Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова

159 
лескенімен, басымдықтары бойынша иерархияға тізілгенімен 
және өзінің кезектілігі бойынша оңтайлы екендігімен анықта-
лады. 
Басқару шешімдерін қабылдау процестері шешім шыға- 
рудың жалпы циклі бойынша проблеманы тану мен қоя білу-
ден, бақылау мен түзетуге дейін таралады. Олардың жиын- 
тығы басқару шешімдерін шығару, қабылдау және іске асыру 
жөніндегі уақытша құрылымдық операциялар болып табы- 
лады. 
 
Басқару шешімдерін қабылдау процестерінің 
феноменологиясы 
Бұл ұғым басқару шешімдерін шығару мен қабылдау кезінде 
байқалатын мінез-құлықтық құбылыстар мен заңдылықтар жиын-
тығын білдіреді. Олар тек шешім процестеріне ілесіп қана қой-
май, олардың жүру барысын да реттейді. 
Басқару шешімдерін қабылдау процестерінің жалпы фе- 
номенологиясына жеке және топтық таңдауға тән негізгі
құбылыстар кіреді. Бұл процестер әлеуметтік және ұйымдық 
тұрғыдан жүзеге асады, сондықтан да олар жалпы көпте- 
ген әлеуметтік-психологиялық құбылыстарға таралады. Басқа-
ру шешімдерін қабылдау процестерінің жалпы феномено-
логиясында құбылыстардың негізгі төрт тобын атап көрсе- 
теді: 
1) Басқару шешімдерін қабылдау процестерін сипаттайтын, 
нәтижесінде олардың жеке таңдауға тиесілі құбылыстар; 
2) Басқару шешімдерін қабылдау процестерінде олардың 
топтық сипатына байланысты туындайтын құбылыстар; 
3) басқару шешімдерінің өзіндік құбылыстары; 
4) Басқару шешімдерін қабылдау процестерінің жалпы әлеу-
меттік-психологиялық құбылыстары. 
Басқару шешімдерін қабылдау процестерінде жеке таңдауға 
тән құбылыстар, яғни адамның ақпараттық процестерінің психо-
логиялық ерекшеліктерімен ерекшеленетін таңдау деформация-
сы (танымдық ауытқулар) күшейе түседі. Оларға репрезентатив-
тілік эвристикасы, әлеуметтік перцепция жетімділігі, нақтылы-

160 
ғы, қателіктері кіреді. Сондай-ақ алғашқы баламалық өзін бекіту 
құбылысы ретінде белгілі «инерциялық әсер» орын алады [30, 
31, 32]. 
Танымдық консерватизм және радикализм әсерлері де бар. 
Біріншісі ең шынайы баламаның мәнділігі мен шынайылығын 
төмендетумен, ал екіншісі қарама-қарсы ағыммен сипатталады. 
«Кездейсоқ оқиғалардың квазиреттеулік елестері (иллюзия-
сы)» құбылыстары орын алады. Мұндай бағдардың тұрмыстық 
эквиваленті – «снаряд бір шұңқырға екі рет түспейді». 
Таңдау процестерінде өздерінің бағытталуы бойынша қара-
ма-қарсы, ықтималдықтарды теңестіру принципі («центрация» 
әсері) және ықтималдық деформация құбылысы сияқты жағ-
дайлар байқалады. 
«Жалған себеп қателігі» орын алады. Оған мәні бойынша, 
сырттай ұқсас екі кездейсоқ оқиға өзара түзеушілер ретінде ба-
ғаланатын «елестік коррекция» құбылысы ұқсас. 
Субъективтік әсерлердің қажетті әртектілігіне деген бағдар 
тән. Егер адам алдын ала кездейсоқ оқиғалармен кездессе, онда 
оның оларға жауабы да кездейсоқ, әртекті болуға тиіс, ал әсер-
лердің кез келген біртектілігі қателік ретінде қарастырылады. 
Сонымен қатар жеке таңдау процестерінде адамның тұлға-
лық ерекшеліктері саласымен байланыстағы әлдеқайда күрделі 
және кешенді психологиялық құбылыстары да байқалады.
Олар: 
1. «Реактивтік кедергі» әсері (Дж. Брем). Ол кез келген сырт-
қы қысым адамның тыйым салынған іс-әрекетті жүзеге асыруға 
(«тыйымда жеміс тәтті») бағытталған күшті кері әсерін туғыза-
тынына негізделген. Керісінше, реактивтік кедергі адамға бел-
гілі бір баламаны таңдау немесе қандай да бір іс-әрекетті жүзеге 
асыру «көбірек ұсынылған» жағдайда туындайды. 
2. «Кері ойлау» әсері, ол туралы (Фишхофф құбылысы) «Мен 
осылай болатынын білгенмін» – адамның мұндай әсері жағдай-
дың нақты бағасын бұрмалайды және өткен баламалық тәжіри-
бенің қалыптасуына ықпал етеді. Өз пікірінің қатесіздік елесі 
туындайды. Осының арқасында адамның өзін-өзі бағалауы және 
болашаққа деген болжауға сенімділігі артады. Міне, осы жетек-
шіге тән бұл құбылыс болуының психологиялық себебі болады. 

161 
3. Жеке шартталғандар қатарына жоғарыда сипатталған

жүктеу/скачать 1.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: