез ак цен туациясы, т.с.с.) әсе рі нен пай да бо лып, өзі не де ген құр мет тің тө мен де уіне апа рып, ыза ла ну дың сал да ры ре тін де кө рі ніс та ба ды. Ерек ше қа ты гез дік ма те ри ал дық тұр ғы да өте жақ сы қам тыл ған, ата-ана та ра пы нан жо ға ры қам қор лық қа бө лен ген, «ше ше сі нің ер ке то тай ла ры нан» шы ға ды. Ба ла лық ша ғын да өзін-өзі бе кі ту мүм кін дік те рі не ие бол ма ған дық тан, олар қыл мыс тық әре кет ті жет кін шек тік да му ке зе ңін де ерек ше кек шіл дік пен орын дайды. Кә ме лет ке тол ма ған жет кін шек тер дің аг рес сиясы мен оз быр лы ғы эм па тия ның, яғ ни бас қа адам ды тү сі не бі ліп, оның се зім де рі не ор тақ тас бі лу қа бі- ле ті нің жоқ ты ғы мен тү сін ді рі ле ді. Зерт теу ші лер дің көп ші лі гі нің пі кі рін ше, кә ме лет ке тол ма ған дар дың аг рес сив ті, күш теу әре кет- те рі не гі зі нің бі рі – ба ла лар пси хи ка сы на жа ман әсер ете тін, те ле- ди дар эк ран да рын жау лап ал ған өл ті ру мен зор лық-зом бы лық ты жа риялайт ын көр кем бей не лер (фильм дер). Тәр бие леу ко ло нияла рын да кә ме лет тік жас қа тол ма ған айып- та лу шы лар, сон дай-ақ 21 жас қа тол ған ға ше йін тәр бие леу ко ло- нияла рын да қа лу ға мәж бүр айып та лу шы лар жа за сын өтей ді. Кө- бі не се бұл жа сөс пі рім дік жә не жет кін шек тік жас та ғы (16-17 жас) кә ме лет тік жас қа тол ма ған құ қық бұ зу шы лар мен ауыр қыл мыс үшін айып тал ған 14-15 жас та ғы жет кін шек тер. Қыл мыс қа бар ған жа сөс пі рім дер дің бо ла шақ өмі рі нің бей не сі – өзек ті мә се ле лер дің бі рі. Жал пы қыл мыс қа бар ған жа сөс пі рім- дер ді көп те ген ав тор лар қа рас тыр ған: Ллойд Олин, Хав ри Бей- кер, Бар тол, Курт, Ри чард Джон сон, Тер ри Моф фит, А.Я. Ко лод- ня, А.Б. Са ха ро ва, В.Н. Куд ряв цев, П.П. Бельс кий, В.Л. Ва силь ев, Қ.А. Бе га лиев, Ө.С. Же ке баев, С.Х. Жа ды баев, Е.І. Қайыр жа нов т.б.) жә не Қа зақ стан да ғы бір қа тар пси хо лог ға лым дар (Т.М. Шал - ғым баев, А.Т. Ақа жа но ва, т.б.) жа бық ме ке ме мә се ле ле рі не ар- нал ған пси хо ло гия лық тұр ғы да ғы зерт теу ле рін жүр гі зіп жә не жи- нақ та ған ең бек те рін жа рық қа шы ға ру да. Мі нез-құлық тың бұ зы луы не гіз гі үш ба ғыт та жік те ле ді: пси- жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|